Geografia polityczna, ekonomiczna i cywilizacji

Geografia polityczna zajmuje się procesami przyrodniczymi oraz niepowtarzalnymi
zjawiskami historycznymi, łączy efekty praw przyrody oraz prawidłowości społeczne. Termin
geografia polityczna pojawia się po raz pierwszy w XVIII w. w pracach Turgota (ekonomisty)
oraz Kanta (filozofa niemieckiego). W Polsce w roku 1768, w pracy Wyrwicza.

OCZĄTKI GEOGRAFII POLITYCZNEJ

 starożytna Grecja (Arystoteles, Platon, Herodot)- badanie związków polityki i decyzji

politycznych

środowiskiem

przyrodniczym-

dominacja

determinizmu

geograficznego (pogląd uznający czynniki środowiskowe (ukształtowanie terenu,
klimat, rodzaj gleby, fauna i flora terenu) za decydujące w rozwoju społeczeostwa,
kultury i gospodarki; pogląd, że środowisko geograficzne uzależnia człowieka od
siebie. Przeciwieostwem determinizmu geograficznego jest nihilizm geograficzny);

 średniowiecze- zapaśd, brak rozwoju geografii politycznej;
 renesans- powrót do idei Arystotelesa i determinizmu

OCZĄTKI GEOGRAFII POLITYCZNEJ

1) Szkoła niemiecka- FRYDERYK RATZEL (1844- 1904).

Celem geografii politycznej jest wyjaśnienie praw wzrostu populacji i paostw

F. Ratzel

 Politische Geographie – wyd. 1897 r.;
 Anthropogeographie- wyd. tom 1, 1882r. , tom 2, 1891r.;
 Ojciec geografii politycznej
 stworzył biologiczną koncepcję paostwa tzw. Paostwa organicznego;

 paostwo- żywe organizmy, podlegające prawidłowościami rozwoju

biologicznego;

WSMiP--------------------------Geografia polityczna, ekonomiczna i cywilizacji--------------------------WSMiP

Bartłomiej Nowicz

Strona 5 z 15

 potrzebują pożywienia (przestrzeni życiowej) i surowców;
 paostwa tak jak organizmy przechodzą okres młodości, dojrzewania i starości

z możliwością odmłodzenia się;

 paostwa stale współzawodniczą o przestrzeo i surowce;
 wojny i konflikty są naturalną konsekwencją organicznego wzrostu paostw;
 granice nie są stałe, paostwo rośnie przez wchłanianie mniejszych jednostek;
 kierunek ekspansji- od najbardziej cywilizowanych do słabiej rozwiniętych

2) Szkoła francuska- VIDAL DE LA BLASCHE, BRUHNES, FEBVRE.

 POZYBILIZM GEOGRAFICZNY to pogląd mówiący o tym, że środowisko ma

duży wpływ, ale człowiek ma nadrzędną rolę;

 Wola jednostki jest główną przyczyną stosunków politycznych i społecznych;
 Paostwa i społeczeostwa są rządzone i tworzone według woli jednostek-

demokracja

 W tych samych warunkach geograficznych rozwój społeczeostwa i paostwa

może postępowad różnie, w zależności od czynników pozageograficznych;

 Najważniejsze elementy geografii politycznej to:

 drogi
 stolice
 granice

TERMIN GEOPOLITYKA WPROWADZIŁ RUDOLF KJELLEN

OZWÓJ ŚWIATOWEJ GEOGRAFII POLITYCZNEJ

I etap: 1897- 1914 --> stworzenie z geopolityki nauki;

II etap: 1915- 1945 --> związany z dwiema wojnami etap rozwoju geopolityki aplikowanej
tzw. Geografia stosowana granic, konfliktów, zbliżenie nauki z polityką;

III etap: 1950- 1973/75 --> etap stagnacji- odsunięto na dalszy plan rozwoju nauk
geograficznych; dużo wydarzeo; okres „zimnej wojny”; wzrost zapotrzebowania na surowce;

IV etap: 1973/75 do dziś --> przyspieszenie rozwoju geografii politycznej- ożywienie

WSMiP--------------------------Geografia polityczna, ekonomiczna i cywilizacji--------------------------WSMiP

Bartłomiej Nowicz

Strona 6 z 15

RZEDSTAWICIELE POLSKIEJ GEOPOLITYKI

1) WACŁAW NAŁKOWSKI

 Geograficzny rzut oka na dawną Polskę- wyd. 1889 r.
 Terytorium Polski historycznej jako indywidualnośd geograficzna- wyd. 1912 r.

