1. Przedstaw myśl społeczną oświecenia (Kołłątaj, Staszic, Jezierski).

Literatura okresu oświecenia podejmowała najaktualniejsze problemy związane z

sytuacją społeczną i polityczną Polski. Nie mogło być inaczej, skoro pierwszy rozbiór stał się
faktem i udowodnił słabość państwa. Próby ratowania kraju podjęte przez inicjatorów Sejmu
Wielkiego i uchwalenia Konstytucji 3 Maja wspierane były przez pisarzy i publicystów,
którzy ukazywali potrzebę reform i przemian społeczno – politycznych i krytykowali
wszelkie przejawy utrudnień w tym zakresie.

W okresie fermentu umysłowego, ostrych starć polemicznych, poszukiwania dróg

„naprawy Rzeczpospolitej”, można zaobserwować bujny rozwój publicystyki, jej formy
ulegają wzbogaceniu i unowocześnieniu, wykraczają znacznie poza ramy czasopism.
Dokonuje się nobilitacja literacka tego gatunku, dochodzi do głosu nowe pokolenie działaczy
politycznych i wybitnych autorów, dla których wypowiedź publicystyczna będzie stanowić
główne narzędzie formowania opinii społecznej.
Stanisław Staszic

Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego Staszica, opublikowane anonimowo w 1787

roku, przywykło się uważać za dzieło inicjujące wielki ruch umysłowy Sejmu Wielkiego. Był
to utwór o dużym ładunku emocjonalnym, patriotycznym i szczególnej sile argumentacji,
wywołany świadomością zagrożenia bytu niepodległego Polski, proponujący radykalne środki
zaradcze. Zakłócił on atmosferę względnej stabilizacji, jaka panowała za rządów królewsko –
ambasadorskich w latach osiemdziesiątych, i spowodował lawinę pism, projektów, polemik,
toczonych bez przerwy do momentu uchwalenia ustawy majowej. Ukazaniu się Uwag...
towarzyszył klimat sensacji politycznej, widziano agentów niektórych magnatów,
wykupujących setki egzemplarzy nakładu, chcąc uniemożliwić kolportaż książki. Skutek był
wręcz przeciwny, mnożyły się legalne i „dzikie” przedruki, przypisywano mylnie autorstwo
dzieła Józefowi Wybickiemu, podczas gdy napisał je nieznany dotąd nikomu młody ksiądz,
który dzięki Uwagom... stanął od razu w rzędzie najwybitniejszych publicystów i pisarzy
polskich XVIII wieku.

Program republikański Uwag... nawiązuje w dużej mierze do Umowy społecznej

genewskiego myśliciela. „Wolny lud”, zrzeszony na zasadzie całkowitej równości, realizuje
swoją wolność poprzez podporządkowanie się woli zbiorowej, która oddaje bezpośrednie
tendencje jednostek, a przynajmniej ich większości. Utrata wolności następuje w wypadku
zagarnięcia władzy przez jednostkę lub grupę. Społeczeństwo jest więc wartością moralną,
zaś szczęście jednostki może być osiągnięte jedynie dzięki podporządkowaniu się owej woli
zbiorowej. Staszic modyfikuje znacznie tezy Rousseau, pod wpływem Buffona ujmuje
wszystkie procesy i zjawiska zachodzące w przyrodzie i działalności człowieka jako
całkowitą jedność rządzoną prawami natury, podległą procesom ewolucyjnym. Kiedy
Rousseau głosi konieczność uznania woli większości, Staszic motywuje to analogią do świata
przyrody, o którego rozwoju decyduje prawo silniejszego. Z takim rozumieniem
społeczeństwa łączy się koncepcja narodu. Z tekstu Uwag... i późniejszych pism Staszica
wynika, że w swoim programie republikańskim, a zarazem antymagnackim, przez pojęcie
narodu rozumiał on wszystkie stany, występował przeciw „wyłącznictwu” jednej klasy
uważającej się za reprezentanta całości. Rolę kierowniczą w kształtowaniu nowożytnego
narodu przyznawał swoistemu sojuszowi szlachecko–mieszczańskiemu.

Zgodnie z głoszonymi poglądami edukacja młodzieży miała być podporządkowana

nadrzędnym celom narodowym. Przyjmując w zasadzie ogólne Roussowskie założenia
edukacyjne, przeprowadza dość istotną modyfikację tego systemu, który dopiero w ostatniej
fazie procesu wychowawczego postulował zaszczepianie cech społecznych, warunkujących
przygotowanie młodego obywatela do życia w zbiorowości. Żądając upaństwowienia
szkolnictwa w myśl haseł Komisji Edukacji Narodowej, wbrew jej zaleceniom radzi
rozpoczynać naukę od problemów moralności społecznej, akcentując konieczność
rozszerzenia zakresu przedmiotów praktycznych, przysposabiających do działalności
publicznej i zawodowej.

Odrzucał Staszic scholastykę, za bezproduktywne uważał wychowanie klasztorne,

przydatność religii dla moralności społecznej motywował istnieniem Najwyższej Istoty,
rozumianej w duchu deistycznym, sprawiedliwej, karzącej zarówno narody, jak i jednostki.

System edukacyjny powinno się, zdaniem autora Uwag... ,przystosować do formy

rządu, a rząd ten ma być republikański. Wbrew zasadzie Monteskiusza oddzielenia władzy
prawodawczej od wykonawczej żąda Staszic bezpośredniego sprawowania władzy przez lud,
aby rządziła i ustalała prawa reprezentacja narodu. Sejm miałby decydować większością
głosów i wyłonić z siebie Komisję, czyli Radę do spraw administracyjnych. Król byłby w tym
układzie jedynie figurą dekoracyjną. System ekonomiczny propagowany przez Staszica to
synkretyczne skrzyżowanie fizjokratyzmu z merkantylizmem, zapewniające państwu
protegowanie i kontrolę rozwoju przemysłu i handlu.

Tak więc Stanisław Staszic w Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego zawarł poglądy

dotyczące spraw edukacji, prawa, władzy, wolnej elekcji i państwa. Jego zdaniem, sprawnie
działający system edukacyjny decyduje o losie państwa. Proponuje, aby ze szkół
powszechnych usunąć naukę teologii, a młodzież uczyć sposobów poznawania praw, jakie
rządzą światem. Szkoły powszechne powinny też wychowywać rycerzy i obywateli, którzy
będą potrafili dobrze służyć ojczyźnie. Inną z ważnych spraw tu poruszanych jest
prawodawstwo. Autor twierdzi, że panująca dotychczas zasada liberum veto i jednomyślności
posłów jest zgubna dla kraju. O tym, czy dane prawo zostanie uchwalone, czy też nie, ma
decydować większość. Dobro publiczne to według Staszica dobro większości. Staszic
proponuje też zreformowanie sądownictwa, które powinno działać ciągle, a nie tylko w
okresach ustalonych sesji, uznając jednocześnie prawo o nietykalności osobistej bez wyroku
sądu. Równie ważną kwestią jest zaniechanie wolnej elekcji, która powoduje, że w sprawy
polskie wtrącają się obce mocarstwa. Postuluje, aby tron w Polsce był dziedziczny, co uchroni
kraj przed dalszym podziałem.

2

W czasie trwania Sejmu Wielkiego Staszic zabrał głos ponownie w dziele Przestrogi

dla Polski z teraźniejszych politycznych Europy związków i z praw natury wypadające, przez
pisarza Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego. Zgodnie z przewidywaniami Staszica w
Uwagach..., doszło do konfliktu między państwami zaborczymi: Rosją i Prusami, które
ofiarowały Polsce sojusz. Przestrogi... miały więc w nowych warunkach uzmysłowić
szlachcie konieczność podjęcia programu reform, uchwalenia konstytucji, ostrzec przed
niebezpieczeństwem bezproduktywnego przeciągania narad sejmowych. Kontynuuje tu
Staszic poglądy zawarte już w Uwagach..., dostosowując je do zmienionej sytuacji, podkreśla
związki systemu prawa natury z życiem społecznym, zamieszcza więcej wniosków
praktycznych. Na plan pierwszy wysuwają się dwie sprawy: ustrój rzeczpospolitej
szlacheckiej i koncepcja narodu.

Zasady ustroju oparte zostały na oświeceniowym „prawie człowieka”, które

gwarantują „równość, wolność i własność” wszystkim członkom społeczeństwa. Wszędzie
widzi Staszic panujący despotyzm jednostki lub grupy, nie tylko wewnątrz kraju, ale
podkreśla jego skłonności do narzucenia swojej woli innym państwom, co stanowi zagrożenie
pokoju i wolności w Europie.

Mówi tu też o zdradach, podstępach i podłości, przekupstwie, przemocy i chciwości.

W Przestrogach... znajduje się także opis katastrofalnego położenia chłopów oraz
pozbawionych perspektyw rozwoju mieszkańców miast. Staszic domaga się przyznania
mieszczanom praw, które zrównałyby ich z innymi stanami.
Hugo Kołłątaj

Niepospolitym publicystą był również Hugo Kołłątaj, najwybitniejsza postać wśród

działaczy i pisarzy polskiego oświecenia, reformator szkolnictwa, ideolog radykalnego
odłamu stronnictwa patriotycznego, twórca słynnej Kuźnicy, wreszcie organizator i
przywódca sprzeniewierzenia, które doprowadziło do Insurekcji Kościuszkowskiej,
posądzany przez współczesnych o jakobinizm i nazywany polskim Robespierre’em.

Poglądy Kołłątaja bliskie są w wielu podstawowych sprawach Staszicowym, przeważa

w nich jednak zgodnie z zainteresowaniem i wykształceniem autora prawny punkt widzenia,
uwzględniający w szerszym stopniu praktyczne rozwiązania problemów reformy kraju.
Republikanizm jego wychodzi również od koncepcji umowy społecznej, od przyrodzonego
prawa człowieka do wolności działania, równości i posiadania własności gruntowej.
Odpowiednie normy powinny określać zarówno wzajemne stosunki między ludźmi, jak i
obywateli wobec państwa. Nie oznacza to zniesienia klas, nierówności społecznej.
Sprawiedliwe, zagwarantowane powagą ustaw umowy pobudzałyby do działania, wyzwalały
inicjatywę. Koncepcja narodu opierała się, podobnie jak u Staszica, na antymagnackim
sojuszu szlachecko – mieszczańskim, dopuszczającym mieszczan do sejmu i prac
ustawodawczych. W sprawie chłopskiej proponuje Kołłątaj zniesienie poddaństwa osobistego
poprzez zawieranie umów dzierżawnych lub umów o pracę z dworami. Nie zgadzał się z
poglądami Krasickiego, który uważał, że lud oświecać i przegotowywać do pełnienia funkcji
obywatelskich. Uzasadniał to tym, że „Nie masz nic straszniejszego w naturze ludzkiej niż
oświecony niewolnik, który czuje cały ciężar niesprawiedliwości”.

