1

G

EOGRAFIA

POLITYCZNA

,

EKONOMICZNA

;

GEOPOLITYKA

–

KWESTIE

DEFINICYJNE

,

MIEJSCE

WŚRÓD

INNYCH

NAUK

,

METODOLOGIA

Geografia polityczna – obejmuje całość działalności człowieka, zajmuje się państwem, różnymi jego aspektami w
związku ze społeczeństwem (konfliktami, ruchami społecznymi). Atrybutami geografii politycznej są: czasoprzestrzeń
polityczna oraz baza ekonomiczna. Geografia polityczna ma swój początek w starożytności (Arystoteles, Herodot).

Geopolityka jest subdyscypliną geografii politycznej; jej sednem jest badanie państw w ich środowisku geograficznym
(badanie wpływu czynników geograficznych na historię); zajmuje się zmiennymi układami sił na niezmiennej
przestrzeni; służy każdemu państwu do prowadzenia swojej polityki (wykorzystywana jest zwłaszcza przez
mocarstwa światowe). R. Kjellen jako pierwszy użył terminu „geopolityka” w swoim dziele „Państwo jako forma życia”
w 1916 r. Za ojca geopolityki uważany jest Ratzel; wprowadził on do geopolityki pojęcie raum – przestrzeni i loge –
położenia.

Anglosasi podzielili geopolitykę na następujące okresy:



imperialny



niemiecka Geopolitik



amerykańska geopolitics



uznanie geopolityki winnej wojnie



uprawiana podczas Zimnej Wojny



okrojenie geopolityki do elementów „my-przeciwnik” = geostrategia



okres post-zimnowojenny

Cechą wspólną wszystkich nauk geograficznych jest zainteresowanie przestrzennym aspektem zjawisk na kuli ziemskiej
i ich wzajemnymi relacjami. Szczegółowe funkcje geografii społeczno-ekonomicznej:

- informacyjno-diagnostyczna (tworzenie diagnoz na podst. inf.)

- teoretyczno-wyjaśniająca (na podst. diagnoz - teorii)

- prognostyczna (na podst. teorii - prognoz)

- planistyczno-decyzyjna ( na podst. prognoz – planowanie)

- optymalizacyjna (dostosowanie planu do warunków)

- kulturalno-wychowawcza (nauczanie społ. egzystencji w swoim naturalnym środowisku)

Geopolityka zajmuje się zmiennymi układami sił na niezmiennej przestrzeni. Zmienne układy sił wiążą się z
aktywnością człowieka, jej zmiennością i różnorodnością. Tworzą dwie warstwy:

1) Warstwa cywilizacyjna – nakłada się bezpośrednio na Ziemię.



populacja



cywilizacja



kultury



zjawiska gospodarcze

2) Warstwa polityczna (wspólnota ludności, która na danym obszarze wytwarza swoją kulturę i obyczaje):



struktury regionalne



struktury globalne

2

G

EOPOLITYKA

KLASYCZNA

DO

II

WOJNY

ŚWIATOWEJ

: R

ATZEL

, K

JELLEN

, M

AHAN

, M

ACKINDER

, S

PYKEMAN

,

H

AUSHOFER

2.1

K

JELLEN

Jako pierwszy użył terminu geopolityka (w dziele „Państwo jako forma życia” w 1916 r.). Terytorium dla Kjellena było
„ciałem państwa", dlatego jest ważniejsze od ludności. Państwo bowiem może utracić część ludności (np. przez
emigrację) bez negatywnych skutków, natomiast każda utrata terytorium osłabia państwo, a nawet je unicestwia. Z tego
punktu widzenia również terytorium można porównać do wyodrębnionego organizmu (stąd tak ważne jest znaczenie
granic). Kjellen uważał, że państwo stale współzawodniczy z sąsiadującymi państwami, chcąc zdobyć prawo do
przewodzenia innym. Państwa większe powinny rozciągać władzę lub zwierzchnictwo nad mniejszymi, a na świecie
powinno istnieć tylko kilka bardzo dużych i silnych państw, tzw. mocarstw.

Kjellen wydzielił kilka kryteriów, według których należy badać państwo:

1) kratopolityka (Kratopolitik) - nauka o organizacji władzy,

2) socjopolityka (Soziopolitik) - badanie stosunków i potrzeb społecznych,

3) etnopolityka (Ethnopolitik) - badanie psychologii narodu,

4) ekopolityka (Oekopolitik) - nauka o gospodarce,

5) geopolityka (Geopolitik) - badanie środowiska geograficznego państwa.

2.2

R

ATZEL

Ratzel pierwszy uczynił główną osią swoich badań pogląd, że zjawiska społeczne są uwarunkowane geograficznie.
Ziemia dla Ratzla jest „trwałą podstawą temperamentów, zmiennych aspiracji ludzkich i kieruje losami ludów ze ślepą
brutalnością". Wykorzystał teorię ewolucji do refleksji nad państwem: w swoich publikacjach porównywał państwo do
organizmu biologicznego, wprowadzając pojęcie „państwa organicznego". Tak jak organizm, potrzebuje ono
pożywienia w postaci przestrzeni życiowej - Lebensraum i surowców, o które państwa stale współzawodniczą. Jako
organizmy przechodzą okres młodości, dojrzałości i starości z możliwością odmłodzenia się.

W 1896 r. Ratzel przedstawił siedem praw rozwoju państwa:

1) Przestrzeń państwa poszerza się wraz z ekspansją ludności mającą tę samą kulturę.

2) Terytorialny wzrost następuje z innymi aspektami rozwoju państwa.

3) Państwo rośnie przez wchłanianie mniejszych jednostek politycznych.

4) Granica jest peryferyjnym organem państwa, który odzwierciedla jego siłę i rozwój, stąd nie jest ona stała.

5) Państwa w trakcie rozwoju szukają terenów nadających się do wchłonięcia.

6) Kierunek ekspansji przesuwa się od państw bardziej do słabiej rozwiniętych cywilizacyjnie.

7) Dążenie do ekspansji terytorialnej rośnie w miarę poszerzania się obszaru.

Żywotność państwa można mierzyć jego wielkością. Pojęcia położenia (Lage) i obszaru (Raum) odgrywają wiodącą
rolę w metodologii badań Ratzla nad państwem. Pojęcie położenia oznacza, że żaden członek ciała politycznego,
jakkolwiek byłby oddalony, nie może być taktowany oddzielnie. Obszar zaś oznacza, że każde państwo należy
rozważać z punktu widzenia miejsca, które zajmuje w stosunku do swych sąsiadów.

2.3

K

ARL

H

AUSHOFER

Haushofer i jego współpracownicy zmodyfikowali teorię państwa Ratzla i Kjellena, dodając elementy niemieckiego
szowinizmu oraz kultu rasy i wodza. W 1936 r. określono geopolitykę jako „naukę o państwie opartą na podstawach
nauk o Ziemi i wykorzystującą biologiczną zasadę – ujmowania wydarzeń politycznych jako geograficznie
uwarunkowanych zjawisk życiowych". W związku z tym w ostatnich latach przed II wojną światową wysunięto jako
nowe zagadnienie „problem przestrzeni właściwej dla danej rasy", stwierdzając, że współoddziaływanie rasy i
obszaru nie zależy od wpływu środowiska, lecz stanowi odwieczne harmonijne współistnienie.

2.4

A

LFRED

T. M

AHAN

Autor m.in.: “The Influence of Sea Power Upon History, 1660-1783” (1890). Mahan podkreślał rolę morza w życiu
państwa, był wielkim orędownikiem budowy potężnej floty marynarki wojennej. Jego zdaniem na rozwój i utrzymanie
potęgi morskiej oddziałują:

1) położenie geograficzne,

2) fizyczne ukształtowanie państwa (rodzaj wybrzeża),

3) rozciągłość terytorialna (długość linii brzegowej),

4) liczba ludności,

5) charakter narodowy,

6) sposób rządzenia – czy polityka rządu sprzyja warunkom stworzonym przez środowisko i ludzi i przyczynia się

do rozwijania potęgi morskiej.

W książce poświęconej problemom Azji (The Problem of Asia) Mahan omówił tzw. tereny rdzeniowe Azji oraz
dominację rosyjską. Przewidział konflikt pomiędzy Rosją – potęgą lądową, a Wielką Brytanią – potęgą morską, o
dominację w Azji. Uważał, że jeśli Rosja zechce utrzymać pozycję dominującego mocarstwa w Azji, będzie zmuszona
do zdobycia nie zamarzających portów w Azji. Twierdził również, że zajęcie się Rosji tym problemem odwróci jej
uwagę od Europy i Bliskiego Wschodu.

2.5

H. J. M

ACKINDER

Mackinder uważał, że era potęgi morskiej już minęła, na co wpływ miały zmiana technologii i rozwój transportu
kolejowego. W 1904 r. przedstawił swoją koncepcję geopolityczną, którą nazwał The Geographical Pivot of History
(Geograficzna oś historii). Zgodnie z tą koncepcją kontynenty: Europa, Azja i Afryka tworzą World Island (wyspę
świata), którą otacza wewnętrzna strefa brzegowa oraz zewnętrzna strefa brzegowa obejmująca Japonię, Wielką
Brytanię, obie Ameryki, Australię oraz Afrykę Południową. Jądrem wyspy świata, a zarazem geograficzną osią historii
świata, jest tzw. Heartland, obejmujący Rosję, zachodnią część Chin, Mongolię, Afganistan, Beludżystan i Iran.