2) EUGENIUSZ ROMER

 Rola rzek w historii i geografii narodów

PÓR O CHARAKTER POŁOŻENIA GEOPOLITYCZNEGO

OLSKI MIĘDZY

OMEREM A

AŁKOWSKIM

Nałkowski epatował za przejściowością terytorium Polski- uważał, że nasz kraj ma

przejściowe położenie- brak geograficznych, terytorialnych granic na wschodzie i na zachodzie. Na
północy jest morze, a na południu góry.

Oponentem wobec poglądów Nałkowskiego był Rehman, a później jego wybitny uczeo

Romer. Opowiadał się za teorią przejściowości, negującą istnienie naturalnych granic terytorium
Polski. Zdaniem obu Lwiowian godziło w istotę narodu polskiego i stanowiła próbę rehabilitacji
zaborów.

EMATYKA ZAINTERESOWAŃ POLSKIEJ GEOGRAFII POLITYCZNEJ

1) Kształt terytorialny Polski i jej położenia geopolitycznego, przebieg granic.

2) Mniejszości narodowe, religijne i językowe.

3) Dostęp Polski do morza i przynależnośd do niej Gdaoska.

4) Walka o polski interes narodowy toczona z niemieckimi geografami politycznymi i ich

publikacjami.

ROBLEMU BADAWCZE W

OLSCE OKRESU

1945-

1947

1) Nowy kształt terytorialny Polski.

2) Nowa struktura etniczna, wiele mniejszości narodowych.

3) Nowi sąsiedzi.

WSMiP--------------------------Geografia polityczna, ekonomiczna i cywilizacji--------------------------WSMiP

Bartłomiej Nowicz

Strona 7 z 15

TYMOLOGIA SŁOWA PAŃSTWO

W Polsce słowo paostwo długo było zastępowane innymi wyrazami (np.: Korona,

Rzeczpospolita, kraj (jednostka podziału administracyjnego w Rosji) , naród)

Istnieje wiele definicji, które określają paostwo.

PAŃSTWO= TERYTORIUM+ PRZESTRZEO POWIETRZNA+ WODY PODZIEMNE+ SUROWCE+
STATKI I SAMOLOTY ZAREJESTROWANE W DANYM PAOSTWIE.

PAŃSTWO jest terytorialną, suwerenną organizacją przymusu*

*paostwo jest organizacją przymusu, ponieważ zrzesza ludzi bez względu na ich wolę.
Paostwo narzuca obywatelom wiele obowiązków (np. płacenie podatków). Paostwo i władza
posiadają aparat przymusu.

UNKCJE PAŃSTWA

1) Wewnętrzne:

 Prawodawcza
 Administracyjna
 Socjalna
 Kulturalna
 Wychowawcza
 Gospodarcza

2) Zewnętrzne:

 Polityka zagraniczna
 Rozwój społeczny
 Ochrona przed niszczeniem środowiska
 Utrzymanie kontaktów i stosunków międzynarodowych
 Ochrona granic- zapewnienie obywatelom bezpieczeostwa

WSMiP--------------------------Geografia polityczna, ekonomiczna i cywilizacji--------------------------WSMiP

Bartłomiej Nowicz

Strona 8 z 15

TRYBUTY PAŃSTWOWOŚCI

1) Określone granicami terytorium

2) Ludność zamieszkująca to terytorium

3) Suwerenna władza nad tym terytorium

NIE ZAWSZE ATRYBUTY TE POTRZEBNE SĄ, ABY ISTNIAŁO PAOSTWO!

AŃSTWO W KONTEKŚCIE LUDNOŚCI I OBSZARU

1) Obecnie nie ma paostwa bez ludności, lecz nie jest to wykluczone w przyszłości.

2) Nie ma ustalonej minimalnej liczby ludności, ani minimalnego obszaru, aby istniało

paostwo.