Do prześwietnej deputacji to przykład wzorowej rozprawy publicystycznej, świetnie

skomponowanej, z argumentami skierowanymi nie tylko do umysłów, ale i serc
deputowanych. Kołłątaj zdawał sobie sprawę, że szlachta niechętnie rezygnuje ze swoich
przywilejów stanowych, ale od radykalnych reform politycznych powstrzymuje posłów także
obawa przed ingerencją państw zaborczych i dlatego w zakończeniu odezwy wzywa: „Polacy,
ośmielcie się, aby raz być narodem, a narodem wolnym”.

Kołłątaj, energiczny i mądry działacz polityczny, rozumiał, jakie znaczenie ma opinia

społeczna. Aby ją pozyskać dla spraw reformy państwa, zorganizował rodzaj zespołu czy
klubu pisarzy, którzy poświęcili swe umiejętności szerzenia wśród społeczeństwa

3

politycznych poglądów stronnictwa patriotycznego i agitacji w celu poparcia reform. Z
Kuźnicy Kołłątajowskiej wychodziły broszury poruszające aktualne tematy społeczne i
polityczne, pamflety (satyra polityczna), satyry, anonimowe pisma kolportowane wśród
posłów i mieszkańców Warszawy. Członkowie Kuźnicy odegrali bardzo ważną rolę podczas
Sejmu Czteroletniego.
Franciszek Salezy Jezierski

Był najbliższym współpracownikiem Kołłątaja, obdarzonym talentem literackim i

błyskotliwym dowcipem, nacechowanym sarkazmem i zjadliwością, za którego pomocą
obnażał z wolterowską pasją niesprawiedliwość istniejących stosunków w Polsce. Jego pisma
publicystyczne i powieści operowały najbardziej postępową frazeologią, przejętą z arsenału
Rewolucji Francuskiej, chociaż w programie pozytywnym nie wykraczały w zasadzie poza
koncepcję reform głoszoną przez Staszica i Kołłątaja, opartą na swoistym sojuszu szlachecko
– mieszczańskim.

Twórczość publicystyczna i literacka Jezierskiego zamyka się w okresie bardzo

krótkim, jest ona jednak bogata i różnorodna, wywarła też silny wpływ na kształtowanie się
opinii publicznej za czasów Sejmu Wielkiego. Największe sukcesy odniósł przez
wykorzystanie w swojej publicystyce form „encyklopedycznych”, takich jak katechizm czy
słownik. Wydany w 1790 roku Katechizm o tajemnicach rządu polskiego... to w istocie
niezwykle złośliwy paszkwil na społeczny i polityczny anachronizm ustroju Rzeczpospolitej
szlacheckiej. Sformułowania Jezierskiego, krótkie i celne, uderzają ostrzem satyry we
wszystkie nieprawidłowości sarmatyzmu. Wyśmiewa szlacheckie rządy i wywyższanie się
tego stanu. Piętnuje stosunek szlachty do chłopstwa i mieszczaństwa. Twierdzi, że takie
stosunki społeczne, jakie panują w Polsce, rodzą ucisk i bezprawie, przekupstwo i arogancję,
przyczyniają się do upadku państwa.

#O02

2. Dzieła literatury oświeceniowej jako apel do czytelnika.

Nowe prądy umysłowe znajdują również odzwierciedlenie w dziedzinie literatury i

publicystyki. Utylitarny charakter literatury sprzyjał propagowaniu najistotniejszych
problemów w tym zakresie.

Próby reform kraju podejmowane były już w pierwszej połowie XVIII wieku. Grożące

Polsce niebezpieczeństwo wewnętrzne dostrzegał Stanisław Leszczyński, dwukrotnie
wybrany na tron Polski i dwukrotnie zmuszony do ustąpienia. W 1749 roku, przebywający już
we Francji, Leszczyński opublikował Głos wolny wolność ubezpieczający. Rozprawa nie
zawierała propozycji radykalnych zmian politycznych ani społecznych, ale istotne było już
samo wezwanie do wprowadzenia reform, a zwłaszcza postulat wzmocnienia władzy
administracyjnej oraz polepszenia sytuacji mieszczan i chłopów. Leszczyński proponował
wprowadzenie oczynszowania w miejsce pańszczyzny, zniesienie przywiązania chłopa do
ziemi i przyznanie chłopstwu prawa odwołania się do sądów w sporze szlacheckim.

Stanisław Konarski – założyciel Collegium Nobilium, opracował i wydał

uporządkowany zbiór praw Rzeczpospolitej Volumina legum, aby zorientować światlejszych
obywateli, jakie są istniejące prawa i co powinno się w nich zmienić. Był zdecydowanym
przeciwnikiem liberum veto. W dziele O skutecznym rad sposobie skrytykował zwyczaj
zrywania sejmów tak przekonywująco, że od czasu ukazania się tego dzieła, nikt nie ośmielił
się zawołać na obradach sejmowych – Veto!, żaden już sejm nie został zerwany. Traktat O
poprawie wad wymowy zwracał uwagę na czystość języka i poprawność stylu. Za swoją
działalność Stanisław Konarski został uhonorowany przez Stanisława Augusta specjalnym
medalem z napisem „Sapere auso” – „Temu, który odważył się być mądrym”.

Formą szybkiego przekazu były odezwy, broszury poruszające aktualne tematy,

pamflety, paszkwile, satyry, bezimienne pisma i pisemka kolportowane wśród posłów i

4

publiczności w teatrze. Duże zasługi ma tutaj Kuźnica Kołłątajowska, rodzaj klubu pisarzy,
którzy poświęcają swój czas i pióro pozyskiwaniu zwolenników reform. Inicjatorem tej
działalności jest Hugo Kołłątaj – autor Anonima listów kilka, a także Prawo polityczne
narodu polskiego, Do Prześwietnej Deputacji, Porządek fizyczno – moralny. Kołłątaj uważa,
że:
 idealnym ustrojem jest republika, w warunkach polskich – monarchia konstytucyjna
 należy znieść elekcję, popierał dziedziczenie tronu, które wzmocniłoby władzę królewską
 należy znieść liberum veto, należy głosować większością głosów; sejm stały, władza

wykonawcza w rękach komisji

 równouprawnienie mieszczan i szlachty; w sejmie oddzielna izba dla mieszczan (Staszic

postulował wspólną izbę dla mieszczan i szlachty)

 wolność dla chłopa, zniesienie pańszczyzny, oczynszowanie
 uważał, że „człowiek skarbem najdroższym”. Podkreśla prawa własności ziemskiej jako

podstawy dobrobytu jednostki i narodu.

Stanisław Staszic – autor Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego i Przestróg dla Polski -

podjął w swoim dziele publicystycznym szereg istotnych problemów: kwestie wychowania,
pojęcie narodu, demokracji, obieralności królów, wolności. Proponował reformy:
 konieczność edukacji obywateli (przywołuje tu słynne zdanie Zamoyskiego: „Takie będą

Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”)

 równość obywateli wobec prawa
 zniesienie liberum veto
 tronem dziedzicznym zastąpić wolną elekcję



zapewnić bezpieczeństwo miastom i mieszczanom

 otoczyć opieką rolników
 „wytępić” narodowe wady, które doprowadziły do upadku kraju.

Próby reform spowodowały również rozwój publicystyki i prasy. Jednym z

pierwszych i ważniejszych czasopism był „Monitor”, który powstał z 1765 roku z inicjatywy
króla Stanisława Augusta. Jego redaktorzy: Krasicki, Bohomolec, Konarski, Czartoryski i
Naruszewicz wzorowali się na angielskim „Spektatorze”. N łamach „Monitora” wypowiadano
się w sprawach tolerancji religijnej i moralności człowieka opartej na zasadach racjonalizmu.
Posługiwano się krótkimi formami publicystycznymi: artykułami, listami do redakcji,
felietonami, reportażami, notatkami. Innym czasopismem były „Zabawy przyjemne i
pożyteczne”. Adam Naruszewicz, jako redaktor naczelny, spowodował, że było pismo
literackie, zorientowane na klasycyzm, a także trybuna uczestników „obiadów
czwartkowych”. W okresie obrad Sejmu Czteroletniego powstały: „Gazeta Narodowa i
Obca”, „Gazeta Warszawska”, „Magazyn Warszawski” i :Pamiętnik Historyczno –
Polityczny”. Zarówno „Monitor”, jak i cała współczesna prasa starały się wpływać na
społeczeństwo w duchu idei oświecenia i umiarkowanego postępu.

Powrót posła – to najbardziej znana komedia oświeceniowa o charakterze

politycznym (powstała w 1790 roku, wydana w 1791 roku).

Utwór Niemcewicza powstał w gorącej atmosferze politycznej, w okresie działań

Sejmu Czteroletniego, na którym postępowi posłowie walczyli o reformy kraju. Zależało im,
aby nie przerwać pracy sejmu po dwóch latach. Głosem w tej sprawie była także literatura,
szybko wydana i rozpropagowana komedia Niemcewicza oddziaływała na odbiorców, miała
więc cel polityczny, była odpowiedzią na wiele problemów. Treść komedii, charakterystyka
postaci, jej zakończenie podporządkowane są ideologii reformatorskiej i ta ideologia jest
ważniejsza od fabuły. Niemcewicz porusza najbardziej dyskutowane przez posłów problemy,
między innymi liberum veto, sukcesję tronu, przymierze z Prusami przeciw Rosji, układ
polityczny między stanami – szlacheckim i chłopskim. Cechy utworu:

5



fabuła, intryga komediowa nie jest najistotniejsza, opiera się o historię miłości dwojga
młodych ludzi, Teresy i Walerego. Przeszkodą dla realizacji tej miłości jest popierany
przez rodziców Teresy (ojca Starostę i macochę – Starościnę) kandydat do ręki panny,
Szarmancki. Cała historia kończy się szczęśliwie, dzięki poparciu rodziców Walerego
(podkomorostwa) i kompromitacji Szarmanckiego



w fabułę autor wpisał treść o charakterze politycznym, traktat reformatorski, mający
ogromne znaczenie dla prac stronnictwa politycznego Sejmu Wielkiego



w komedii wyraźnie zaznaczone są postawy wobec dziejących się wydarzeń politycznych
w okresie Sejmu Wielkiego. Wyróżnić można trzy postawy:

a) konserwatywną (sarmacką) – pogląd Starosty
b) obojętną (kosmopolityczną) – poglądy, sposób bycia, dążenia, działanie Starościny i

Szarmanckiego

c) patriotyczną (reformatorską) – pogląd Walerego (poseł na Sejm Wielki) oraz

Podkomorzego i jego żony

Reformy, które Niemcewicz chciał przybliżyć odbiorcom Powrotu posła to:

•

Zniesienie elekcyjności tronu, zapewnienie dziedziczności tronu dla Polski;

•

Zniesienie liberum veto, wprowadzenie głosowania demokratycznego większością
głosów;

•

Poprawę położenia stanu chłopskiego, głos w sprawie przeprowadzenia reform
poprawiających warunki życia chłopów;

•

Nadanie praw uczestnictwa w rządzeniu krajem mieszczaństwu.