Heartland tworzył największą naturalną fortecę, predysponowaną do panowania nad światem, zgodnie z tezami
Mackindera, że:

1) kto rządzi Europą Wschodnią, rządzi Heartlandem,

2) kto rządzi Heartlandem, rządzi wyspą świata,

3) kto rządzi wyspą świata, rządzi światem.

2.6

N

ICHOLAS

J. S

PYKMAN

Czołowy krytyk Mackindera. W dwóch książkach, America’s Strategy in World Politics (1942) oraz w The Geography
of the Peace (1944), Spykman wykazał słabe strony teorii Heartlandu, a mianowicie przecenianie potencjalnych sil
tego obszaru; jego znaczenie w rzeczywistości było mniejsze z powodu niedostatków transportu wewnętrznego i
słabego dostępu do niego. Spykman, we własnej teorii geopolitycznej, próbował udowodnić, że zasadnicze znaczenie
strategiczne i polityczne mają nie środkowe, lecz obrzeżne obszary Eurazji, tzw. R i m l a n d, które są buforem
między mocarstwami lądowymi a morskimi. Zawarł to w słowach: „kto kontroluje obrzeża, ten rządzi Eurazją, kto
rządzi Eurazją, kontroluje losy świata".

To, co Spykmanowi zarzucano od samego początku to:

1. Brak jakiejkolwiek siły euroazjatyckiej, która może w pojedynkę sama ten Rimland zorganizować.

2. Niedocenianie roli Chin. Uważał, że Chiny nie będą stanowić jakiejś szczególnej siły samotnie. Natomiast już

parę lat później stanowiły podstawowy element rozumowania w kategoriach geopolitycznych.

3. Predestynował wybrzeże, czyli połączenie morza z lądem, czyli połączenie okrętów oraz lotnictwa (przede

wszystkim morskiego), ale wnet później rozpoczęły się konflikty koreański i wietnamski i okazało się, że mimo
że te terytoria leżą w części Rimlandu, to posiadanie wybrzeży nie jest kluczem do rozwiązania problemu.

3

Ś

WIAT

DWUBIEGUNOWY

: R

ENNER

,

DE

S

EVERSKY

, K

ENNAN

, S

TRAUSZ

– H

UPÉ

, B

ULLIT

, K

ISSINGER

, B

RZEZINSKI

Do tej pory mówiliśmy o dwóch wymiarach – lądowym i morskim. Prekursorami spojrzenia na geopolitykę z
uwzględnieniem zaangażowania przestrzeni powietrznej byli generałowie lotnictwa Giulio Douhet (w roku 21 wydał
opracowanie Comand of the air, William Mitchell i jeden z dowódców brytyjskich). Bardziej metodyczną podstawę dla
tworzenia teorii z perspektywą wykorzystania sił powietrznych opracowali George Renner i Alexander P. de Seversky,
który rozwijał teorie wykorzystania sił powietrznych.

3.1

G

EORGE

R

ENNER

Spoglądając na kształtujący się układ, zauważył, że jest on stworzony z dwóch podstawowych elementów – USA i
Związku Radzieckiego. Zastosował to, co było niespotykane do tej pory – zazwyczaj posługiwano się mapami
horyzontalnymi, on zaoferował spojrzenie wertykalne (sposób patrzenia pilota na ląd i na morze). Jeśli zakładamy
istnienie dwóch ośrodków siły, to łatwo poprzez takie kartowanie dostrzec, że Atlantyk, Pacyfik jest drugorzędny;
najważniejszy element to biskość tych elementów, która jest osiągnięta poprzez zastosowanie elementów opanowania sił
powietrznych, a jeśli już musimy odnieść to do konkretnych obszarów, to musimy na to spoglądać poprzez Ocean
Arktyczny, który był centrum spraw światowych.

3.2

A

LEX

DE

S

EVERSKY

W książce Victory Through Air Power (1942) mówił o zmierzchu znaczenia sił morskich i zalecał rozbudowę sił
powietrznych. Po II wojnie światowej, gdy rozpoczęła się era „zimnej wojny", Seversky opublikował książkę Air
Power: Key to Survival (1950), w której powtórzył poglądy o nadrzędności sił powietrznych nad siłami lądowymi i
morskimi. Po raz pierwszy w tej publikacji zamieścił mapę o odwzorowaniu azymutalnym, równoodległościowym z
biegunem północnym jako głównym punktem odniesienia, która pokazała bliskość Stanów Zjednoczonych i ZSRR oraz
najkrótszą drogę z ZSRR do Kanady i Stanów Zjednoczonych przez biegun północny. Mapa ta ukazała także, jak
rozległe są obszary dominacji powietrznej obu państw.

Jeśli chodzi o zimną wojnę i koncepcje, które będą aplikowane dalej, będziemy mówić o czterech założeniach:

1. Doktryna Kennana-Trumana. Kennan sformułował doktrynę powstrzymywania (containment). Pierwsza

wersja containment była taka, żeby nie dopuścić do rozprzestrzeniania się komunizmu poza to, co było w
ustaleniu Wielkiej Trójki. Wraz z rozwojem wypadków, okazuje się, że w Rimlandzie ten komunizm zaczyna
powolutku zdobywać wpływy (wojna w Korei, Wietnam). W latach 50. i 60. Dochodzi do aplikacji drugiej
wersji – będzie się mówiło o Trzecim Świecie, a nie o Rimlandzie. Zastosowano tu najpierw podejście
idealistyczne, a mianowicie, każdy z nowych krajów powinien powstawać jako państwo demokratyczne,
rządzone parlamentarnie i oparte o gospodarkę wolnorynkową. Dlatego Amerykanie oferowali pomoc
ekonomiczną. Okazało się jednak, że to w żaden sposób nie przystaje do sposób rozumowania o polityce
ówczesnych elit w Afryce. Programy socjalistyczne zaczęły świecić triumfy. Tak pojawia się trzecia wersja –
Amerykanie oparli się na wzorze polityki, wysyłali doradców wojskowych, opierali się na zakulisowych
rozmowach, aby mieć wpływ na ster władzy i utrzymać dane terytorium w swojej strefie wpływów, często
kosztem wolności czy praw człowieka. Często wspierano junty i niedemokratyczne rządy.

2. Teoria domina. Polega na zastosowaniu zasad popularnej gry w domino. Stwierdzał, że jeśli zgadzamy się na

to, że mamy dwóch graczy, którzy chcą przejąć inicjatywę i wygrać, będą chcieli elementy świata układać pod
swoje dyktando. W jego mniemaniu, ten przechwyci pałeczkę pierwszeństwa, na modły którego te kostki
domina będą się przewracały. Podstawą było opanowanie elementu uznanego za kluczowy, bo wtedy będziemy
mogli pokusić się o to, by reszta mogła tworzyć się zgodnie z naszymi celami. Jeśli sytuacja będzie
niekorzystna (ZSRR na naszym terytorium), to trzeba zrobić wszystko, ażeby zatrzymać ten upadek kostek
domina przeciwny do naszej logiki i odwrócić sytuację na naszą korzyść.

3. Równowaga sił (balance of power) Henry’ego Kissingera. Podpowiadał takie oto rozwiązanie dla polityki

amerykańskiej: jeżeli jest taki moment oddechu, mimo że nie osiągnęliśmy wszystkich celów, a część została
zaprzepaszczona, nie należy dalej wycofywać się z działań, ponieważ zaburzy to naturalną równowagę sił.
Trzeba to robić dlatego, aby prestiż USA nie został zaprzepaszczony, co może być odebrane jako wycofywanie
się USA z konkurencji o wpływy z ZSRR.

4. Koncepcja państw-filarów Zbigniewa Brzezińskiego. Brzeziński, w momencie gdy formułował te założenia,

był przekonany, że system dwublokowy przetrwa jeszcze drugie dziesięciolecie. Dlatego też zaproponował dla
polityki amerykańskiej pewien imperatyw: w systemie dwublokowym mamy dwie strefy wpływów, ale są takie
punkty na świecie, które są bardzo istotne ze względów militarnych i gospodarczych, o które trzeba dbać, nawet

jeśli dany obszar jest pod władaniem minimalnym drugiej strony. Stworzył pewien katalog państw-filarów,
gdzie określał, że zawsze widział wpływ amerykański albo dążenie do rozciągnięcia jego wpływu (łuk
kryzysowy). W tym katalogu elementów politycznych widział Niemcy, Polskę, Iran, Pakistan, Afganistan, Koreę
Południową i Filipiny. Wpływ na te jednostki gwarantował wedle niego stabilizację Europy i bezpieczeństwo
Japonii, czyli własnej strefy.

3.3

S

TRAUSZ

– H

UPÉ

Uzupełnił poglądy Spykmana, jego praca postulowała usztywnienie polityki amerykańskiej wobec ZSRR w celu
utrzymania istniejącej równowagi geostrategicznej (nie można pozwolić na stopniowe zdobywanie przewagi przez
Rosję). Zaprzeczył on teorii Spykmana, że kto panuje nad Rimlandem – panuje nad Eurazją – nowa światowa
równowaga sił miała polegać na tym, że kto panuje nad Heartlandem, nie panuje nad morzami, a kto panuje nad
morzami – nie panuje nad wnętrzem kontynentu (na tej podstawie rozwinęła się teoria bipolarity – porządek światowy
zbudowany jest wokół 2 biegunów – potęga USA ma charakter morsko – powietrzny, a ZSRR – lądowy).