3) Watykan jest najmniej zaludnionym paostwem i jednocześnie ma najmniejsze

terytorium. Zamieszkuje go ok. 800 mieszkaoców, a jego powierzchnia jest mniejsza
od 0,5 km

4) Tuvalu jest to paostwo posiadające ok. 9500 mieszkaoców. Jest najmniej

zaludnionym paostwem o normalnej administracji.

5) Malediwy- średnia wysokośd tego paostwa wynosi zaledwie 52 cm n. p. m.. Jest to

archipelag, który się kurczy.

AŃSTWO W KKONTEKŚCIE TERYTORIUM

1) Paostwa bez terytorium były, są i będą.
2) Polska w czasach zaborów nie miała terytorium, a mimo tego była uznana przez Turcję za

paostwo.

3) Rosja bolszewicka przez kilka lat nie określiła swojego terytorium.
4) Palestyna- paostwo nie posiadające własnego terytorium.
5) Paostwo Zakonu Maltaoskiego- jest członkiem ONZ. Przykład paostwa bez terytorium.

AŃSTWO W KONTEKŚCIE SUWERENNEJ WŁADZY

1) Brak władzy nie kwestionuje paostwowości.
2) Suwerenna, czyli najwyższa, niezależna.
3) RPA to jedyne paostwo o ustroju demokratycznym w Afryce,
4) ANEKSJA- włączenie do swojego paostwa jakiegoś terytorium.

WSMiP--------------------------Geografia polityczna, ekonomiczna i cywilizacji--------------------------WSMiP

Bartłomiej Nowicz

Strona 9 z 15

RANICA

GRANICE SUBSEKWENTNE- w miarę dopasowane do struktury językowej i etnicznej.

Najbardziej stabilne są granice wyznaczona przez pasma górskie, ale trudne są do
komunikacji.

DEMILITACJA- ustalenie przebiegu granic paostw, wyznaczanie na mapie.

DEMARKACJA- rozgraniczanie, wyznaczanie w terenie granicy między paostwami,
oznakowanie w terenie.

TRWAŁOŚD GRANICY- obecnie w tym miejscu nie ma granicy, która kiedyś tu przebiegała z
widocznym dowodem.

Nie ma czegoś takiego jak idealna granica !

Im krótsza granica tym lepiej, ale także zależy jakie paostwo rozdziela.

POLSKA --> najpierw miała trzech sąsiadów, a w ciągu trzech lat całkiem zmienili się nam
sąsiedzi. Utworzono 6 nowych paostw.

OGRANICZE

POGRANICZE- strefa nad granicą paostwa, która zbiera elementy kultury obu paostw
rozgraniczających. Pogranicze dzielą się na:

 Międzynarodowe
 Międzypaostwowe

 Językowe

GRANICA

Pogranicze Pogranicze

 przy pograniczu nie musi istnied granica;
 jeśli granica jest przepuszczalna to pogranicze zanika;
 pogranicze ma formę strefy, obszaru;

WSMiP--------------------------Geografia polityczna, ekonomiczna i cywilizacji--------------------------WSMiP

Bartłomiej Nowicz

Strona 10 z 15

Pogranicze dzielimy na:

1) STYKOWE

 Między narodowościami, znacznie wyraźnie różniące się językiem
 Niewielka strefa
 Znacznie różniąca się od siebie (np.: pogranicze Słowacko- Węgierskie

2) STREFOWE

 Między narodowościami, niewiele różniących się językowo
 Szeroka strefa
 Charakterystyczne są Kresy (np.: paostwa słowiaoskie)

OBSZAR PREFERENCYJNY

JEŻELI PAOSTWO JEST SLILNIEJSZE TO DANY OBSZAR JEST DLA NIEGO KRESAMI!!!

KRESY DLA SILNIEJSZEGO PAOSTWA!

JEŚLI PAOSTWO „A” JEST SILNIEJSZE TO DANY OBSZAR JEST DLA NIEDO Kresami!

WSMiP--------------------------Geografia polityczna, ekonomiczna i cywilizacji--------------------------WSMiP

Bartłomiej Nowicz

Strona 11 z 15

KRESY- poza głównym terytorium paostwa, przyłączone zwykle na drodze pokoju, średnio lub słabo
rozwinięte.