Krytyce zostały poddane sprawy obyczajowe:

 Staroszlachecka, szarmancka tradycja rozpasania i prywaty (Starosta Gadulski);
 Moda na cudzoziemszczyznę, tkliwy, płochliwy sentymentalizm, hipokryzja, pogoń za

pieniędzmi (Starościna i Szarmancki);

 Wprowadzenie obcojęzycznych zwrotów do języka polskiego w sposób sztuczny

(Starościna).

Powrót posła w czasach kiedy powstał, był utworem o charakterze publicystycznym,

dziś funkcjonuje jako obraz epoki osiemnastowiecznej, oświeceniowej walki o reformy w
zagrożonej i podupadającej, ale jeszcze wolnej Rzeczpospolitej.

#O03

3. Filozofia oświecenia (racjonalizm, empiryzm, sensualizm).

Oświecenie nie było jednorodne pod względem filozoficznym czy światopoglądowym.

Wynikało to m.in. z faktu, że w warunkach polskich jego współtwórcami byli arystokraci,
szlachta, ale i mieszczanie, w skali europejskiej zaś katolicy, deiści, a nawet ateiści.
Oświecenie było głównie ruchem mieszczaństwa, ale za jego zwolenników uchodzili
despotyczni władcy – król pruski Fryderyk II i caryca Katarzyna II.

Można wyodrębnić jednak zasadnicze idee i wartości znamienne dla oświecenia.

Najistotniejszą jest krytycyzm, odnoszący się głównie do tradycyjnych instytucji politycznych
i społecznych, do Kościoła, do ustaleń nauki. Krytycyzm znalazł wsparcie w racjonalizmie, za
którego twórcę uchodzi Kartezjusz, autor głośnej Rozprawy o metodzie. Przywiązywał on
szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego,
rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy.
Racjonalizm stał się głównym nurtem myślowym w XVIII wieku. Jego idee popierali –
Wolter (znany publicysta) i Denis Diderot (literat).

Racjonalizm, przeciwstawiając się wiedzy objawionej i dogmatom wiary, stworzył

nowy nurt – deizm. Deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawali wagę
nakazów płynących z religii, odrzucali natomiast objawienie i wyznaniowe formy wiary.

6

Oświeceniowy krytycyzm znalazł uzasadnienie w empiryzmie. Jego prekursor z XVII

wieku, angielski filozof Francis Bacon kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie
poznawania świata, odrzucając wszystko to, czego się nie da potwierdzić praktycznie.

Konsekwencją racjonalizmu i empiryzmu, dwu sprzecznych, choć nieraz wzajemnie

się uzupełniających się kierunków filozoficznych, był optymizm poznawczy, wiara w
możliwość odkrywania prawd rządzących światem i społeczeństwem oraz przekształcania
stosunków społecznych. W związku z tym powszechnie akcentuje się potrzebę oświecania
ludzi, nakładając na literaturę funkcje utylitarne i przypisując ogromną rolę edukacji i
wychowaniu.

Rolę edukacji i wychowania podkreślał sensualizm, pogląd, według którego źródłem

wiedzy są wrażenia zmysłowe będące odbiciem rzeczywistości. Jeden z twórców tego
poglądu, John Locke, wprowadził pojęcie „tabula rasa”. Według tej teorii rodzimy się jako
„czyste tablice”, a dopiero doświadczenie i dorastanie zapisuje je cechami osobowości.

#O04

4. Krasicki jako obserwator i krytyk społeczeństwa polskiego w XVIII

wieku.

Oświecenie w Polsce pojawiło się w chwili wewnętrznego rozprężenia, osłabienia

pozycji króla i wzrostu znaczenia magnatów. Załamanie polityczne, społeczne i kulturalne
powodowało konieczność podejmowania prób wydźwignięcia kraju z chaosu, utrzymania
niepodległości państwa oraz narodowej kultury. Zwolennicy reform wywodzący się spośród
zamożnej, wykształconej szlachty i najbardziej światłych przedstawicieli duchowieństwa,
rozumieli, że tylko podniesienie poziomu oświaty społeczeństwa i głębokie reformy mogą
ocalić Rzeczpospolitą od upadku.

Na potrzeby te zareagowała literatura, czego dowodzi jej utylitarny charakter oraz

działalność i twórczość wielu wybitnych ludzi. Do grona najbardziej utalentowanych i
zaangażowanych twórczo pisarzy czasów stanisławowskich należy Ignacy Krasicki.
Piastowane godności, swój autorytet wykorzystuje on w propagowaniu najbardziej
postępowych idei. Głosi pochwałę pracy, gromi pijaństwo i próżniactwo, ukazuje głupotę i
konserwatyzm szlachty. Aktualnych problemów dotyczyły bajki i satyry, w których przewija
się cała gala groteskowych postaci. Błahe z pozoru teksty zawierają credo życiowe dla
narodu i dla pojedynczego człowieka, uczą bowiem bycia odpowiedzialnym za siebie i
innych.

Po bolesnych doświadczeniach konfederacji barskiej i pierwszego rozbioru Krasicki

przywiązuje ogromną wagę do wychowania młodzieży. Stąd Hymn do miłości ojczyzny
będący kodeksem patriotycznym na wieki. Utwór, którego na pamięć uczyły się i uczą
kolejne pokolenia Polaków, wyraźnie określa istotę patriotyzmu. A słowa: „Święta miłości
kochanej ojczyzny, / Czują cię tylko umysły poczciwe! / Dla ciebie zjadłe smakują trucizny”
lub „ byle ją można wspomóc, byle wspierać, / Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać” – były
testamentem wyznaczającym nam wielokrotnie w historii sposób życia i drogę do
niepodległości.

Dobrej sprawie służyły też satyry. Ze względu na różnorodność tematyczną i sposób

jej przedstawiania dotykały najaktualniejszych problemów. Ośmieszały zacofanie i ciemnotę,
ukazywały ograniczoność szlacheckich umysłów. W 22 satyrach nakreślił poeta wiele
obyczajowych obrazów. Należy do nich portret Żony modnej, damy naśladującej
cudzoziemską modę; kapryśnej, egoistycznej i bezmyślnie trwoniącej majątek męża. Takie
modne żony i tacy modni kawalerowie rujnowali majątki dziedziczone po przodkach.
Prowadziło to do upadku obyczajów, co według Krasickiego jest czynnikiem rozkładu
społeczeństwa. A marzyło się ono mu mądre i prawe. Dlatego z taką gorzką ironią atakuje
jego „zepsucie”. Rozumie, że nie jest ono w stanie utworzyć innego świata, niż ten z satyry

7

Świat zepsuty. Uzasadnione są więc słowa pełne zatroskania: „Gdzieżeś cnoto? Gdzieżeś
prawdo? Gdzieżeście się podziały?” Dobre obyczaje należą do przeszłości, uczciwość i
prawda przestały być wartością, „wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne”. Krasicki
wierzy jednak, że „okręt nie zatonie (...) A choć bezpieczniej okręt opuścić i płynąć, /
Podściwiej być w okręcie, ocalić lub zginąć’. Ma także świadomość, że „modne” zepsucie
obyczajów jest równie szkodliwe społecznie, jak i inne zgubne nałogi rozpowszechnione
wśród szlachty, np. pijaństwo, rozrzutność, brak szacunku dla praw, prywata. To właśnie te
wady doprowadziły do rozbiorów. Wiedział, że nie można dorównać Europie, chociażby z
powodu pijaństwa. Do jakiego bowiem wysiłku zdolny jest taki człowiek? Jakie reprezentuje
wartości moralne? Tonem pełnym niepokoju autor kończy utwór, kiedy niezupełnie jeszcze
trzeźwy szlachcic, po wyrażeniu pragnienia: „Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo”
i po wysłuchaniu umoralniającej nauki, że ten „Którego ujęła moc trunku, człowiekiem jest z
pozoru, lecz w zwierząt gatunku godzien się mieścić”; na pytanie – „gdzie idziesz?”,
odpowiada – „napiję się wódki” (Pijaństwo). Czy ta z pozoru zabawna treść nie uzasadnia
niepokoju poety o przyszłości kraju? – bo i z kim przyjdzie ją budować?!

Jeszcze w ostrzejszym tonie ukazany jest ten problem w poemacie heroikomicznym

Monachomachia, czyli Wojna mnichów, wymierzona w zakony żebracze, w nadmierną ich
ilość. Autor, przedstawiając spór między dwoma klasztorami, ośmieszył zakonników za ich
próżniaczy styl życia i nieuctwo. Nawet już wygląd zakonników nie budzi żadnych
wątpliwości, że dalecy są oni od ascezy wymaganej regułą klasztorną. A przecież do tych
ludzi także należał obowiązek wychowywania społeczeństwa i dbałość o jego poziom
umysłowy. Zakonnicy to młodzież szlachecka obciążona dziedzictwem sarmackiego
wychowania. Autor i tutaj ukazuje degenerację obyczajów. Przedstawiając bijatykę, w którą
przemieniła się dysputa teologiczna karmelitów i dominikanów, podkreśla konieczność
reformy szkolnictwa. Humor sytuacyjny, dowcip językowy, pozornie zabawny w poematach
heroikomicznych służył dydaktyzmowi i krytyce negatywnych zjawisk życia społecznego.
Temu celowi służą również przedstawione koleje życia Mikołaja Doświadczyńskiego, który
miał „wstręt do nauki, choć wielką pojętność”. Ten obraz typowego domu szlacheckiego
ośmiesza zacofanie i nieudolność szlachty (bohater pierwszej powieści polskiej Mikołaja
Doświadczyńskiego przypadki).

Nie tylko mądrość, ale i zręczność artystyczną wykazał autor w satyrze Do króla, w

której ośmieszył i skrytykował postawy Polaków niechętnych Stanisławowi Augustowi
Poniatowskiemu. Magnaci nie mogli darować królowi, że przed elekcją był tylko zwykłym
stolnikiem litewskim. Satyra jest forma obrony władcy. Uczynił to Krasicki pod pozorem
zaatakowania króla za jego nie królewskie pochodzenie, umiłowanie piękna, kultury,
otaczanie się ludźmi światłymi, wrażliwymi. Stawiane zarzuty królowi odsłaniają poziom
umysłowy szlachty, jej egoizm i zaściankowość.