4

W

IELOBIEGUNOWOŚĆ

: C

OHEN

;

GEOPOLITYKA

EKONOMICZNA

: W

ALLERSTEIN

4.1

S. B. C

OHEN

Teoria systemu wielobiegunowego Sola Bernarda Cohena. W książce Geography and Politics in a World Divided
(1973) dzieli świat na regiony geostrategiczne. Są one właściwie strefami wpływów Stanów Zjednoczonych, krajów
Europy Zachodniej, ZSRR i Chin (ChRL).

Po II wojnie światowej, według Cohena, system globalny ewoluował w kierunku wyspecjalizowanej integracji,
początkowo przez dwubiegunowość supermocarstw, a następnie przez wielobiegunowość mocarstw. W ciągu ostatniego
dwudziestolecia równowaga tego ładu światowego uległa zaburzeniu w wyniku powstania sił regionalnych. Zostanie
ona przywrócona, gdy system osiągnie wyższy poziom specjalizacji - integrację hierarchiczną. Integracja
hierarchiczna opiera się na istnieniu państw na różnych poziomach rozwoju, które są powiązane, zarówno w skali
światowej, jak i regionalnej. Wyłaniający się system ma pięciostopniową strukturę hierarchiczną.

1) Obszary geostrategiczne. Siłę główną tworzą Stany Zjednoczone, ZSRR, Wspólnota Europejska, Japonia i

Chiny, które mają znaczenie światowe wewnątrz dwóch zasadniczych stref geostrategicznych.

2) Regiony geopolityczne.

3) Trzeci i czwarty poziom zajmują państwa, których zasięg jest ograniczony tylko do części ich własnych

regionów (państwa narodowe, quasi państwa, terytoria niezależne, autonomiczne i inne podobne jednostki).

Pomiędzy tymi trzema poziomami będzie wyróżniał katalog czterech stref obszarów, które podlegają wpływom różnych
jednostek z tych trzech podstawowych sfer:

1. będzie mówił o tzw. pasach pęknięcia, czyli obszarach podlegających wpływom tych największych

światowych graczy, konstytuujących strefy obszarów geopolitycznych.

2. strefy kompresji spełniające podobne zadanie jak pasy pęknięcia, ale w odniesieniu do pośredniego szczebla w

hierarchii, czyli zazwyczaj do sąsiadujących państw lub państw koalicji.

3. bramy (gateways); połączenie pewnych stref, dane obszary stają się mostami (np. Kuba. Karaiby).

4. strefy konwergencji – obszary, które nie podlegają jasnym procesom i które będą się dopiero definiować

Miejsce państwa w hierarchii można oszacować za pomocą wielu miar, takich jak:

a. wielkość zasobów ludzkich i materialnych;

b. zaawansowana technologia jądrowa;

c. stopień zwartości narodowej;

d. wielkość zasobów polityczno-militarnych;

e. ranga geograficzna związana z lokalizacją w stosunku do innych państw;

f. rodzaj i gęstość sieci powiązań międzynarodowych;

g. stopień jawności systemu narodowego;

h. ekonomiczne, polityczne i militarne możliwości oddziaływania w stosunku do możliwości sąsiadów;

i. percepcja, czyli wyobrażenia o swoim miejscu w świecie.

4.2

IMMANUEL

W

ALLERSTEIN

.

THE

DEPENDENCY

THEORY

Jego rozumowanie opiera się na tym, że podstawą działania człowieka jest akumulacja i przetwarzanie dóbr.
Podstawową obserwacją będzie coś, co dla świata starożytnego było klasyką – jest ktoś, kto uzależnia i posiada dobra.
Kapitalizm w tym znaczeniu wg Wallersteina polega na podporządkowaniu sobie jednego elementu przez drugi. Co
wynika dla tego lepszego w hierarchii/bogatszego? To, że ma na pewno miejsce uprzywilejowanie, takie państwa
mogą samodzielnie kreować politykę, są przywódcami systemu światowego, wdrażają pewne elementy, dzięki którym
ten system ewoluuje, i prowadzą politykę eksploatacji. Natomiast elementy podporządkowane muszą przyjąć politykę
eksploatacji i jeśli będą zmieniać miejsce, to tylko dzięki woli/słabości podporządkowującego. Wallerstein analizował
podstawy systemu, jego układ (Hiszpania, Portugalia, Niderlandy, Królestwo Francji, Wielka Brytania). Ukuł pojęcie,
że:

1. Na świecie mamy rdzeń, do którego wchodzą kraje, które nie tylko odkrywają ten nowy świat, ale także

rozwijają stosunki ekonomiczne: USA, płd. Kanada, Europa Zachodnia i Północna, Japonia.

2. Semiperyferia. Element, który sytuuje się miedzy peryferiami a rdzeniem; kraje dość ambitne, którym udaje się

awansować lub jednostki, które spadają z czołówki (Grecja, Włochy, Hiszpania, Portugalia, wschodnie Niemcy,
kraje Europy Środkowowschodniej należące do UE, centralna Rosja, pas od Bliskiego Wschodu przez Indie,
Azję Płd-Wsch, Maroko, Nigeria, Wenezuela, Meksyk i kraje o ustabilizowanej gospodarce: RPA, Brazylia,
Urugwaj i Chile).

3. Peryferia. część krajów Europy Środkowej i Wschodniej, raczej bez szans na UE – Albania, Serbia, kraje

postradzieckie bez centralnej Rosji, wnętrze kontynentu Australii, część Afryki Subsaharyjskiej.

4. Tło systemu światowego. Państwa upadłe, głodujące. Afganistan, Kambodża, Afryka ogarnięta wojną i

epidemiami.

5. Piąta to Korea Północna, strefa izolacji.

5

G

LOBALIZACJA

–

UJĘCIE

TEORETYCZNE

I

KONSEKWENCJE

SPOŁECZNO

–

GEOPOLITYCZNE

Globalizacja (mondializacja) to jeden wielki proces w stosunkach międzynarodowych. Globalizacja to zjawisko bardzo
trudne do objęcia, jest wielowymiarowa, ma różne przejawy i konsekwencje, jest chaotyczna. Z tego też powodu można
powiedzieć o pewnych pozytywnych jej wymiarach (rozwój technologiczny, podnosi gospodarkę na poziom
dobrobytu), ale ma też na pewno swoje złe przejawy – przestępczość międzynarodowa, postęp chorób, epidemie,
degradacja środowiska naturalnego.

CECHY



Pomiędzy społecznościami i państwami mamy z całą pewnością wzrost intensywności, różnorodności i
szybkości wzajemnych interakcji.



Kurczenie się czasu i przestrzeni ze względu na postęp technologiczny.



Poczucie świata jako jedności (globalna wioska).



Liberalizacja wszelkich przepływów: dóbr kultury, towarów, myśli, ludzi, przemocy.



Zbiór procesów tworzących bardzo gęstą, nieprzeniknioną siatkę powiązań międzynarodowych.



Odterytorialnienie (wyrwanie) zjawisk z lokalnego kontekstu.

JAKI JEST JEJ ZASIĘG CZASOWY?

Są dwa podejścia w literaturze:

1) Globalizacja była od zawsze; dowodem jest upowszechnianie się roślin, posługujemy się tylko dwoma

systemami pisma (alfabet chiński i arabski). Ta globalizacja cały czas się dokonywała, z różną intensywnością.

2) Globalizacja miała miejsce wtedy, kiedy ileś kultur stykało się ze sobą i wytwarzało coś większego niż prosta

suma całości. Wedle tego ujęcia:

1. Pierwszy etap sytuuje się od wyprawy Kolumba aż do wieku XIX. Siłą napędową procesów

globalizacyjnych będą państwa bądź dynastie, które dają pieniądze, są zainteresowane.

2. Drugi okres mamy w wieku XX, który zahacza jeszcze o rewolucję przemysłową. Motorem sprawczym są

koncerny przemysłowe (kapitał).

3. Trzeci okres – wiek XXI – czas, gdzie kondycja globalizacji, jej tempo, zakres i kierunki, mogą zależeć już

nie tylko od kapitału koncernów międzynarodowych, ale od koncepcji, która jest emanacją działalności
jednego człowieka.

SKUTKI GLOBALIZACJI

- stworzenie globalnego rynku finansowego opartego o system miast światowych (centrum finansowych), które

są siedzibami największych giełd.

- uderzenie technik opartych o system zerojedynkowy (teleinformatycznych, wywołujących wrażenie bycia w

jednej wspólnocie, w jednym miejscu).

- integracja systemów produkcji. Do tej pory były to systemy blokowe, państwowe, a teraz systemu

korporacyjne, transgraniczne. Można powiedzieć, że globalny kapitał, który wtedy stał się jeszcze bardziej
globalny, zaczął wykorzystywać globalną siłę roboczą.

- homogenizacja kultury wykorzystująca wzory amerykańskie. Dlatego też określenia aktualne jak

mcdonaldyzacja czy odniesienie do coca coli, są bardzo popularne. Jeśli chodzi o efekt polityczny – programy
neoliberalne. Ich odmiany świeciły triumfy z hasłami deregulacji.