Na pograniczach często rodzą się konflikty

CZŁOWIEK POGRANICZA- osoba dwujęzyczna; przyjmuje cechy kulturowe obu paostw; często w
rodzinach dwujęzycznych;

LUDNOŚD MOŻE BYD NAPŁYWOWA (przybyła z innego paostwa) I AUTOCHTONICZNA (ludnośd
rdzenne) !!!

WYMIAR PRZESTRZENNY POGRANICZA- obszar po obu stronach granicy, zasięg pogranicza może byd
wyznaczony migracjami ludności.

Spowodowane to jest:

 Migracjami
 Zmianą granic

 Uwarunkowaniami historycznymi
 Wymianami politycznymi
 Językiem
 Religią

WSMiP--------------------------Geografia polityczna, ekonomiczna i cywilizacji--------------------------WSMiP

Bartłomiej Nowicz

Strona 12 z 15

ORÓWNANIE GRANICY I POGRANICZA

EFINICJA NARODU

Definicja narodu zależy od tego kto ją definiuje; dzielą się na definicje: genetyczne (od
historii, genezy) oraz strukturalne (pokazują strukturę narodu, wskazują cechy). Aby naród
mógł istnied musi mied cechy wspólne, swoiste, ale także musi mied cechy odmienne,
wyróżniające od innych narodów.

EORIA SUBIEKTYWNA I OBIEKTYWNA NARODU

POSIADANIE PAOSTWA NIE JEST WARUNKIEM ISTNIENIA NARODU!

Np.: Romowie posiadają swoje paostwo macierzyste, a od tysiąca lat żyją w rozproszeniu.

Szwajcaria nie ma swojego własnego języka.

GRANICA

POGRANICZE

Ma formę liniową

Obszar, strefa

Łatwa do wyznaczenia

Trudna do wyznaczenia

Oznacza koniec czyjejś władzy

Ma cechy obustronne; zza jednej i drugiej

strony

SUBIEKTYWNA

OBIEKTYWNA

O przynależności do narodu decydują cechy

subiektywne, zależne od danej osoby:

kwestia świadomości narodowej zależne od

tego, co czuje dana osoba i z jakim narodem

się identyfikuje.

O przynależności do narodu decydują cechy
obiektywne, niezależne od danej osoby np.:

 pochodzenie rodziców;
 język;
 zamieszkane terytorium;
 podobieostwo cech fizycznych;
 religia;

WSMiP--------------------------Geografia polityczna, ekonomiczna i cywilizacji--------------------------WSMiP

Bartłomiej Nowicz

Strona 13 z 15

BYWATELSTWO

OBYWATELSTWO-obiektywna --> nie zależy od nas jakie mamy, można je zmienid urzędowo;
obywatelstwo zależy od paostwa; tyle ile jest paostw tyle jest obywatelstw.

AKULTURACJA-zmiana systemu wartości, kanonu kulturowego z reguły osób z narodu słabszego do
narodu silniejszego.

MNIEJSZOŚĆ NARODOWA WEDŁUG POLSKIEGO PRAWA

1) Mniejszośd narodowa musi byd ludnością mniejszą od dominującej.
2) Mniejszośd narodowa to grupa, która ma poczucie wspólnoty i odróżnia się tożsamością

narodową; wyróżnia się pod względem kultury, religii i języka.

3) Mniejszośd narodowa to osoby, które mają wolę należed do mniejszości i manifetują ja w

jakiś sposób.

4) Mniejszośd narodowa ma obywatelstwo polskie.

Mniejszośd narodowa posiada paostwo macierzyste, a mniejszośd etniczna to taka, która nie posiada
własnego paostwa.

USTAWA O MNIEJSZOŚCIACH NARODOWYCH, ETNICZNYCH I JĘZYKACH REGIONALNYCH ( I 2005 r.)