Podobne problemy natury moralnej podejmował Krasicki w bajkach. Przestrzegał w

nich także przed rozbiciem jedności narodu, ukazywał wartość pracy i prawdy w życiu
społeczeństwa. Proste, przejrzyste wydarzenia przedstawia autor tak, by z błahej treści
bezpośrednio wypływał jakiś ogólniejszy wniosek, jakaś mądrość życiowa. Krasicki dobrze
musiał znać psychikę ludzką, bowiem zdawał sobie sprawę, że nikt nie lubi, by go pouczać,
prawić morały. Dlatego też prawdziwy morał przybiera zabawną formę o głębokiej treści.
Przetrwały bajki i ich morały w postaci anegdot, opowieści wyrażających mądrość i wiedzę o
ludziach. Są protestem przeciwko jakimkolwiek nieprawidłowościom społecznym. Poeta
przybiera nas w różne skóry, ośmieszając nieudolność polityków. Gdy maskuje nas pod
postaciami kruków, szczurów, lisów, wilków – nie robi nic innego, jak dowodzi, że nasze
obyczaje i zasady, zbyt często, zdecydowanie zbyt często, nie sprawdzają nas jako ludzi i
obywateli. Zbyt wiele wśród nas fanatyzmu, głupoty, przemocy i prymitywnej zawiści.

8

Bajka Szczur i kot mówi o przechwałkach pyszałka, który jest tak przekonany o swojej

wielkości, że odbiera m to zdolność realnego widzenia rzeczywistości. Zaślepiająca go pycha
staje się przyczyną zguby. Dzisiaj także śmieszą nas dewotki (Dewotki), których obłudna
pobożność nie budzi szacunku. Bajka Malarz ukazuje, jak niekiedy ludzka próżność i brak
krytycyzmu stwarzają możliwości do nieuczciwego robienia fortuny. Świetny portrecista,
Piotr, swoją praca zarabiał niewiele, a Jan, choć „mało i źle robił” zarabiał znacznie więcej i
żyło mu się dostatnio. Ptaszki w klatce to bajka zawierająca aluzję polityczną. Po rozbiorach,
Polak – patriota rozpacza, bo znalazł się w niewoli. Boleje stary czyżyk nad beztroską
młodego czyżyka, który z taką łatwością przystosował się do życia w niewoli. W bajkach
Jagnię i wilcy oraz Groch przy drodze wskazuje na mało skuteczną przesadną ostrożność, a
także na to, jak każdy pretekst może posłużyć do wykorzystania słabości innych. Kruk i lis –
to również bajka o próżności ludzkiej. Wystarczyło kilka pochlebstw i fałszywych zachwytów
nad wdziękami kruka, by ten, uwierzywszy bezkrytycznie w swoje zalety i talent, otworzył
dziób, z którego wypadł kawałek sera. Sytuację wykorzystał sprytny lis. Gdy ser wypadł „lis
go porwał i kruka zostawił”.

Mimo pesymizmu w sądach o świecie, Krasicki wypowiada swoje poglądy w sposób

lekki, dowcipny i z humorem. Nie potępia ludzi, ale śmieje się z nich, a właściwie z ich
przywar, choć może nie zawsze rozumie i usprawiedliwia motywy ich postępowania. Jako
człowiek o postawie libertyńskiej poszukiwał prawdy o ludziach i ich postępowaniu. We
Wstępie do bajek prezentuje swoją wiarę w to, że w społeczeństwie znajdują się dobrzy i
uczciwi ludzie, ale jest ich tak niewielu, że sprzyja to dominowaniu zła. Dobro istnieje przede
wszystkim w naszych marzeniach. Stąd w literaturze wzory postaw, do których powinni
zmierzać ludzie. Krasicki jako satyryk i bajkopisarz, obok krytyki zjawisk ujemnych w
społeczeństwie, kreował także wzory. Był zwolennikiem umiarkowania we wszystkim.
Wierzył, że „I śmiech niekiedy może być nauką, / Kiedy się z przywar nie osób natrząsa’, że
„prawdziwa cnota krytyki się nie boi”. Ale postulował jednocześnie: „Szanujmy mądrych,
przykładnych, chwalebnych, / Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych”.

# O05

5.

Wizja świata w Bajkach Krasickiego.

Największe sukcesy odniósł Krasicki w bajce. Zbiór Bajki i przypowieści wydany w

1779 roku, zawiera bajki krótkie, epigramatyczne, nawiązujące do stale jeszcze żywych
wzorów ezopowych. Po ich wydaniu nie zaprzestał uprawiania tego gatunku. Zebrane w
pośmiertnej edycji Dmochowskiego (1802), stanowiły osobliwy cykl Bajki nowe. Zawierały
one typ odmienny, były to przeważnie bajki dłuższe, narracyjne, oparte na wzorach La
Fontaine’a.

Istnieją dość łatwo zauważalne związki bajek z satyrami. W satyrach dawał Krasicki

portrety ludzi obciążonych wadami, demaskował je, odsłaniał źródło zła. Podobną,
moralistyczną postawę można dostrzec i w bajkach, jakkolwiek doświadczenia tu
przeprowadzane idą o wiele dalej w kierunku uogólnienia, refleksji filozoficznej. W bajkach
materiał obserwacyjny stanowiły przeważnie zwierzęta, symbolizujące określone cechy
ludzkie, dlatego też łatwiej można było przedstawić na ich losach z pewnym dystansem
działanie niesprawiedliwych praw, fałszywych pozorów. Prawdy, jakie podawał Krasicki w
zwięzłej epigramatycznej oprawie, dotyczyły czasami podstawowych pytań o sens istnienia.
Obok postawy moralisty ujawniały się tu często załamanie i pesymizm człowieka, który
obserwował upadek i rozkład swego społeczeństwa, przemoc możnych wobec słabszych,
upodlenie jednych, pychę i głupotę drugich. Dzięki temu bajki nasycone są nieraz silniej
elementami subiektywizmu aniżeli pisane w tym samym okresie liryki osobiste.

Na wstępie bajek położył Krasicki wiersz dedykacyjny do Do dzieci. Rozszyfrował

właściwy adres tej dedykacji Mieczysław Jastrun w Poemacie o mowie polskiej, pisząc:
„Bajki – lecz dla dorosłych drani, nie dla dzieci”. Dziećmi nazywał Krasicki swoich

9

współziomków, którzy „wszystkie porzuciwszy względy, za cackiem bieżyć gotowi w
zapędy” albo w pogoni za zyskiem „marne przybrawszy postaci”, przyczyniają się do coraz
głębszej degeneracji form wzajemnego współżycia. Takie „dzieci” poddawał Krasicki swojej
edukacji społecznej.

Najostrzejszą krytykę współczesności zawierają bajki Jagnię i wilcy, Wilk i owce,

Trzoda, Rybka mała i szczupak, Dobroczynność. Ukazują mechanizm działania „wilczych
praw”, jego demoralizujące skutki, głupotę i upodlenie gnębionych ofiar. Fakty te
przedstawione są z bezlitosnym obiektywizmem, bez cienia współczucia dla naiwnych,
słabych i cierpiących. Ów pozornie chłodny obiektywizm jest tutaj zamierzony, powoduje
dzięki kondensacji obrazu protest przeciwko aprobowaniu takiej rzeczywistości, działa na
zasadzie wstrząsu.

„Chwaliła owca wilka, że był dobroczynny;

Lis to słysząc spytał ją: << w czymże taki uczynny?>>

<< I bardzo – rzecze owca – niewiele on pragnie,

Moderat! Mógł mnie zjeść, zjadł mi tylko jagnię”.

Okrucieństwo tej bajki świadczy, że terenem obserwacji pisarza była rzeczywistość

bezlitosna, obfitująca w akty bezprawia, strach i upodlenie. Bardzo rzadko wyrażał Krasicki
bezpośrednio współczucie ofiarom, jak w bajce Stary pies i stary sługa.

Najwięcej utworów poświęcił Krasicki krytyce życia dworskiego. To temat niemal

obsesyjny w jego twórczości. Dwór ze swoim zakłamaniem, fałszywym panegiryzmem,
kultem pozorów był miejscem, w którym proces alienacyjny osiągnął szczyt. Antydworski
charakter twórczości Krasickiego jest wyrazem istotnych sprzeczności jego postawy
klasycysty i człowieka oświecenia. Był Krasicki jednym z nielicznych poetów związanych do
pewnego stopnia z dworem, a nie uprawiającego panegiryku.

W komedii ludzkiej przestawionej w bajkach XBW występują, podobnie jak w

satyrach, karciarze, pijacy, marnotrawcy, fałszywi filozofowie. Przybiera tutaj autor postawę
moralisty, śmieje się z głupoty ludzkiej, ale wskazuje słuszne racje i właściwe drogi
postępowania. Inna grupa bajek, takich jak Kulawy i ślepy, Łakomy i zazdrosny, Nocni stróże,
nie zawierając żadnych racji pozytywnych, jest pesymistycznym obrazem nieuleczalności
głupoty ludzkiej. Ton rezygnacji i pesymizmu pobrzmiewa w bajkach ukazujących bezsens
działania ludzkiego wobec nieuchronnych praw śmierci. Tu może najwyraźniej doszedł do
głosu, ukryty dyskretnie w gorzkich pointach bajek – liryzm Krasickiego.

Konstrukcja bajki Krasickiego, arsenał środków użytych świadczą o intelektualnym

charakterze jego poezji, racjonalistycznej metodzie poszukiwania prawdy. Jednakże w
momentach, kiedy wiara racjonalisty w możliwość naprawy istniejącego zła ulega
zakwestionowaniu, kiedy rzeczywistość staje się przerażająca, dochodzi do głosu liryzm
autora, zawarty zarówno w sposobie interpretacji przedstawianych faktów, jak i w poincie.
Jest on nieraz bardziej autentyczny aniżeli w innych wierszach, które ze względu na formę
zaliczamy do liryki. Bajki zawierają obraz doświadczeń pokolenia Krasickiego z okresu
wielkich prób, jakimi były nieudane usiłowania reformy państwa, konfederacja barska i
pierwszy rozbiór Polski.

#O06

6. Scharakteryzuj główne cechy stylu sentymentalnego.

Już w drugiej połowie XVII wieku mnożą się w literaturze francuskiej oznaki

wysubtelnionej uczuciowości i analiza uczuć, zwłaszcza miłosnych, staje się tematem
utworów. Podobnie w wieku XVIII i we Francji, i w Anglii, i w Niemczech, jakby na przekór
racjonalizmowi, wzbiera fala uczuciowości; „czułe serce” jest w salonach nie mniej modne od
„filozofii”. Ten tzw. sentymentalizm prowadził do manii roztkliwiania się, do bajecznej
łatwości wylewania łez i do kokieteryjnego igrania analizą duszy własnej. Często przysłaniał

10

on pustkę serca lub upiększał niepiękne miłostki. Racjonalizm zaś na jednym terenie godził
się chętnie z sentymentalizmem: gdy chodziło o filantropię, o roztkliwianie losem biednych
lub także dolą zwierząt.