- Początki polityki zrównoważonego rozwoju. Pojawiły się hasła o potrzebie równoważenia polityki

ekologicznej i dbałości o warunki naturalne.

- Podstawą identyfikacji zaczęły się stawać relacje w sieci miast światowych.

- Jesteśmy zależni przede wszystkim od podaży i popytu, wyznaczonych przez gospodarkę światową.

- powstawanie społeczeństwa światowego.

Te przejawy o różnej naturze geopolitycznej skutkowały paroma tendencjami:

o wzmocnienie relacji atlantyckich USA i marginalizacja roli Afryki, która zaczęła być penetrowana przez

kapitał i zaczęło dochodzić tam od coraz silniejszych perturbacji.

o wzrost roli Azji i osłabianie się pozycji Starej Europy.

6

N

ARÓD

,

JEGO

KONCEPCJE

;

MNIEJSZOŚCI

NARODOWE

I

ETNICZNE

Naród to społeczność naturalna, odznaczająca się wielką spoistością i żywotnością. Dojrzewanie świadomości
narodowej jest procesem długotrwałym; proces formowania narodów w Europie nie zakończył się i ciągle jest możliwe
powstanie przy określonych różnicach językowych, kulturowych, religijnych nowych narodów. Naród istnieje w gruncie
rzeczy przez ideologie, jest to pewna konwencja. Wyróżniamy dwa podstawowe sposoby pojmowania tegoż narodu:

1) Ethnos. Ideologia narodu typu ethnos w pełni narodziła się w XIX-wiecznych Niemczech. Podstawą tej

konwencji jest pochodzenie etniczne. Więź narodowa oparta jest na więzi emocjonalnej i intelektualnej, a
więc na odczuciach psychicznych i akceptowaniu określonych przekonań oraz wartości społecznych. Państwo
kształtuje się na bazie już istniejącego narodu, który jest konstytuowany przez wspólny język, kulturę, korzenie
historyczne, zwyczaje.

2) Drugi typ pojmowania narodu – demos; naród przede wszystkim jako wspólnota polityczna, która dąży do

niezależnego bytu politycznego we własnej organizacji państwowej. Archetypem takich narodów jest
szczególnie naród amerykański. Przeciwnie niż jeśli chodzi o ethnos, państwo jest bardzo ważnym elementem
kształtowania się takiego narodu, ponieważ ludzie o różnych zapatrywaniach, o różnej religii czy pochodzeniu

etnicznym umawiają się co do pewnego katalogu wartości, którego stworzenie i akceptacja jest źródłem
istnienia tego narodu.

Jeżeli odniesiemy to do mapy, to będzie można przytoczyć szereg przykładów, gdzie kwestia polityczna spotyka
się z kwestią socjologiczną – przykład Czechosłowacji, gdzie w jednym państwie istniały dwa narody. Niemcy
– jeden naród w ramach dwóch państw. WB – jedno państwo i cztery narody

NACJONALIZM

Okazuje się, że w niektórych kręgach kulturowych nacjonalizm łatwiej przekształca się w negatywne zjawisko; w
innych jest to zjawisko neutralne.

1) W kręgu kultury słowiańskiej słowo nacjonalizm raczej ma dość negatywną konotację; nacjonalista kojarzy

nam się z osobą przejawiającą elementy nienawiści, będzie dążył do supremacji swojej kultury kosztem innej
grupy. Wyjaśnienia, jak ta rzeczywistość funkcjonuje będą zazwyczaj czarno-białe oparte w części tylko o
kategorie racjonalnego postrzegania, a najczęściej na wierze.

W odniesieniu do innego terminu i zjawiska – patriotyzmu – nacjonalizm jest czymś bardzo wyrazistym i
pejoratywnym. Patriotyzm jest raczej kojarzony z mozolną pracą dla własnej grupy. Jeżeli odnosimy go do
innych narodów, to na zasadzie wskazywania jasnych, mocnych stron. Nacjonalizm dość często w kręgu kultury
słowiańskiej będzie elementem zmierzającym do panowania, supremacji, wykazania wyższości niezależnie od
obiektywnego stanu rzeczy. Patriotyzm będzie mozolną walką o poprawę bytu własnego państwa, z
wykorzystaniem dużych możliwości tkwiących we własnej grupie.

2) Druga konwencja, w odniesieniu do której możemy definiować nacjonalizm to konwencja anglo-

amerykańska. Nacjonalizm tu ma konotacje raczej neutralne. Kojarzony jest jako sposób działalności
politycznej, jako uwzględnianie interesów własnej grupy, jako element działania pozytywnego, integrującego
różne interesy, opierającego się często o konsens, z wyłuszczeniem narodowego interesu.

KWESTIA MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH I ETNICZNYCH

Za mniejszość narodową uznaje się zbiór mieszkańców danego państwa, którzy są etnicznie bądź świadomościowo
odmienni. Geografia polityczna uznaje, że mniejszość narodowa jest wtedy, kiedy stanowi większość w innym państwie
na danym terytorium. Natomiast mniejszość etniczna nigdzie nie jest większością.

o Kwestia liczebności mniejszości. Ossowski uznawał, że naród to taka grupa, w ramach której więzi nie

opierają się tylko na kontaktach osobistych. Coś zdecydowanie większego, czyli ten element świadomości
przynależności.

o W jaki sposób mniejszości etniczne traktowane są przez większość? W państwach demokratycznych ze

względu na model demokracji liberalnej, uważa się, ze powinny być one chronione prawnie.

o Egzystowanie mniejszości narodowych. To, że istnieje potencjalna opresja na mniejszość, jest obiektywne. W

egzystencji państwa jednym ze skutków potencjalnej opresji jest to, że państwa chronią tylko część mniejszości
narodowej, zazwyczaj tą, która ma długą tradycję bytowania na terenie państwa.

o Prawo do samostanowienia. Jeśli chodzi o źródła samostanowienia, to należy wymienić oświecenie. Ale

elementy samoidentyfikacji grupy doznały przyspieszenia w czasie rozwoju ruchu socjalistycznego.
Międzynarodówki podkreślały prawo mniejszości do samostanowienia. Gdy ruch komunistyczny zaczął
przybierać na sile i dokonywać rewolucji w latach I wojny na terenach rosyjskich, zaczęto mówić, że naród
znaczy lud. Rozumowanie tego słowa odnosiło się do najbardziej uświadomionej części społeczeństwa,
świadomej potrzeb rewolucji. Prawo do samostanowienia tak, ale wykrzywione poprzez ideologię
komunistyczną. Woodrow Wilson uznawał za naród wszystkich świadomych egzystencji w danej wspólnocie.
W ładzie wersalskim zasada samostanowienia stała się jednym z konstytutywnych elementów; przejawiała się w
dwojaki sposób: poprzez tworzenie państw narodowych, ale także kwestię plebiscytową na terenach sporu. Po II
WS zasadę samostanowienia zaczęto głosić do ludów kolonialnych lub postkolonialnych.

Obecnie prawo do samostanowienia ma dwa aspekty:

1) Zewnętrzny, który polega na uprawnieniu do oderwania się od dotychczasowego państwa.

2) Wewnętrzny, polegający na uprawnieniu do decydowania o ustroju politycznym i społecznym.

7

P

AŃSTWO

I

KRAJ

;

SUWERENNOŚCI

:

JEJ

FORMY

I

ZASADY

;

TERYTORIA

ZALEŻNE

;

FORMY

PAŃSTWA

7.1

TEORIA

PAŃSTWA

Zjawisko państwa i suwerenności. Jednostki suwerenne i niesuwerenne. Formuły państwa wyróżniane ze względu na
funkcje/treść ustrojową.

Co to jest państwo? Państwo to terytorialna i suwerenna organizacja przymusu, działająca w interesach
gospodarczych, politycznych i ideologicznych ludzi zamieszkujących określone terytorium. Terytorium państwa
obejmuje ląd ze wszystkimi wodami wewnętrznymi, przestrzeń pod powierzchnią ziemi, obszar powietrzny oraz
przylegający pas wód morskich. Cechami państwa są:

- terytorium,

- ludność,

- suwerenna władza.

Państwo jako termin różni się od znanego nam z jeżyka potocznego „kraju”, ponieważ:

- jest obiektem konstytuowanym przez prawo,

- Państwo pojęte jako taki obiekt ma oficjalną nazwę, np. Rzeczpospolita Polska, Federacja Rosyjska, Królestwo

Belgii, która wynika z kwestii prawnej.

- Skoro państwo jest zjawiskiem prawnym, to ma określone spectrum działania, które jest wyznaczone materią

prawną oraz kwestią terytorialną (jest zamknięte granicami, w ramach których zamyka swoją jurysdykcję).

- może mieć dowolną wielkość, rozrzucone terytorium

- państwo winno istnieć na tyle długo, by wytworzyć tradycję historyczną i móc odwołać się do danego

terytorium

Z drugiej strony w dyskursie codziennym istnieje termin „kraju”. Czy to jest to samo? I tak, i nie.