1) Mniejszości narodowe (9)

 Białorusini
 Czesi
 Litwini
 Niemcy
 Ormianie
 Rosjanie
 Słowacy
 Ukraiocy
 Żydzi


2) Mniejszości etniczne (4)

 Łemkowie
 Romowie
 Tatarzy
 Karaimi


3) Wydzielenie języka regionalnego (1)

 kaszubski


4) Wprowadzenie możliwości dwujęzyczności w urzędach (język mniejszości jako język

pomocniczy)

WSMiP--------------------------Geografia polityczna, ekonomiczna i cywilizacji--------------------------WSMiP

Bartłomiej Nowicz

Strona 14 z 15

5) Możliwośd stosowania dwujęzyczności w nazwach miast, obiektów fizjograficznych i ulic.

6) Zdefiniowanie pojęcia mniejszości narodowe i mniejszości etniczne oraz ograniczenie ich do

tzw. Starych/ tradycyjnych mniejszości.

NIEJSZOŚCI NARODOWE I ETNICZNE WEDŁUG POWSZECHNEGO SPISU LUDNOŚCI

1) Ślązacy stanowią najliczniejszą mniejszośd w Polsce (ok. 173 tys.)
2) Polska jest zróżnicowanym krajem w sensie narodowościowym.
3) Uzyskane w trakcie spisu dane należy stosowad jak wartości minimalne.
4) Wyniki spisu stają się automatycznie danymi urzędowymi.
5) Główne przyczyny niewielkiej liczebności mniejszości narodowych i etnicznych wykazanej w

trakcie spisu ludności w 2002 roku:

 Wcześniejsze

„przeszacowanie”

liczebności

poszczególnych

mniejszości

spowodowane różnymi metodami badao, różnymi kategoriami przynależności do
mniejszości, różną efektywnością i reprezentatywnością badao;

 Niedocenienie natężenia asymilacji spowodowanymi czynnikami politycznymi,

wysiedleniem, rozproszeniem terytorialnym, migracjami do miast, mieszanymi
małżeostwami;

 „zmiana pokoleniowa”- od zakooczenia wojny dorosło już trzecie pokolenie żyjące

obecnie w zupełnie innych warunkach politycznych, gospodarczych niż ich rodzice czy
dziadkowie.

 Spis powszechny postrzegany jako przedsięwzięcie administracyjne władz

paostwowych, co w kontekście negatywnych doświadczeo historycznych niektórych
grup mniejszościowych może powodowad niechęd ujawnienia niepolskiej tożsamości
narodowej;

 Niski poziom tolerancji wśród polskiej większości i nadal utrzymujące się negatywne

stereotypy- niechęd do deklarowania niepolskiej tożsamości narodowej;

 Brak przez kilkanaście lat tego typu pytania- o narodowośd;
 Sformułowanie pytania dotyczącego narodowości- bezpośrednie i jednoznaczne;

OJĘCIE

Stolica – główny ośrodek władzy w danym paostwie . Funkcje: polityczne, centrum
komunikacyjne, główne miasto(kulturowo, ludnośd , główny ośrodek szkolnictwa),
wizytówka paostwa (zazwyczaj najbardziej okazałe miasto w paostwie), z reguły najbardziej
ludne(wyjątkiem Berno i niektóre stolice Ameryki Południowej)

Stolica często ulokowana jest w środku paostwa. Wyjątki min: Skandynawia, Rosja, USA,
Australia.

Dla krajów bloku wschodniego typowe lokowanie przemysłu w stolicy.

WSMiP--------------------------Geografia polityczna, ekonomiczna i cywilizacji--------------------------WSMiP

Bartłomiej Nowicz

Strona 15 z 15

Stolice zazwyczaj zakładane były w terenie zalążkowym paostwa.

RZYKŁADY WYJĄTKOWYCH STOLIC

- stolice historyczne : np. Londyn, Rzym, Ateny, Praga, Wiedeo, Kijów, Wilno

- stolice przenoszone np. Polska: w XI w. Gniezno, Ostrów Legnicki, Poznao i Giecz(czyli tam
gdzie był władca) , za Kazimierza Odnowiciela przeniesiona do Krakowa(inne miasta były
zniszczone), za Zygmunta Wazy do Warszawy(bliżej Szwecji, pożar na Wawelu), w ’44 i ’45
rząd w Lublinie, trzy lata po wojnie większośd urzędów w Łodzi, po odbudowie Warszawa;
Rosja: Moskwa, Petersburg(kwestia komunikacyjna), Moskwa(Petersburg kojarzy się z
carem); Turcja : Istambuł(do 1922), Ankara( w środku kraju); Indie: Kalkuta, New
Delhi(specjalnie wybudowane); Pakistan: stolica przeniesiona do Islamabadu , bo jest bliżej
Kaszmiru; Wybrzeże Kości Słoniowej: stolica przeniesiona ze względów osobistych ludzi
rządzących; Belize: przeniesiona z powodu zniszczenia starej stolicy; Brazylia: Rio de Janerio
– Brasila (przeniesiona aby ożywid kraj w głębi lądu)