Głównym przedstawicielem tego stylu był Jan Jakub Rousseau i jego Nowa Heloiza.

W Polsce twórcami sentymentalnymi byli: Franciszek Karpiński, Franciszek Dionizy
Kniaźnin (autor wierszy lirycznych, refleksyjnych, miłosnych, religijnych, patriotycznych,
stylizowanych według mody pasterskiej).

Człowiek sentymentalny oznaczało: kierujący się sercem, czuły, wrażliwy, „łzawy”,

lubiący prostotę i sielskość – scenerię odpowiadającą jego uczuciowości; szczery, dobrotliwy,
religijny, współczujący ludowi i darzący go sympatią.

Tematy literatury sentymentalnej to: miłość, najczęściej nieszczęśliwa, miniona,

wspominana z melancholią; ucieczka z miasta na wieś, przyroda, ale także religijność i
patriotyzm.
Przykłady utworów sentymentalnych

a)

Laura i Filon – utwór Franciszka Karpińskiego jest przykładem sielanki konwencjonalnej
– prawdziwy obraz wsi zatarty wizerunkiem sielankowości; wieś ukazana jest jako kraina
spokoju, uroku, bez konfliktów; występują tu wyszukane imiona i sytuacje; głównym
problemem życiowym są niepowodzenia miłosne. Laura i Filon to niepewni wzajemnych
uczuć kochankowie, spotykający się na tle sielskiego krajobrazu – zachodzący księżyc,
poszczekiwanie psów.

b)

Do Justyny tęskność na wiosnę – osobiste uczucia poety – Franciszka Karpińskiego,
zostały z prostotą przedstawione w wierszach adresowanych do Justyny – Marianny
Brosselówny – pierwszej miłości twórcy. Możemy tu zauważyć ton łagodnej melancholii,
cichego uczucia. Ten utwór to przykład uczuć osobistych w liryce sentymentalizmu.

c)

Kiedy ranne wstają zorze i Wszystkie nasze dzienne sprawy Karpińskiego to przykłady
utworów religijnych. Pieśni, ułożone w sięgającym średniowiecza ośmiozgłoskowcu,
wyrażają niezachwiane uczucia religijne człowieka prostego. Kolęda Bóg się rodzi oparta
na przeciwstawieniu łańcucha sprzeczności, uwydatnia niezwykłość cudu.

d)

Pieśń dziada Sokalskiego w kordonie carskim – odwołująca się do ludowych wyobrażeń o
szczęśliwej przeszłości Polski. Występują tu elementy stylizacji ludowej: liczne
powtórzenia wersów i słów, jak w prawdziwym zawodzeniu dziadowskim, naiwność
obrazów, prozaizmy językowe. Żale sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta – wymowne,
na kontrastach oparte zwrotki opłakujące ostatni rozbiór Polski. Całość pełna żalu wobec
wydarzeń, zakończona gestem całkowitej rezygnacji – to utwory o charakterze
patriotycznym.

#O07

7. Różne gatunki powieści w literaturze XVIII wieku.

Powieść nowożytna jako gatunek literacki ukształtowała się w epoce oświecenia. Nie

miała wówczas własnej nazwy. Na jej określenie używano takich terminów, jak: romans,
przypadki, awantury, historia. Słowo „powieść” w XVIII wieku funkcjonowało w kilku
znaczeniach:



jako określenie ustnego opowiadania lub relacji o wydarzeniach



jako nazwa różnych małych form fabularno – narracyjnych, takich jak powiastka, nowela,
anegdota, opowiadanie, bajka



odnoszono je do opowiadania jako formy przedstawiania wydarzeń

Określenia „powieść” i „romans” używane były wymiennie dość długo. Dopiero w

latach czterdziestych XIX wieku nazwa „powieść” stała się nazwą gatunkową.

Mimo, iż w rozwijającej się w epoce oświecenia powieści nie umiano jeszcze

precyzyjnie określić, powstawały w Europie (zwłaszcza w Anglii i Francji) wybitne dzieła

11

tego gatunku. Powieść stała się przedmiotem dyskusji i polemik toczonych na łamach
czasopism (Tatler, Spectator, Monitor). Coraz liczniejsze i omówienia towarzyszące
powstającym wówczas utworom świadczą o tym, że powieść stała się gatunkiem uznawanym
przez krytykę i chętnie przyjmowanym przez czytelników.

Do lat siedemdziesiątych XVIII wieku ukształtowały się na Zachodzie trzy główne

typy powieści:

a)

powieść satyryczno

– obyczajowa (jej twórcą jest we Francji Lasage, autor Diabła

kulawego (1707) i Przypadków Idziego Blasa (1735), z angielskich dzieł wyróżniają się
Przygody Józefa Andrewsa i Historia życia Tomasa Jonesa, czyli dzieje podrzutka H.
Fieldinga).

b)

Powieść fantastyczna

– nawiązująca do powiastek filozoficznych (Podróże Guliwera J.

Swifta i Robinson Cruzoe D. Defoe)

c)

Powieść psychologiczna

– ukazująca uczucia i myśli bohaterów (Życie Marianny

Marivaux, Pamela i Klarysa S. Richardsona, Nowa Heloiza J.J. Rousseau, Cierpienia
młodego Wertera J. W. Goethego)

W literaturze zachodnioeuropejskiej pojawiło się w XVIII wieku wiele powieści

wychowawczych (Emil, czyli o wychowaniu J.J. Rousseau).

Powieść oświeceniowa powstawała w opozycji do poprzedzających ją romansów,

przede wszystkim stawiała sobie inne cele. Występowała przeciwko utworom awanturniczo –
miłosnym o rozbudowanej, często nieprawdopodobnej fabule przygodowej, nie związanej z
problematyką, w której tkwili ówcześni czytelnicy. Żądała ukazywania rzeczy
prawdopodobnych – opowieści o podróżach i przygodach coraz bardziej zbliżały się do
rzeczywistości, czytelnik miał być przekonany, że prezentowane w nich „przypadki” mogły
się wydarzyć, że naprawdę w rzeczywistości wydarzyły się: „Czynnikiem „prawdziwości”
miało być osadzenie fabuły w realiach współczesnej rzeczywistości, w miejscu i czasie, które
autorowi i odbiorcom mogły być znane z doświadczenia”. Przyjęcie takich założeń
spowodowało stosowanie częste przez autorów stylizacji na pamiętnik, znaleziony
„prawdziwy” dokument czy opowiadanie naocznego świadka lub uczestnika wydarzeń,

Celem powieści (nawet wtedy, gdy bawiła) stało się przekazanie „nauki”, wychowanie

czytelnika; stąd postulat jej „obyczajności czyli zgodności postępowania bohaterów z
pewnym typem zasad moralnych, stąd też dążenie do wartościowania postaw ludzkich.

Powieść oświeceniowa docierała do Polski z pewnym opóźnieniem. Dzieła francuskie

czytano w języku oryginału, angielskie – za pośrednictwem przekładów francuskich. Do roku
1775 powstał jednak szereg tłumaczeń tych utworów na język polski (zajmowali się tym:
Jabłonowski, Trotz, Albertrandi).

Na powstanie pierwszej nowożytnej powieści w Polsce – Mikołaja

Doświadczyńskiego przypadków Ignacego Krasickiego – i wielu innych wpłynęło więc wiele
czynników:
-

inspiracja rozwijającej się powieści europejskiej w zakresie założeń konstrukcyjnych i
form narracji;

-

doświadczenia romansu i innych, wcześniejszych gatunków prozy, jak relacja historyczna
(w zakresie przedstawiania bohaterów), pamiętnik (relacja o zdarzeniach), proza
moralistyczna;

-

wykształcenie się małych form epickich (obrazek, portret, szkic charakterologiczny,
opowiadanie), drukowanych przede wszystkim na łamach czasopism (Monitor)

-

charakterystyczna dla niektórych nurtów filozofii oświecenia postawa poznawcza,
przejawiająca się w empirycznym zainteresowaniu rzeczywistością oraz sentymentalizm
J. J . Rousseau;

Wśród polskich powieści oświeceniowych wyróżnić można różne typy; są to:

12

♦

Powieść edukacyjna

– pokazuje kolejne etapy życiowej edukacji bohatera, kształtowanie

się jego światopoglądu, przekonuje czytelnika do pewnych postaw lub działań;

♦

Powieść traktat

– czyni głównego bohatera postacią wzorcową, czytelnik ma

zaakceptować jego postawę i poglądy wyrażane w wypowiedziach;

♦

Powieść pseudohistoryczna

– kostium historyczny stanowi w niej jedynie pretekst dla

sentymentalnych i sensacyjnych wątków fabularnych, służy ukazaniu problematyki
aktualnej;

♦

Powieść czuła

– skupia się na przeżyciach wewnętrznych bohaterów, zmianach

dokonujących się w ich psychice pod wpływem uczuć, doświadczeń życiowych;

♦

Powieść gotycka

– to powieść grozy; jej sensacyjna, fantastyczna i tajemnicza fabuła

służy zaciekawieniu i rozrywce czytelnika, odwołuje się do jego wyobraźni;

♦

Powieść obyczajowa

– za pomocą rozmaitych środków przedstawia współczesną jej

obyczajowość.

Z. Sinko pisze: „W niewielkiej – w porównaniu z produkcją powieściową w krajach

Europy Zachodniej – liczbie powieści oświecenia polskiego wystąpiło daleko posunięte
zróżnicowanie typów i tendencji literackich. Gatunek ten, początkowo powołany do funkcji
służebnej wobec głównych idei wychowawczych oświecenia, podejmował i odzwierciedlał
najistotniejsze problemy, jakie myśl filozoficzno – społeczna epoki próbowała formułować i
rozstrzygać. Zależnie od tego, jak autorzy pojmowali i jakimi środkami usiłowali osiągnąć
podstawowy cel oddziaływania na odbiorcę, wskazać można podstawowe typy powieści
realizowane w praktyce twórczej okresu. W ramach określonego typu występowały nadto
rozmaite jego odmiany bądź równoległe w czasie, bądź też będące odbiciem kolejnych
stadiów procesów rozwojowych”.

Powieści epoki oświecenia wypracowały techniki literackie i językowe umożliwiające

dalsze przemiany tego gatunku.

#O08

8.