1. Państwo jest konstytuowane, utożsamiane z systemem, a kraj zdecydowanie przystaje do kultury. Kraj nie

będzie obiektem prawnym, ale będzie obiektem kulturowym i psychologicznym – przeżywanym. Będzie
konstytuowany przez zbiorową i jednostkową świadomość, a więc nie może mieć precyzyjnie wyznaczonych
granic. Granice to zasięg kultury.

2. Innym zjawiskiem, które można przywołać, to na pewno to, że państwa mogą mieć przeróżną organizację

przestrzenną w odniesieniu do wielkości. Mogą być mikroskopijne, przez co nie widać ich na wielu mapach
multimedialnych (San Marino, Watykan). Natomiast kraje w zasadzie nie istnieją w takiej wielkiej postaci, bo to
musiałaby być niezwykle prężnie rozwijająca się grupa, najczęściej o podstawie etnicznej.

3. Kraj może istnieć bez państwa.

4. Nie każdy kraj będzie państwem i może być państwem oraz nie każde państwo jest krajem.

7.2

KWESTIA

SUWERENNOŚCI

Ostoją państwa jest kategoria suwerenności. Przez wiele wieków, do późnego średniowiecza, niegdysiejsze pojęcie
suwerenności, przysługiwała monarsze, rodzinie bądź jakiejś grupie kierowniczej. Ta suwerenność, którą dzisiaj znamy,
wzięła się z systemu uniwersalistycznego. Zasada bezpośredniej reprezentacji Królestwa Niebieskiego na Ziemi w
osobie zazwyczaj cesarza/papieża. Natomiast ten cesarz miał pod sobą wszystkich władców chrześcijańskich. W
momencie, kiedy te lokalne królestwa zaczęły separować się od władzy cesarza, można było mówić o suwerenności
poszczególnych państw, czyli państw niepodlegających władzy cesarza lub papieża.

Suwerenność będzie miała dwa działy:

1)

Sfera wewnętrzna

. Polega na niezależności organizacji państwa wobec obywateli i ich organizacji, to znaczy,

istnieją pewne stałe zasady funkcjonowania państwa i to państwo jako zespół instytucji nie może podlegać woli
różnych grup obywateli, wielu mniejszości i ich organizacji, ale musi utrzymywać swoją logikę działania, bo
ma to skodyfikowane. Zasady suwerenności państwa:

A) Jeśli jest suwerenne, jest wyłącznym prawodawcą, ma wyłączne kompetencje prawodawcze.

Wyłączność kompetencji polega na tym, że państwo i jego instytucje stanowią właśnie pewien zbiór
kodeksowy, czy przepisy, i nikt inny nie może tego robić.

B) Monopol/wyłączność na środki przemysłu bezpośredniego, ale także pośredniego (system skarbowy).

Jeżeli jakaś formacja, grupa działa bez sankcji państwowej czy samorządowej, to jest grupa przestępcza,
szerzej: dokonująca aktu anarchii.

C) Niezwiązanie własne prawem. Państwo system prawny respektuje, ale niezwiązanie polega na tym, że

musi istnieć system legalnej zmiany tego prawa.

2)

Sfera zewnętrzna

. Teoretycznie oznacza niezależność władzy państwowej od innych państw bądź ich

związków, bądź organizacji. Samoograniczanie się suwerenności na rzecz jakiejś organizacji jest przejawem
suwerenności zewnętrznej.

7.3

O

DGRANICZENIE

SUWERENNOŚCI

PAŃSTWA

Większość państw posiada znaczny stopień suwerenności. Ale ze względu na ukształtowane dzieje mamy do czynienia z
częścią terytoriów o ograniczonej suwerenności.

1) W czasach podbojów kolonialnych mamy do czynienia z szeroką paletą terytoriów niesuwerennych – klasykiem

jest tu kolonia. Protoplastem były Królestwa Hiszpanii w Nowym Świecie. Jest to forma uzależnienia
zazwyczaj terytorium zamorskiego, która absolutnie nie ma żadnego atrybutu suwerenności zewnętrznej, ale
posiada pewny stopień niezależności. Obecnie: Gibraltar + francuskie departamenty zamorskie.

2) Kolejną formą były tzw. protektoraty. Klasyczny protektorat był praktycznie suwerenny wewnętrznie, ale

suwerenność zewnętrzna była ograniczona do stosunków z metropolią (Kanada, Australia, Indie odrzuciły taką
formę, ale tkwią już jako suwerenne pastwa w brytyjskiej wspólnocie narodów).

3) Trzecią kategorią były terytoria mandatowe, później powiernicze. To jest konkretny kontekst rozpadu

imperiów po IWŚ. Powstająca Liga Narodów jako uniwersalna organizacja międzynarodowa, przejęła część
terytoriów po byłych państwach centralnych i obdzieliła trochę zwycięzców, którzy mieli zachowywać się z
tymi terytoriami na wiele sposobów. Podzielono te terytoria na trzy kategorie:

A) zmierzające do rychłej niepodległości.

B) zmierzające do niepodległości w dalszym czasie.

C) te, które nie spodziewano się, że szybko się usamodzielnią i można zarządzać jak własne terytorium.
Dotychczasowy mandatariusz stawał się powiernikiem, którego głównym zadaniem, ze względu na standardy
cywilizacyjne, było przygotowywanie procesów do usamodzielnienia się terytoriów. W literaturze archetypem
jest związek GB z Bahrajnem, Omarem i Katarem – termin opieka, który polegał na związaniu się umową, w
tym przypadku wielostronicową lub bilateralną (GB vs trzy państwa, które poszukiwały obrony i same zrzekały
się atrybutów suwerennych. Na formę zależności, która suwerenność ograniczała.

4) Dominium i kondominium. Dominum jest elementem w zasadzie państwa suwerennego, ale mamy tu

przywołane tylko przejawy symbolicznego poddaństwa (że głowa danego państwa formalnie wyznacza szefa
rządu, itp.).

Kondominium to forma, gdzie min. dwa państwa przejmują kontrolę; Andora – Hiszpania + Francja.
Suwerenność zewnętrzna zależy od statusu kondominium; wspólne władztwo.

5) Państwo stowarzyszone. Państwo stowarzyszone to takie, które na rzecz danego państwa ogranicza

suwerenność, chcąc coś na tym zyskać (kwestie rozwoju, cywilizacyjne, gospodarcze).

6) Republika ludowa. Model, w którym przyjmowano wpisywanie stosunków Rosjan do konstytucji. Potem ten

model był szerszy; opierał się na przyjęciu pewnych wyznaczników marksizmu i leninizmu, i tak dana republika
ludowa istniała. Nawet mimo tego, że ten wielki protektor (Związek Radziecki) istnieć przestał. System
powstały w oparciu o system radziecki, jego elementy, nadal istnieją (przenikanie się aparatu władzy-
administracji-partii).

7.4

P

AŃSTWO

JAKO

INSTYTUCJA

Powstaje sieć instytucji, która jest spojona ideą i formułą państwa. Przez zdecydowanie większość wieków mieliśmy do
czynienia z państwem przednowoczesnym, charakteryzującym się tym, że istniało w różnych epokach i że dążyło do
akumulacji dóbr i zasobów, wykorzystując bardzo często element siłowy. Ale z czasem zaczęło ono odchodzić w
przeszłość i podmiotowość uzyskiwał obywatel. To państwo wczesnokapitalistyczne było ukształtowane wedle
filozofii liberalnej, i dlatego można było je nazwać tzw. nocnym stróżem. Charakterystyka tego państwa:

1. Stawiało na inicjatywność człowieka, tak jak liberałowie. Wedle liberałów człowiek jest dobry, dąży do dobra

wspólnego.

2. Rolą państwa jest stwarzać warunki i to moderować. Nie można z niego tworzyć samodzielnego bytu, który

przyćmiewa inicjatywność i, tym samym, naturę człowieka. Ma ono tworzy

3. warunki, które by ciężko było samym obywatelom stworzyć.

4. Dlaczego mówi się o państwie-stróżu nocnym? Bo bazuje na tym, że ma ono pewien regulamin, a ludzie będą

wiedzieć, jak się zachować.

Przeciwną formułą państwa nowoczesnego jest państwo opiekuńcze (welfare state), które jest rozwinięciem sfery
socjalnej (ubezpieczenia, polityka mieszkaniowa, prorodzinna, prowzrostowa). Uznaje się, że można to sfinansować
oczywiście nie drukiem pieniędzy, ale przez system redystrybucji środków, cechujący się stawkami progresywnymi,
uwzględniającymi pozycję ekonomiczną danego obywatela (kto ma więcej, płaci więcej).

7.5

P

AŃSTWO

JAKO

FORMACJA

SPOŁECZNA

Każe nam patrzeć na państwo jako formację społeczną, która zależy od sfery ekonomicznej, posiadania środków
produkcji. Dlatego też w tej koncepcji, w danym państwie zawsze będą istniały przeciwne grupy społeczne (klasy). W
starożytności byli to niewolnicy i ci, którzy mogli stać się ich właścicielami. W społeczeństwie feudalnym byli seniorzy
i reszta (poddani). W kapitalizmie mamy tych, którzy mają środki produkcji (burżuazja) i proletariat. W systemie
realnego socjalizmu mieliśmy do czynienia z nomenklaturą tych, którzy korzystali z owoców nieodstępnych wszystkim,
a cała reszta to społeczeństwo petentów, proszących o to, żeby mogli korzystać z praw, które im nominalnie
przysługiwały. Co mamy obecnie? Mamy tych, którzy przy dużym nakładzie pracy osiągają fortunę, mogą wiele
kapitału zakumulować, i tych, którzy muszą pracować w tym systemie i wiele nie uzyskać.