- stolice paostw federalnych : USA: rywalizacja Filadelfii i Nowego Jorku, aby zapobiec
dominacji któregoś ze stanów wykrojono Dystrykt Kolumbii i wybudowano tam Waszyngton
– obecną stolicę. Australia: aby nie doprowadzid konfliktu między Sydney i Melbourne stolice
umieszczono w mieście Camberra. Kanada: Aby zabiec rywalizacji między anglojęzycznym
Toronto i francuskojęzycznym Quebeckiem stolica w Ottawie.

- stolica w dwóch miastach: Holandia: Amsterdam-stolica konstytucyjna, Haga- siedziba
rządu; Boliwia: konstytucyjna Sucre – urzędowa- La Paz; RPA : Pretoria – siedziba rządu,
Kapsztad – siedziba parlamentu; Izrael: oficjalnie Tel Awiw, realnie Jerozolima

RÓTKO O

UGOSŁAWII

1) Różnorodnośd religijna, językowa, kulturowa.
2) XIV w. ekspansja na Bałkany.
3) Po I wojnie światowej Królestwo SHS (Serbów, Chorwatów i Słoweoców) zmienno na

Jugosławię- „południowi Słowianie”.

4) Po II wojnie światowej- Federacyjna Republika Jugosławii.
5) Zróżnicowanie narodowościowe- narodowośd dominująca – Serbowie.

RZYCZYNY ROZPADU

UGOSŁAWII

Wojna była konsekwencją rozpadu Jugosławii.

POŚREDNIE:

 zróżnicowanie etniczne, językowe, kulturowe i religijne;

WSMiP--------------------------Geografia polityczna, ekonomiczna i cywilizacji--------------------------WSMiP

Bartłomiej Nowicz

Strona 16 z 15

 różnice ekonomiczne;
 brak następcy Tito;
 „sztucznośd paostwa południowych Słowian”
 polityczna i demograficzna przewaga Serbów;
 kryzys ekonomiczny;
 silne poczucie odrębności i tożsamości oraz chęd samostanowienia;
 krzyżowanie się na obszarze Jugosławii politycznych wpływów różnych, często

antagonistycznych paostw;

 idea Wielkiej Serbii;
 zaszłości historyczne;

BEZPOŚREDNIE:

 upadek komunizmu
 wyniki wolnych wyborów
 demokratyzacja kraju

POROZUMIENIE Z DYTON (1995)

PODZIAŁ BOŚNI I HERCEGOWINY

ZAKOOCZENIE WOJNY

Indie to kraj kontrastów społeczno- gospodarczych.

EPUBLIKA

NDII

1) ustrój demokratyczny

2) republika federacyjna

3) niepodległośd- 15 sierpnia 1947

4) stolica- NEW DELHI

WSMiP--------------------------Geografia polityczna, ekonomiczna i cywilizacji--------------------------WSMiP

Bartłomiej Nowicz

Strona 17 z 15

UDNOŚĆ

NDII

1) ponad milion obywateli (1 200 000 000)

2) 2 miejsce na świecie (po Chinach)

3) Przyrost naturalny 14 %

4) Co 6-ty człowiek na świecie mieszka w Indiach

5) Gęstośd zaludnienia ok. 360 osób na km

6) Bardzo zróżnicowany etnicznie

7) Hindusi oto rasa biała

8) Zróżnicowanie języka Indii

RÓŻNICOWANIE RELIGIJNE

1) Hindusi – 80,5%

2) Muzułmanie – 13,4%

3) Chrześcijanie – 2,3%

4) Sikhowie – 2%

5) Buddyści – 0,8%

6) Dżihiści – 0,4%

Indie od 1974- „mocarstwo atomowe!