Scharakteryzuj główne elementy stylu klasycznego.

Klasycyzm – jest to prąd literacki, którego pierwsze objawy wystąpiły w XVI wieku

we Włoszech, a okres największego rozkwitu przypadł na XVII wiek we Francji. W różnym
nasileniu klasycyzm występował w literaturach europejskich w XVIII wieku; w Polsce zaczął
zanikać dopiero w pierwszym ćwierćwieczu XIX stulecia, wyparty przez romantyzm.

Klasycyzm był kierunkiem programowo nawiązującym do antycznej teorii poezji.

Klasycyści odwoływali się też do filozofii racjonalistycznej, zwłaszcza do Kartezjusza.
Teoretykiem literatury był Nicolai Boileau, który w 1674 roku opublikował Sztukę poetycką.
Nawiązywał tu do poglądów teoretycznych Arystotelesa. Klasycyzm uznawał za cel sztuki
osiągnięcie doskonałości w realizacji piękna i prawdy, jako zaakceptowanych przez rozum,
uniwersalnych wartości. Wyobraźni i uczuciom przeciwstawiano rozum; przypisywano mu
podstawową rolę w tworzeniu sztuki. Bohaterami utworów, zwłaszcza tragedii, byli ludzie
wysoko urodzeni. Istotne znaczenie miały zalecenia prawdopodobieństwa, harmonii i umiaru
przez nakaz przestrzegania jedności estetycznej utworu. Wykluczało to występowanie w
jednym dziele kategorii estetycznych, uznanych za sprzeczne, np. tragizmu i komizmu.
Klasycyzm nakazywał powrotu do zasady trzech jedności, obowiązującej w dramacie.

Klasycyzm wyznaczał poezji cele utylitarne. Poezja była jednym ze sposobów

oddziaływania na społeczeństwo. Cechą klasycyzmu oświeceniowego był nawrót do poetyki
starożytnej i renesansowej. Miało to wyznaczać ład, harmonię, naturę, symetrię, oparcie się na
prawdach akceptowanych przez rozum. Obowiązywała jasność i precyzja wyrażania myśli.
Dążono do elegancji w formach wypowiedzi, do wykwintności słowa. Obowiązywała
jednocześnie zasada prostoty i komunikatywności, ideałem był język aforystyczny,
intelektualno – pojęciowy, odwołujący się do wzorów retorycznych.

13

Rozwój literatury, będącej jednym z ważnych terenów unowocześnienia życia

kulturalnego w kraju, cechowało przyjęcie w początkowym okresie nie sprecyzowanego
bliżej wzoru klasycystycznego obok eksperymentów usiłujących dostosować barokowe
techniki literackie do nowych zadań; podejmowano nawet liczne próby przeszczepienia poezji
sentymentalnej. W praktyce ukształtowały się, najogólniej rzecz biorąc, dwa typy
klasycyzmu. Pierwszy z nich nawiązuje do klasycyzmu ludwikowskiego, ostatniej, najpełniej
sformułowanej w Europie doktryny literackiej, która objawiła się arcydziełami na skalę
światową, traktuje ją jako propozycję otwartą, kierunkową, wymagającą osadzenia zarówno w
tradycji rodzimego „preklasycyzmu”, jak i w ideologii polskiego oświecenia. W wyniku tych
założeń powstaje twór hybrydalny, ale oddający wiernie charakter procesu literackiego w
czasach stanisławowskich, widoczny szczególnie wyraźnie na przykładzie twórczości
Naruszewicza i Krasickiego. Literaturze klasycystycznej, wyrosłej z założeń
racjonalistycznych, wyrażającej „porządek moralny” okresu monarchii absolutnej Ludwika
XIV, wyznacza się nowe zadania dydaktyczne. Do akcji wychowawczej, mającej na celu
przeobrażenie świadomości społecznej, wykorzystane zostały takie formy, jak oda, list
poetycki, sielanka, poemat opisowy, bajka, satyra i poemat heroikomiczny. Charakter tej
poezji jest przeważnie satyryczny, sposób argumentacji oparty na racjonalistycznej metodzie
poszukiwania prawdy. Źródłem jednak całej akcji edukacyjnej staje się postawa pokrewna
sentymentalnej, Russowskiej – przekonanie o „pozorności” i degeneracji istniejących form
życia społecznego, wyobcowaniu człowieka, połączone z dezyderatem odbudowy moralności
poprzez „powrót do źródeł”, do świata autentycznych wartości.

Przyjęcie takich założeń doprowadziło do istotnych przeobrażeń w samej doktrynie.

Okazało się, że nie wszystkie gatunki można przystosować do nowych potrzeb. Dotyczyło to
zwłaszcza tzw. „wielkich”, „królewskich” gatunków, jak tragedia i epopeja, których
anachroniczność w owych czasach zmuszała autorów do wyjścia poza klasycystyczne
konwencje i poszukiwania odmiennych form wyrazu. W dokonywanych próbach weryfikacji
doktryny stwierdzono, że tzw. mniejsze gatunki mogą być przydatne dla celów oświeceniowej
dydaktyki, wyrażać nowe postawy i konflikty, zabrakło natomiast narzędzi do
przeprowadzenia prób mających na celu określeniu wzoru pozytywnego bohatera. Sięgnięto
więc do form spychanych dotychczas na margines, nie uznawanych przez poetyki, jak
powieść, czy wyraźnie antyklasycystycznych gatunków, jak drama i opera komiczna.

Inny kierunek adaptacji klasycyzmu, inny jago rodzaj w literaturze polskiego

oświecenia reprezentowali poeci typu Trembeckiego czy Węgierskiego. Twórczość ich,
opartą na ideologii oświeceniowego libertynizmu i epikureizmu, cechowała postawa
krytyczna, często buntownicza wobec ówczesnej rzeczywistości. Nie stawiali sobie jednak
jako celu przeobrażenia mentalności społecznej poprzez formułowanie programu
dydaktycznego, określonej wizji doskonałego świata i wzoru pozytywnego bohatera. Z tego
też powodu sięgali przeważnie do mniejszych form poetyckich.

W przypadku jednego (Naruszewicz, Krasicki), jak i drugiego (Trembecki, Węgierski)

rodzaju widać wyraźnie tendencje do traktowania klasycyzmu jako szkoły literackiej,
propozycji otwartej, podatnej na zmiany związane z wymogami współczesności. W tej
sytuacji jest sprawą niezmiernie skomplikowaną odtworzenie procesu kształtowania się nowej
świadomości teoretycznej. Powtarzane przez wszystkich obiegowe poglądy i recepty
klasycystyczne miały już inne znaczenie, programy nie zawsze odpowiadały praktyce
literackiej, tworzące się nowe gatunki, jak powieść, drama, opera komiczna, nie uzyskały w
XVIII wieku nawet wstępnej kodyfikacji.

#O09

9.

Cyd Corneille’a, a dramat klasyczny.

14

Koncepcja klasycznego dramatu francuskiego, opartego na dostojnych regułach, nie

dla każdego była dostępna. Nowa publiczność teatralna, która wolała łatwe farsy, komedie,
nie aprobowała klasycznych reguł dramatu. Dlatego istniała potrzeba podjęcia próby
przystosowania dramatu do gustów publiczności.

Próby tej podjął się Piotr Corneille tworząc utwór Cyd. Cieszył się on wielką

popularnością wśród publiczności, a wśród znawców literatury wywołał burzliwe dyskusje,
które musieli rozstrzygnąć przedstawiciele Akademii Francuskiej. Uznali oni, że dzieło
Corneille’a odbiega od reguł klasycznych, jednak nie można mu odmówić
„niewytłumaczalnego uroku, który towarzyszy wszystkim jego błędom”.

Corneille uważał swe dzieło za tragikomedię, choć w drugim wydaniu umieścił

podtytuł tragedia, chcąc wskazać, iż utwór ten stanowi próbę nowej formy dramatu.

Jego dzieło posiada bogatą akcję, szczęśliwe zakończenie, różne miejsca akcji, a

wydarzenia rozgrywają się jednocześnie. Corneille zanegował więc zasadę trzech jedności:
czystość estetyki klasycznej, utrwaloną przez tradycję klasyczną kompozycję i hierarchię
estetyczną. Temat zaczerpnięto z ludowej historii hiszpańskiej. Nade wszystko wprowadził
nowy typ bohatera.

Bohater dzieła Corneille’a to człowiek wolny, dążący do sławy i chwały. Podejmował

działania odpowiadające jego potrzebom wewnętrznym. Osiągniecie takiego ideału uważał za
swój obowiązek. Realizacja tak rozumianego obowiązku prowadziła go do konfliktu z
uczuciem. Nie był to jednak bohater tragiczny. Dążąc do realizacji obowiązku, nie niszczył
swego uczucia. Swym poczynaniom nadawał walory moralne, co czyniło z niego
wiarygodnego, autentycznego człowieka.

Dzieło Corneille’a burzyło zasady dramatu klasycznego i przecierało szlak

nowoczesnej dramaturgii, która rozwinie się w następnych epokach.

Dramat klasyczny charakteryzuje reguła trzech jedności:

-

czasu – zamknięcie akcji w ciągu 24 godzin;

-

miejsca – to ograniczenie terenu akcji do odległości, jakie można przebyć w ciągu doby;

-

akcji – sprowadza działanie sceniczne do jednego wątku, dotyczącego jednego bohatera

Corneille w zasadzie przestrzega reguły trzech jedności, bowiem akcja toczy się

wyłącznie w Sewilli, ale w trzech jej miejscach (pałac królewskie, dom Chimeny, dom
Diega); mieści się rzeczywiście w czasie krótszym niż doba, ale niektóre sceny sprawiają
wrażenie rozgrywających się równocześnie; pojawia się poboczny wątek Królewny.

Niemniej utwór ma logiczną budowę opartą na zasadzie przyczyny i skutku, i jest

bardzo zwarty. Dzieje się tak przede wszystkim dzięki skupieniu autora na przeżyciach
wewnętrznych bohaterów. Konkretne fakty rozgrywają się poza sceną, widz obserwuje
natomiast dramat serc. Wiąże się to z kreacją bohaterów.

Utwór ma cechy tragedii, czyli patetycznego dramatu, w którym ośrodkiem i motorem

akcji jest nierozwiązywalny konflikt między dążeniami wybitnej jednostki a siłami wyższymi
prowadzący nieuchronnie do jej klęski. W Cydzie ów konflikt to kolizja między miłością a
nakazami honoru. Jednocześnie można tu znaleźć elementy, które współcześni uznawali
typowe dla komedii: szczęśliwe zakończenie i schemat fabularny zapożyczony z literatury
powieściowej (młodzieniec zabija w pojedynku ojca ukochanej), a nie z historii i mitologii
greckiej lub rzymskiej.