7.6

P

AŃSTWO

CZYTANE

POPRZEZ

TREŚĆ

I

FORMĘ

USTROJOWĄ

TREŚĆ USTROJOWA

W tym znaczeniu możemy mówić o trzech formułach:



Państwie demokratycznym.

- Demokracja polega na sposobie wyłonienia władzy, która będzie się potem dzielić ze względu na

modus operandi na trzy sekcje: władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

- Instrumentarium władczym jest tu władza ustawodawcza, która tworzy mechanizm.

- Sednem demokracji w odniesieniu do treści ustrojowej są prawa i wolności obywatelskie, bo bez nich

nie byłoby takie systemu, gdyż podstawą dla demokracji jest wolność głoszenia swoich sądów,
zakładania organizacji, wyrażania woli i zrzeszania się.

- Ze względu na sedno treści demokracji, jakim jest prawo do wyrażania poglądów, ten system bardzo

często wykazuje się praworządnością, czyli cechą państwa, polegającą na przestrzeganiu istniejącego
porządku prawnego bez żadnych wyjątków.

- Jeżeli mamy do czynienia z praworządnością i z wysoką kulturą polityczną, która strzeże praw

podmiotowych i jednostkowych, kolejną cechą demokracji będzie stabilność. Ze stabilnością
kojarzymy wysoki poziom zaufania względem państwa.



Państwie autorytarnym.

- Tutaj wolność będzie z zasady ograniczona, ponieważ za wartość naczelną będzie uznawało się coś

wspólnotowego, zazwyczaj państwo.

- Państwo nie będzie omnipotentne, ale będzie dobrem wspólnym, poprzez które będzie realizowało się

dobro jednostkowe.

- W państwie autorytarnym zazwyczaj mamy do czynienia z wyborem władz. Demokracja będzie

ograniczona, nie wszyscy mogą mieć wpływ na władzę.

- Zazwyczaj petryfikuje się pewną grupę i zazwyczaj na czele takiej grupy stoi jakiś przywódca, który

będzie personifikował pewne cechy, uznawane za najbardziej pożądane jeśli chodzi o obywatela.
Przywódca państwa będzie wykazywał cechy charyzmatycznego przywódcy, czyli takiego, który ma
wpływ na innych i który nie zawsze będzie umiało się do końca wyjaśnić i określić, dlaczego ten
człowiek jedna sobie taki posłuch. Następca będzie stosował podobne zabiegi polityczne, podobne
zwyczaje, będzie dążył do osiągnięcia podobnych formalnych tytułów.

- Jeśli chodzi o stosunek państwa do społeczeństwa, to nie będzie chciało go bardzo mobilizować

politycznie, ponieważ średni poziom zaangażowania jest wystarczający.

- Władze autorytarne nigdy nie dopuszczą do tego, ażeby doprowadzić do powstania

zinstytucjonalizowanego ruchu odśrodkowego. Stąd te systemy często tworzą policję polityczną, aby
zabezpieczyć się pewnej konkurencji politycznej.



Państwo totalitarne.

- Państwo totalitarne zakłada istnienie komplementarnej wizji przyszłości, którą może realizować

odpowiednio skrojony człowiek i czasem coś szerszego, czyli wspólnota. Ten człowiek musi być
odcięty od wartości charakterystycznych dla zwalczonego systemu..

- Państwo totalitarne wymaga od człowieka spełnienia tej wizji. Jest ona bardzo ambitna, której można

dokonać zbiorowo, i człowiek dla państwa totalitarnego nie będzie podmiotem, ale przedmiotem, bo
wizja jest najważniejsza.

- Władza nie jest emanacją woli narodu czy pewnej grupy; tutaj ta władza pochodzi od człowieka, który

mianuje się wodzem. Ewentualną partię polityczną, z którą jest związany, trzeba kojarzyć z zakonem
politycznym.

- Ten zakon, ażeby tą wizję zrealizować, będzie musiał do tego obywatela dotrzeć, a konkretniej do

sposobu myślenia i wartości. W państwie totalitarnym jest to jego najważniejsza cecha.
Charakterystycznym elementem jest wchodzenie w sferę prywatnego życia człowieka. Mówi, co jest
pożądane, a co nie, w jaki sposób myśleć, wyrażać swoje poglądy.

- Państwo jest nastawione na codzienną mobilizację; społeczeństwo nie może być bierne. Łatwo to

stworzyć za pomocą wyimaginowanego wroga (np. kapitalista-agent, Żyd).

- To wejście w prywatność człowieka ogranicza naturalne więzi społeczne, relacje dzieci z rodzicami.

Każdy człowiek pierwotnie powinien identyfikować się z państwem poprzez partię, a dopiero potem ze
swoimi krewnymi.

- Państwo totalitarne w tym znaczeniu stawia na pozyskiwanie wiadomości. Żeby kontrolować

społeczeństwo, trzeba było stworzyć silny, wydolny system.

FORMA USTROJOWA

Jeśli chodzi o formy ustrojowe, możemy mówić o czterech klasycznych rozwiązaniach:

1) Despotyzm. Władza własnego nadania. Odmianą despotyzmu jest tzw. cezaryzm, kiedy mamy do czynienia z

uzurpacją tej władzy. Ktoś nagle ogłasza się tym rządzącym w sensie szerszym, niż to było do tej pory.
Charakterystyczną cechą władzy despotycznej jest to, że nie jest ona akceptowana, dlatego dąży się do
legitymizowania tej władzy (Napoleon I rozpisał referendum, obywatele Republiki przyjęli go jako szefa
państwa, a ten ogłosił się Cesarzem Francuzów, pierwszym obywatelem, który będzie prowadził państwo ku
chwale).

2) Monarchia. Nie ma uzurpacji, nie ma własnego nadania. Poszukuje się źródła w transcendencji, stąd

obyczajowość koronacyjna – oleje, insygnia: wywodzi się tą władzę z założenia, że źródło władzy leży w
transcendencji.

3) Teokracja. Władza kapłanów (Watykan, Państwo Islamskie, Iran). Mamy jakiegoś przywódcę, szefa państwa,

który jest podstawowym interpretatorem szariatu, oprócz sprawowania władzy. System prawny kształtowany
jest na bazie istniejącego kodeksu religijnego.

4) Republika. Tutaj władza wywodzi się z woli większości, która to dokonuje wyboru. Jeśli chodzi o formę

sprawowania władzy, to jest to forma republikańska, a ustrój – demokratyczny.

Przegląd systemów sprawowania władzy. Trzy klasyczne systemy (+ warianty, podsystemy):

1. Monarchia. Władza spoczywa dożywotnio w rękach monarchy, a sukcesja następuje na bazie pokrewieństwa.

a) Absolutna. Władca jest tutaj prawodawcą i skupia w sobie całą władzę: wykonawczą, ustawodawczą i

sądowniczą. Jego wola jest źródłem prawa.

b) Oświecona. Ograniczenie władzy monarchy absolutnego wynika z woli władcy, co jest często

interpretowane jako część reform przeprowadzanych w państwie.

c) Konstytucyjna. Zakres władzy monarchy wyznacza ustawa zasadnicza, czyli konstytucja. Monarcha mieni

się częścią systemu, ale jest zależny od takiej konstytucji.

d) Model brytyjski. Gra pozorów; funkcja czysto symboliczna – ogłasza program rządu, ale nie on jest

autorem.

e) Model japoński – monarchia symboliczna; monarcha jest uosobieniem pewnej tradycji, ciągłości

państwowej, nie ma wpływu na rządy państwa.

2. Republika, czyli coś obieralnego i kadencyjnego.

a) Konwencyjna (Szwajcaria), gdzie rząd rekrutuje się spośród prezydium parlamentu.

b) Parlamentarno-gabinetowy, gdzie parlament wyłania rząd i ten rząd jest przed parlamentem

odpowiedzialny. Realnie mówi się o większości sejmowej.

c) Kanclerska. Bardzo mocno podkreśla rolę szefa gabinetu, który ma bardzo szerokie uprawnienia, jest

powoływany przez parament. Kanclerz jest tą głową egzekutywy, jego pozycja jest niepodważalna.

d) System prezydencko-parlamentarny (Francja). Premier, jako szef rządu, jest powoływany przez prezydenta,

ale odpowiedzialny politycznie jest przed parlamentem.

e) Prezydencki (Federacja Rosyjska). Premier powołany przez prezydenta i przed nim odpowiedzialny.

f) Prezydencjalna (USA), gdzie prezydent jest szefem rządu i jest przed parlamentem nieodpowiedzialny.

3. Despotyzm.

a) Dyktatura. Zazwyczaj rządy wojskowych, którzy legitymizują swoją władzę dążeniem do reform,

skutecznego działania państwa i bardzo często obarczają za niedomagania te rządy, które zostały przez nich
obalone bądź pozbawione władzy.

b) Faszyzm. System władzy bojówkarsko-policyjnej, sprawowanej w imieniu kombatantów.

c) Komunizm. Władza to funkcjonariusze partyjni. Dochodzi do sytuacji, że państwo staje się pewnym

administracyjnym aparatem państwa.