Bohaterowie Cyda muszą dokonać wyboru między uczuciem, namiętnością a

obowiązkiem wobec własnego lub rodowego honoru. Nie jest to jednak konflikt tragiczny,
gdyż okazuje się możliwy do rozwiązania: należy wybrać honor. Pomoże w tym rozum, który
właściwie ocenia wartość zjawisk, i wola, która potrafi zapanować nad emocjami, jeśli grożą
one racjonalnym postawom człowieka. Tak więc bohaterowie Corneille’a przeżywają wielkie
namiętności, ale nieustannie je analizują, zastanawiają się nad sobą i umieją wyciągnąć
właściwe wnioski, a następnie wcielić je w czyn. W związku z tym to oni decydują w swoim

15

losie: nie podlegają żadnemu fatum (jak postacie tragedii antycznej) ani historii czy
niedoskonałości własnej natury (jak postacie szekspirowskie), podlegają jedynie swojej
żelaznej woli, którą świadomie kierują. Dzięki temu potrafią połączyć wolność jednostki z
regułami kodeksu honorowego i powinnościami obywatelskimi.

Twórczość Corneille’a otworzyła nowy rozdział w dziejach tragedii europejskiej.

Pisarz nawiązując do starożytnej koncepcji Arystotelesa, przekroczył wyznaczone ramy
gatunku, praktycznie eliminując kategorię fatum, a w centrum zainteresowania stawiając
wolną wolę człowieka. Autor pozostawał – zgodnie z duchem epoki – pod wpływem idei
Kartezjusza, jego racjonalizmu, utożsamiając piękno i prawdę, najwyżej ceniąc zdolność
czynu wynikającą z woli poddanej racjom rozumu. Daremna walka człowieka z fatum zostaje
zastąpiona walką wewnętrzną, typu psychologicznego, jaką toczy bohater, aby pięknie, choć
często wbrew swym uczuciom, wybierać.

Rodryg musi pomścić zniewagę, jakiej doznał don Diego, i zabija w pojedynku don

Gormasa. Przekreśla to przyszłe szczęście jego i Chimeny. Domaga się ona zemsty na
zabójcy swego ojca. Jej honoru bronić ma w pojedynku z Rodrygiem don Sanszo, któremu
nie życzy jednak powodzenia. Kiedy Sanszo wraca po walce, Chimena odmawia spełnienia
obietnicy, że odda rękę zwycięzcy. Okazuje się jednak, że jest nim Rodryg. Honorowi stało
się zadość. Kochanków po rocznej żałobie połączy węzeł małżeński, kiedy Cyd powróci z
wojny z Maurami.

#O10

10.

Świętoszek Moliera; Powstanie i rozwój komedii klasycznej.

Powstanie komedii wiąże się z obchodzonymi w porze jesiennej świętami winobrania

zwanymi Małymi Dionizjami. W przeciwieństwie do Wielkich Dionizji, jakie miały miejsce
w porze wiosennego zrównania dnia z nocą i odznaczały się podniosłym charakterem, Małe
Dionizje przypominały bardziej ludowe widowisko wypełnione śmiechem i ruchem.
Śpiewano wówczas lekkie, żartobliwe pieśni zwane kosmos i to właśnie one dały początek
komedii, która, zgodnie ze swym pochodzeniem od obrzędowych zabaw ludowych, była
utworem zawierającym humorystyczno – komiczną propozycję świata.

Komedia – początkowo uznawana za „gorszą” literaturę, przeznaczona dla „gawiedzi”

– z czasem zyskała nobilitację. Prawdziwy jej renesans nastąpił wraz z rozkwitem
klasycyzmu w drugiej połowie XVII wieku. Wówczas to Molier stworzył typ komedii
klasycystycznej; komedii charakterów wyposażonej w głęboką prawdę psychologiczną i
obyczajową. Takim utworem jest Świętoszek.

Akcję umieścił autor w środowisku mieszczańskim. To właśnie ono stało się

przedmiotem wnikliwej analizy. Dość prosta intryga jest jedynie pretekstem do ukazania
ułomności ludzkiej natury.

Główną postacią utworu jest Tartuffe – hipokryta, który podstępem wkradł się do

domu Orgona, ujmując go swoją fałszywą religijnością. Autor buduje obraz tej postaci
stopniowo. Najpierw wypowiadają się poszczególni domownicy. Kreślą dość karykaturalny,
satyryczno – humorystyczny wizerunek Tartuffe’a – wielkiego próżniaka i obłudnika,
któremu bliższe są ziemskie przyjemności niż deklarowane wartości religijne.

Sam bohater pojawia się dopiero w trzecim akcie i całkowicie potwierdza wcześniej

wygłoszone na jego temat opinie. Wprowadza konflikt między Orgonem a resztą rodziny. Pan
domu bowiem nie dostrzega wyrafinowanej gry pozorów i fałszu, jakie kryją się pod maską
rzekomej pobożności Tartuffe’a. Nie zauważa, że ten próbuje mu uwieść żonę, chce ożenić
się z jego córką, aby zawładnąć majątkiem. Dopiero sprytny fortel żony Elmiry odsłania
przed Orgonem prawdziwe oblicze „świętoszka”. Pełnej demistyfikacji dokonuje jednak król,
który ujawnia, że „świętoszek” jest od dawna poszukiwanym przestępcą, mającym niejeden
grzech na sumieniu.

16

Molier użył kilka typów komizmu, wypełniając niemi przede wszystkim dwa pierwsze

akty:
-

komizm słowa – cięte, ironiczne wypowiedzi Doryny czy powtarzane nieustannie przez
Orgona słowo „Biedaczek” określające Tartuffe’a oraz powiedzenie „Co niebo nakaże”,
ujawniające ślepą ufność w Boże wyroki;

-

komizm postaci – hiperbolizacja cech charakteru Orgona i Tartuffe’a;

-

komizm sytuacyjny – scena, w której ukryty pod stołem Orgon obserwuje, jak
„świętoszek” próbuje uwieść Elmirę.

Po dwóch pierwszych aktach, utrzymanych w konwencji humorystycznej, wzmacnia

autor dramatyzm sytuacji, wprowadza nawet nastrój grozy. Ta zmiana sytuacji uwydatnia
przesłanie utworu. Nakazuje nie lekceważyć niczego, nawet osób, które z pozoru wydają się
uosobieniem wiary, obnaża zakłamanie, ośmiesza ludzi naiwnych i łatwowiernych.

#O11

11.Spór polskiego oświecenia z sarmatyzmem.

Typ kultury szlacheckiej ukształtowany w okresie baroku ulega na początku XVIII

wieku degeneracji, zespół jej cech nazwany sarmatyzmem stanie się wkrótce przedmiotem
ostrych ataków działaczy oświecenia. Mówiąc o sarmatyzmie jako typie kultury, nie sposób
go oddzielać od całokształtu stosunków panujących w Polsce, ponieważ podstawowe mity
określające istotę tej formacji, np. „złota wolność”, mają charakter polityczny lub społeczny,
związane są ściśle z istniejącym systemem rządów, z zacofanym ustrojem Rzeczpospolitej.

Podejmowane w okresie oświecenia próby naruszenia przywilejów szlacheckich w

imię ratowania egzystencji narodowej były przyjmowane jako atak na „świętą” tradycję
sarmacką. Dla zwolenników reform sarmatyzm stał się synonimem konserwatyzmu, a pojęcie
sarmatyzmu uległo przewartościowaniu – z podstawy do narodowej dumy zostało
przemienione w symbol uwstecznienia, politycznego awanturnictwa i pieniactwa.

Literacki wizerunek sarmaty, który u Potockiego utożsamiany był z rycerzem, zmienił

się w opinii twórców oświecenia (na przykład w Sarmatyzmie Franciszka Zabłockiego) w
okrutnego dla poddanych, ograniczonego umysłowo, chciwego warchoła, który w imię
korzyści materialnych, jest gotów doprowadzić ojczyznę do zguby. Wpisane w liczne utwory
(Myszeida, Pan Podstoli, - Ignacego Krasickiego, Powrót posła – Juliana Ursyna
Niemcewicza) jednoznaczne potępienie sarmatyzmu było jednak wynikiem sytuacji
polemicznej. Sarmatyzm nie przestał bowiem być w oświeceniu wartością żywą. Stanowił
ideę ugrupowania konserwatywnego, stale przeciwstawianą zwolennikom reform.

Ideologia sarmacka określiła podstawy polityczne i twórczość literacką konfederacji

barskiej. Była też przez znaczną część szlachty utożsamiana z patriotyzmem. Stąd też w kręgu
działaczy oświecenia stosunek do sarmatyzmu ulegał ewolucji. Od całkowitego potępienia
zwolennicy reform przechodzili do próby jej odnowienia. Chociaż więc najsilniejszy atak na
tradycję sarmacką wiązał się podczas Sejmu Wielkiego z walką o reformy, to był to już atak z
pozycji akceptowania dodatnich wartości sarmatyzmu. Zwolennicy reform, jak choćby
pozytywni bohaterowie Powrotu posła, występowali bowiem w tradycyjnych strojach
szlacheckich i odwoływali się do chlubnych momentów sarmackiej przeszłości, w jej właśnie
imię apelując o patriotyczne zrozumienie sytuacji.

W schyłkowej fazie oświecenia, po utracie niepodległości, powtórnie

dowartościowano sarmatyzm utożsamieniem z minioną przeszłością narodową. Uznano
wówczas sarmatyzm za podstawę szczególnego miejsca Polski w dziejach.

Późno oświeceniowe koncepcje rozwinęli w apoteozę sarmatyzmu, uznawanego za

synonim idealizowanej przeszłości narodowej, twórcy romantyczni.

#O12

12.Oświeceniowa koncepcja człowieka.

17

Istotną rolę w kształtowaniu wizerunku człowieka oświeceniowego pełniła Francja,

gdzie aż do czasów rewolucji w 1789 roku życie towarzyskie skupiało się w salonach. A tam
postacią modelową był człowiek o wykwintnych manierach, o wszechstronnej, ale dość
powierzchownej wiedzy, bardzo towarzyski, dowcipny (honnete homme).

„Wiek filozofów”, wiary w ludzki rozum, i w to, że człowiek może zapanować nad

swoim światem, postawił człowiekowi odmienne wymagania. Stworzył wzór racjonalisty,
encyklopedysty i wolnomyśliciela. Zespół nowych postaw doprowadza do innego spojrzenia
na istotę ludzką i możliwości poznania. Słaby dotąd człowiek nie śmiał szukać prawdziwej
pociechy w życiu doczesnym. Teraz będzie w nim szukał nie tylko wartości, ale także
przyjemności i wygody. Czuje się wolną jednostką. Takie postawy i oczekiwania torują drogę
nauce.