8

C

HINY

- To, jak ChRL widzi swoje miejsce w globalistycznej rzeczywistości, wynika z tradycji chińskiej, jak i dużego

zapożyczenia.

1- Chińczycy korzystają z dorobku konfucjańskiej myśli politycznej, ale także bardzo dużo czerpią z

amerykańskiej myśli politycznej zwanej realizmem.

2- Kolejny element to swoista interpretacja marksizmu dokonana przez Mao, która opisywała świat jako

wolny od wsparcia bloków (imperializmu, kapitalizmu, itp.) i stała na gruncie wytwarzania własnej strefy.

3- To, co również wpływa na kształtowanie chińskiej polityki zagranicznej, to doświadczenie tzw. poniżenia

ze względu na skolonizowanie ich państwa przez przede wszystkim mocarstwa europejskie.

4- Dominuje jednak zapatrzenie w model amerykański, czyli realistyczny model sprawowania władzy.

- Bardzo istotny jest element przejścia (1988/1989), kiedy pojawiają się trzy tendencje, wedle których Chiny

kształtują politykę zagraniczną:

1. Koncepcja wielobiegunowości.

a) Definiuje biegun jako jedno państwo bądź kilka jednostek państwowych (organizację

międzynarodową), które to państwo/organizacja ma wystarczający potencjał ekonomiczny, gospodarczy
i militarny, ażeby definiować główne nurty w stosunkach międzynarodowych.

b) W systemie postjałtańskim póki co jedynym podmiotem spełniającym kryteria bieguna są Stany

Zjednoczone.

c) Koncepcja wielobiegunowości nie będzie polegała na załamaniu stosunków międzynarodowych czy

wywoływaniu konfliktów, ale rozwoju stosunków międzynarodowych w odniesieniu do spraw
ekonomicznych i społecznych, i będzie promowała takie wartości jak stabilność i pokój vs niestabilność
i zagrożenie.

2. Koncepcja strategicznego partnerstwa. Chińczycy wysyłają swoich oficjeli, ale także delegacje

gospodarcze, w wiele miejsc świata, i na tej podstawie doprowadzają do umów gospodarczych o różnym
poziomie zaawansowania. To strategiczne partnerstwo ma być elementem tworzenia gęstej sieci wpływów i
rozwiązań

3. Strategia pokojowego wzrostu („rise in peace”). Ma wykazać, że te wzajemne relacje, oparte o formalny

dokument, mogą się udać tylko w warunkach wyrzeczenia się agresji i wykazania obiektywnej korzyści dla
wszystkich stron, które są w proces zaangażowane.

- Co obecnie sprzyja Chińczykom? System kapitalistyczny znoszący granice i czas pokojowych relacji. W

czasie wojny, która zamyka rynki, szlaki, nie są w stanie dokonywać ekspansji.

- W jaki sposób uzasadniają kierunki swojej polityki? Opierają się o wskazania polityczne Mao, który stworzył

koncepcję dwóch światów: pierwszy, tworzony przez USA i Związek Radziecki; drugi świat to najbliżsi
sojusznicy tych dwóch mocarstw, a trzeci to świat rewolucyjny, który grupuje państwa o wielkich ambicjach
(azjatyckie, afrykańskie, pokrzywdzone), chcące odgrywać jakąś rolę w systemie, ale niewidzące siebie po
żadnej ze stron żelaznej kurtyny. Im szerszy będzie katalog krajów trzeciego świata, tym bardziej będzie to
wpływało na normalizację stosunków miedzy tymi dwoma mocarstwami i będzie ograniczało rywalizację. A
więc system bipolarny/unilateralny nie będzie gwarantem stabilności.

PERSPEKTYWY DLA CHIN

Wydaje się, że Chiny są na wznoszącej się fali, ale zwraca się uwagę na wielkie dysproporcje w ramach Chin, mówi się
o Chinach A, B, a nawet C. Istnieje wielkie niezadowolenie Chińczyków o to, że Chiny nadmorskie, które rozwijają się
prężnie i bogacą się w obrzeża, muszą pracować pod jarzmem policji politycznej. Widzimy również duże
rozwarstwienie społeczne. Bardzo dużo zależeć będzie od elit chińskich, które – wykształcone – powinny zająć pozycję
realistów politycznych i będą chciały zająć rozsądną i obiektywną pozycję, co unormuje stosunki międzynarodowe.

9

R

OSJA

- Rosja powstawała w oparciu o siły zbrojne, które były wyznacznikiem siły zewnętrznej, ale i wewnętrznej.

- Jeśli chodzi o działanie systemu państwowego, mamy do czynienia z powrotem tendencji państwa sowieckiego

o charakterze totalitarnym. Wizja Rosji silnej militarnie, ekonomiczne. Ograniczenie tendencji
demokratycznych. Uszczelnienie możności dyskursu (tendencje posttotalitarne).

- Dla Rosji ważny jest również sam system polityczny. Konstytucja Federacji Rosyjskiej ustawiła system jako

mocnej prezydentury. Prezydent jest głową państwa, zwierzchnikiem władzy wykonawczej, ma bardzo
rozległe uprawnienia konstytucyjne i, co więcej, nie jest zaliczany do żadnej z trzech władz. Prezydent jest
arbitrem, który przydziela zadania i moderuje wykonanie tych zadań. Jest to prawna podstawa do władztwa
małej grupy.

- Jeżeli chodzi o podstawę dwóch najbardziej widocznych koncepcji, to będziemy mieli odniesienie do nurtów

klasycznych i nurtów koncepcji operacyjnych.



Pierwsza grupa koncepcji nazywa się okcydentalizmem. Jest to ruch społeczno-polityczny w Rosji,
opowiadający się za przeprowadzeniem w Rosji reform upodabniających ustrój i społeczeństwo
rosyjskie do cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Okcydentaliści krytykowali system autokracji
carskiej, domagali się zastąpienia go systemem znanym z Zachodu.



Drugi model, wedle którego próbuje się widzieć pozycję Rosji, to słowianofilstwo (XIX wiek).
Podstawowym założeniem słowianofilstwa była wiara w możliwość pokojowego i harmonijnego
współżycia narodów. Słowianofile dostrzegali również konieczność rozwiązania szeregu problemów
społecznych Rosji, a inspiracji dla dokonania niezbędnych reform poszukiwali w historii tego kraju,
twierdząc, że każde państwo rozwija się w unikatowy sposób i nie może wzorować się na innych.
Opowiadali się za usunięciem z Rosji elementów kultury zachodniej, twierdząc, że ich pojawienie się
zakłóciło harmonijny rozwój społeczeństwa. Uważali też, że na świecie istnieją dwa równoważne centra
– świat łaciński i grecko-słowiański. Te elementy sprawiają, że Rosja powinna być przeciwna
wartościom zachodu. W zamian jest w stanie dać wartości swoje, wartości słowiańszczyzny,
symbolicznie określające się mianem uduchowienia zachodu.

- Jednym ze zwolenników współpracy z Zachodem jest Dmitrij Trienin. Jego koncepcja obejmuje dwa obszary:

diagnozę obecnych zjawisk systemu międzynarodowego oraz względnie komplementarny pogram układów.

- Dostrzega Unię Europejską, gdzie pomimo perturbacji docenia kolejne poziomy integracji, oraz wzrost

znaczenia przejawów istnienia świata islamskiego.

- Trienin jest również rzecznikiem stworzenia zinstytucjonalizowanego przywództwa, które z uwzględnieniem

naczelnej roli USA będzie miało trzy poziomy: poziom wartości (najważniejsze państwa świata – USA,
państwa sojuszu północnoatlantyckiego). Poziom drugi – gospodarczy – Rosja, która będzie konstytuowała
relacje USA z kilkoma innymi graczami. Trzeci poziom – bezpieczeństwa (relacje USA z grupą państw
wyróżnioną na podstawie warunków geostrategicznych, gdzie rola Rosji również będzie bardzo istotna).
Źródłem tego wszystkiego jest przekonanie, że Rosja może być równym graczem Zachodu.

Natalia Narocznickaja

- Należy współpracować z UE, bo jest to szansa dla niej, a nie dla Rosji; UE powinna czerpać od niej pewne

wartości, żeby się ożywić.

- UE tworzy system, gdzie są wielkie nierówności. Przedstawia Rosję jako wielkie euroazjatyckie mocarstwo,

które w XXI wieku będzie „tym trzecim między USA i EUR”.

- Dopuszcza rolę Chin, które na pewno nie zastąpią Rosji, ale EUR.

- Jeśli chodzi o diagnozę obecnej sytuacji, to trzeba powiedzieć, że za światowego szatana uznaje USA, który

narusza system ONZ, agresywnie walczy o światową elipsę energetyczną i posługuje się kulturowymi
elementami globalizacji, aby zawładnąć sposobami myślenia ludzi na świecie. To sprawia, że system
jednobiegunowy, który miałby trwać w takiej formie, to najlepsza droga do zagłady światowej, ponieważ w
końcu pojawi się potrzeba użycia broni nuklearnej.

10 10. G

RANICE

TYPY GRANIC



Granice lądowe – oczywiste dla człowieka, człowiek żyje na lądzie,



Granice morskie – granicę morską stanowi granica zewnętrzna morza terytorialnego.



Granice zewnętrzne



Granice wewnętrzne – mogą dotyczyć podziału administracyjnego (regionów, okręgów), formuły państwa (p.
federalne), ale także aspektu gospodarczego (strefy ekonomiczne). Granice kulturowe – przecinają granice
zewnętrzne (np. Kurdowie zajmują 3 lub 4 państwa).

INNE TYPY GRANIC

1) Granice narzucone – traktatowe, biorące się z konwencji polityczno-prawnej, która to w całości lub części nie

uwzględnia ukształtowania terenu, prowadzona jest wzdłuż równoleżników lub południków.

2) Granice o charakterze reliktowym – przemijające, byłe, których skutki można odczuć po dziś dzień np. NRD

i RFN. Formalnie nie istnieją, ale ślady widnieją na zasadzie gadżetu popkulturowego. Wkraczając do danego
obszaru czujemy, że jesteśmy gdzie indziej.

3) Granice subsekwentne (wtórne) – (Wietnam–Chiny) – proces kulturowy kształtuje rozgraniczenie;

wymieszanie kultur i ich zetknięcie wymusza bardzo niewielkie przesunięcia formalne granic, ale i przepływ
ludności i zasięgu kulturowego. Granica jest odzwierciedleniem silnych prądów kulturowych.

4) Granica pierwotna – powstaje przed ostatecznym ukształtowaniem krajobrazu kulturowego (zbiór zamknięty

mieszczący zjawiska polityczne, społeczne i gospodarcze) – pogranicze hiszpańsko-francuskie z Andorą, ze
względu na Pireneje zawsze mieliśmy do czynienia z pewna przeszkodą.

TERMINY ZWIĄZANE Z GRANICAMI

Rubież – ten termin związany jest z ukształtowanie terenu, odnosi się do sytuacji, że dana jednostka polityczna
wykorzystuje naturalne ukształtowanie terenu, by oprzeć tam swoją granicę – góry, rozlewiska, lasy itd. Chodziło o
oparcie obrony o rubieże, planowano agresję czy odpór na tych terytoriach.

Pogranicze – związane z charakterem państwa; o ile sama granica ma często charakter dośrodkowy, czyli kończy
cyrkulację jurysdykcji państwa, o tyle kiedy mówimy o pograniczu, mówimy o kontaktach kulturowych, przyjaznych,
które polegają na przepływie. U agresywnych państw stanowi element rozszerzania swojej kultury – Ukraina i Rosja.

KONFLIKTY O GRANICE I KONFLIKTY GRANICZNE

Kłótnie o linię graniczną – dotyczą przebiegu granic, są emanacją dwóch sąsiadów, zazwyczaj istnieje podstawa
prawna, którą się kwestionuje. Kiedyś ustanawiało się przebieg granic, ale teraz neguje się przebieg granicy. Czasami
traktat jest źle skonstruowany a czasami chce się coś udowodnić sąsiadowi – np. Indie i Chiny – linia Mcmahona – dla
jednych podnóża a innych wierzchołki. Mamy tutaj do czynienia z ograniczonym obszarem konfliktu.

Konflikty terytorialne – różna skala konfliktu – Pakistan i Indie o Kaszmir. Mówi się o trzech najczęściej spotykanych
przypadkach:

1) Może dotyczyć statusu prawnego terytorium – Afryka Południowa vs ONZ o Afrykę Zachodnią.

2) Prawo do terytorium – mamy kilku pretendentów, terytorium jest podzielone – kwestia sektorów Antarktyki,

konkuruje W. Brytania i Argentyna. Każda ze stron rości sobie pretensje.

3) Prawo na terytorium – zazwyczaj przykładem jest czas międzywojenny – Wolne Miasto Gdańsk – senat gdański

negował rozmieszczanie skrzynek pocztowych na terenie Gdańska, pomimo zapisu w traktacie Ligii Narodów o
prawie do rozmieszczania skrzynek pocztowych.

WYZNACZANIE GRANIC

- Granice wyznaczane są na mocy umów międzynarodowych (granice traktatowe); po zawarciu traktatu

wyznacza się mieszaną komisję z obserwatorami bezstronnymi, która jest zobowiązana dokonać delimitacji jak
i demarkacji.

- Delimitacja to procedowanie prawne, które ma skutkować sporządzeniem dokładnego opisu danej granicy jak i

przeniesieniem tego opisu na mapę o odpowiedniej skali – bardzo dokładna mapa o charakterze wojskowym
bądź para-wojskowym. Jeśli delimitacja jest zakończona, przeniesiona kartograficznie i materialnie na mapę,
komisja przystępuje do demarkacji.

- Demarkacja, czyli przeprowadzenia danej granicy w terenie. Przedstawiciele komisji nanoszą słupy graniczne

na ustalone punkty. Proces ten jest efektem refleksji nad sytuacją, że najlepiej próbować dokonać dokładnej
separacji niż pozostawić to domniemaniu, ponieważ domniemanie może rodzić konflikty wojenne.

FUNKCJE GRANIC

o Polityczna – to wyznaczenie odrębności państwa; granica jest elementem kultury popularnej, która tłumaczy

politykę. Granice potwierdzają suwerenność, jak i nienaruszalność/samodzielność państwa. Są emanacją władzy
państwowej, określają gdzie jurysdykcja się kończy. Można odejść od granicy w ramach integracji
międzynarodowej.

o Społeczna – wyznacza zasięg obowiązywania pewnej tożsamości narodowej, jest to bariera dla migracji ludzi,

integruje naród i społeczeństwo. Jednak utrudnia ona kontakty i komunikacje między jednostkami, np. w
czasach PRL granica na Odrze i Nysie był elementem naczelnym.

o Ekonomiczna – granica to bariera dla swobodnego przepływu usług, ludzi i kapitału. Kontrola celna jest

utrudnieniem kontaktów gospodarczych. Uniemożliwia powstanie zintegrowanych rynków konsumenckich.

o Militarna – granice są przeszkodą o charakterze obronnym, granicy się strzeże; różne formacje mają chronić

granicę bądź ostrzegać o agresji – w 20-leciu międzywojennym Korpus Ochrony Pogranicza. Jest to także
utrudnienie pochodu wojsk nacierających, granica zewnętrzna jest oparta o przeszkody naturalne tym lepiej.

Enklawa – część terytorium danego państwa, która jest ze wszystkich stron otoczona przez terytorium innego państwa –
Lesotho, Watykan, Księstwo San Marino. W sytuacji enklaw znajdują się takie państwa nadbrzeżne, które są otoczone
przez inne państwo, ale mają niewielki dostęp do morza – Monako.

Eksklawa – terytorium stanowiące część jakiegoś państwa oddzielone od interioru. Specyficzna formuła istnienia
terytorium, która wynika z zaszłości historycznych bądź kwestii rozgraniczenia i emanacji jakiś wpływów.

10.1 C

ZYNNIKI

WPŁYWAJĄCE

NA

TRWAŁOŚĆ

GRANIC

1. Pierwsze zjawisko to to, czy granica ma charakter sztuczny, narzucony, czy ma charakter granicy naturalnej.

Wykazano, że granice ukształtowane naturalnie są zdecydowanie bardziej trwałe niż te ustalane politycznie.

2. Zwartość socjoetniczna państwa – uznaje się, że granice administracyjne nie powinny przecinać narodów.

Granice powinny być zamknięciem całości, a nie przebiegać w poprzek.

3. Kwestia ekonomiczna – ma wpływ na trwałość granic, które zamykają terytorium względnie równe pod

względem rozwoju ekonomicznego. Tam, gdzie różnice są duże, może wystąpić ruch separatystyczny.

4. Podział terytorialny państwa – jeśli państwo nie jest zwarte, jakieś jego części są gdzie indziej, jest

możliwość, by państwo dążyło do połączenia rozdzielonych fragmentów swojego terytorium – Królewiec.

5. Krajobraz kulturowy – mamy do czynienia z wyłanianiem się mniejszości etnicznych i narodowych i próbą

secesji – Baskowie.

6. Obecność tendencji imperialnych, ekspansywnych – państwo, które uznaje, że granica odbija tylko czasowy

układ i jest naturalnym elementem zmiany.

7. Poziom relacji sąsiedzkich – granica będzie bardzo trwała, jeśli mamy dopuszczone rozwiązania małego ruchu

granicznego, przepływ nie będzie mocno regulowany – będzie zliberalizowany, stworzy się granica strefowa.
Wtedy interesy będą się przenikać, a nie ścierać, np. Polska – Ukraina czy Polska – Kaliningrad.

8. Pozycja państwa w stosunkach międzynarodowych – państwo silne, które poza pionem militarnym ma sieć

stosunków gospodarczych, nie powinno się martwić o swoje granice. Państwo stojące siłą aparatu militarnego
chroni swoje granice.

GRANICE MORSKIE



Morskie wody wewnętrzne – obejmują wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza
terytorialnego.



Morze terytorialne – to pas wód położonych między wybrzeżem a wodami zewnętrznymi (otwartymi).
Konwencja genewska mówi, że pas morza terytorialnego wynosi 12 mil.



Morski pas przyległy – obszar morza otwartego o określonej szerokości (do 24 mil), przylegający do
zewnętrznej granicy morza terytorialnego.



Morska strefa ekonomiczna i strefa rybołówstwa – do 200 mil od granicy morza terytorialnego.