Wolnomyśliciel – to typ filozofa, głoszącego tolerancję, wolność myśli i wyznania.

Istotę wolnomyślicielstwa wyraża Wolter w zdaniu: „nie zgadzam się z tobą, lecz zawsze
będę bronił twego prawa do głoszenia własnych poglądów”. Wolnomyśliciel jako wróg
ciemnoty i zabobonu, był optymistą wierzącym w ludzki rozum, dążącym do wolności,
równości i braterstwa. Hasła te podjął „człowiek rewolucyjnego czynu”, sprzeciwiający się
absolutyzmowi. Ma odwagę głosić własne poglądy, jest zwolennikiem racjonalizmu i
krytycyzmu. To także zwolennik wiedzy i sztuki.

Stymulatorem racjonalizmu, uzupełnieniem, wielu wzorów postaci oświeconych był

człowiek sentymentalny. Kierował się sercem, był wrażliwy, czuły, religijny, współczujący
ludowi i darzący go sympatią.

Patriota – to także wzór oczekiwany w tej epoce. Cnoty obywatelskie takie jak w

renesansie, i te proponowane przez Potockiego w baroku, połączone z hasłem ratowania
ojczyzny – przeprowadzenia reform, rezygnacji z liberum veto, reformy oświatowej i
ustrojowej kraju. Przykładem tego są pozytywni bohaterowie Powrotu posła J. U.
Niemcewicza, ideały proponowane w publicystyce Staszica i Kołłątaja, reformatorów
oświeceniowych.

#O13

13.Filozoficzne postawy rozkwitu nauki w dobie oświecenia.

Wszyscy filozofowie „epoki rozumu”, a za taką uważane jest oświecenie, wywodzą

się w pewnym stopniu od Kartezjusza. Na tle osiemnastowiecznej filozofii odznacza się jako
oddzielna, wyraźna indywidualność i osobowość Francuz – Wolter (Francois Maria Arouet).
Głosi swobodę przekonań, racjonalizm (choć nie ateizm), potrzebę dążenia do szczęścia i do
dobrobytu. Dzieło filozoficzne Woltera to Listy z Anglii i Traktat o tolerancji; poza tym
napisał wiele powiastek filozoficznych, między innymi Kandyda, tragedie, poematy
(Dziewica Orleańska), Słownik filozoficzny, Listy filozoficzne. Był także współautorem
Encyklopedii Francuskiej. Życie Woltera było bardzo burzliwe i pełne sensacji: wygnanie,
więzienie w Bastylii, słynne romanse, pobyt na dworze króla pruskiego. Miał osobowość
podróżnika, polemisty, człowieka o ciętym dowcipie. Zawsze skupiał wokół siebie elitę
intelektualną, a posiadłość Ferney stała się ośrodkiem życia literackiego. Wpływ myśli
Woltera na epokę był tak duży, że utworzono nawet pojęcie wolterianizmu. Nazwa ta
obejmowała wszelkie tendencje w literaturze, filozofii, publicystyce ukształtowane pod
wpływem poglądów Woltera. Oprócz poglądów, wolterianizm to także formy (na przykład
powiastka filozoficzna) używane przez myśliciela i rozpowszechniane wśród pisarzy. To
także wolterowski typ osobowości – człowieka wolnomyśliciela, głoszącego swoje poglądy.

John Locke – jest twórca znanego hasła: „tabula rasa”, co znaczy „czysta tablica”

(czysta karta). W myśl tej koncepcji człowiek rodzi się jako „czysta tablica”, i że dopiero w
trakcie rozwoju tablica zapisuje się cechami osobowości, kształtuje się rozum, charakter i

18

działanie człowieka – przez doświadczenie i wychowanie. Jego zdaniem wielka wiedza ma
swoje źródło w doświadczeniach zewnętrznych (zmysłowych).

Do grona encyklopedystów należy również Jan Jakub Rousseau – twórca

sentymentalizmu. Głosi potrzebę bliskości człowieka, natury i uczuć. Było to nowością w
czasach, kiedy sławiono jedynie rozum i doświadczenie. Rousseau zwracał uwagę na uczucia
człowieka, na jego pierwotną szczęśliwość, gdy żył w zgodzie z naturą, na ujemne skutki
cywilizacji, która źle rozumiana i użyta doprowadziła ludzkość do upadku moralnego, różnic
społecznych, przemocy i dominacji jednych warstw społecznych nad innymi. Rousseau pisał
rozprawy naprawy filozoficzne, zastanawiał się nad źródłem władzy panującego. Traktuje o
tym dzieło Umowa społeczna, w którym autor przekonuje, że równość jest najwyższym
dobrem prawem ludzkim i to prawo powinno obowiązywać każde społeczeństwo. Ludzie
rodzą się wolni i równi, dlatego powinni mieć jednakowe prawa polityczne i jednakowe
prawo do szczęścia. Opracował traktat o wychowaniu – Emil, ale największą popularność
zyskał dzięki powieści Nowa Heloiza – przede wszystkim dlatego, że przemawiał do uczuć
czytelnika. Rousseau jako przedstawiciel nurtu sentymentalnego kładł nacisk na analizę
sytuacji człowieka na tworzące się w nim sprzeczności.

Denis Diderot – był naczelnym redaktorem Encyklopedii. Podobnie jak Wolter

dopuszczał krytykę doktryn chrześcijańskich, negował możliwość ingerencji boskiej w
sprawy świata rządzonego prawami natury. Rozpatrywał problemy dotyczące wolności
człowieka, jego wolnej woli, roli przypadku w życiu ludzkim, zagadnienie miłości i przede
wszystkim teorię predestynacji, fatalizmu. Hasło fatalizmu i zarazem pytanie filozoficzne
zawarte w Kubusiu Fataliście: „Kroczymy w ciemnościach pod tym, co zapisane w górze”.

Do grona encyklopedystów zaliczamy: Woltera, Monteskiusza, Rousseau, Diderota i

d’Alemberta. Ich dziełem była Encyklopedia, czyli słownik rozumowy nauk, sztuk i rzemiosł
wychodząca w ciągu kilkudziesięciu lat. Dzieło to miało ogromne znaczenie w szerzeniu i
ugruntowaniu ówczesnych zdobyczy nauki oraz postępowych poglądów społecznych.
Autorzy Encyklopedii propagowali racjonalistyczne myślenie, zwalczali przesądy stanowe,
głosili potrzebę wolności i szacunku dla każdego człowieka.

#O14

14.Utopia oświeceniowa – źródła gatunku.

Utopia – to utwór literacki o charakterze fantastyczno – dydaktycznym, kreślący wizję

idealnego społeczeństwa, organizmu państwowego. Nazwa wywodzi się od tytułu dzieła
angielskiego humanisty Tomasza Morusa, który zapoczątkował gatunek opisując wymyślony
przez siebie idealny ustrój społeczny na fantastycznej wyspie Utopii (z grec. „ou topos” –
„miejsce, którego nie ma”). Świat przedstawiony w utworze jest rodzajem odpowiedzi na
niedoskonałość rzeczywistości realnej, a zarazem propozycją jej naprawy zgodnie z
przedstawionymi wzorcami idealnych rozwiązań.

Przykładem tego rodzaju literatury jest także, napisany w latach 1774 – 1775 przez

Ignacego Krasickiego, utwór Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki.

Powieść nawiązuje do francuskiej powiastki filozoficznej i powieści dydaktycznej, u

której genezy znajdowała się publicystyka Krasickiego poświęcona reformie oświaty.
Powieść utrzymana została w formie pamiętnika pisanego „ku przestrodze”.

Księga I przedstawia losy bohatera z okresu młodości, kiedy poddawany był zabiegom

pedagogicznym, a następnie trafił do grupy „złotej młodzieży”. Mikołaj przeżywa pierwszą
miłość, zakończoną wstąpieniem ubogiej Julianny do klasztoru, potem bawi się w Warszawie,
procesuje się, wreszcie wyjeżdża do Paryża. Tutaj popada w długi, ucieka więc do
Amsterdamu, następnie rozpoczyna podróż okrętem, który wkrótce rozbija się i tak bohater
trafia do krainy Nipuanów. Księgę II wypełnia pobyt na wyspie Nipu, gdzie jako uczeń Xaoo
przechodzi wewnętrzną przemianę, zbliżając się do oświeceniowych ideałów. Mikołaj

19

dojrzewa obserwując utopijne społeczeństwo, żyjących w zgodzie pasterzy – oraczy, ale
tęskni za Europą, toteż kiedy odnajduje łódź, ucieka z wyspy szczęśliwej. Księga III opisuje
dzieje powrotu Mikołaja do kraju przez Amerykę, gdzie zostaje uwięziony i gdzie podziela
pogląd Nipuańczyków, iż ludzie cywilizacji są dzicy. W końcu Mikołaj powraca w rodzinne
strony i podejmuje służbę publiczną, nieskuteczną jednak w warunkach pełnej destrukcji
życia politycznego (obowiązuje model demokracji saskiej, sejmy są zrywane), żeni się z
Julianną i osiada na wsi, odgradzając się od świata zewnętrznego.

W utworze nie brakuje miejsc zabawnych, zwłaszcza kiedy autor, charakteryzując

bohatera za pomocą literackiego zabiegu „milieau”, wymienia na przykład rodzaje szczotek
do układania loków, peruk i innych przedmiotów służących do poprawiania urody.

Barwna, awanturnicza biografia bohatera spełnia w utworze jeszcze inne funkcje. Za

jej pośrednictwem autor w kilku odsłonach pokazuje kształt ówczesnej rzeczywistości. Obraz
zaściankowej prowincji zamieszkanej przez ludzi szczerych i gościnnych, ale jednocześnie
niewykształconych, nieudolnie wychowujących swoje dzieci ustępuje opisowi Paryża –
symbolu zabytków, rozrzutności, hazardu i degeneracji. Przedstawia im autor idealny model
społeczeństwa Nipuanów, stanowiący wersję oświeceniowej utopii. Arkadia ubóstwa
stworzona przez mieszkańców wyspy na prawach kontrastu uwydatnia przepaść, jaka dzieli
współczesną autorowi cywilizację od ideału.

#O15

15.Periodyzacja epoki polskiego oświecenia

Oświecenie – doba wielkich filozofów i uczonych, wiek rozumu w Europie, trwało od

końca XVII wieku aż do początków romantyzmu – czyli do wieku XIX. W Polsce występują
trzy fazy:
 Faza wczesna

Czterdzieste lata XVIII wieku – do końca 1764 roku  koniec czasów saskich; upadek
gospodarczy kraju zniszczonego wojnami. Epoka anarchii i upadku oświaty.



Faza dojrzała



1764 – 1795

1764

Stanisław August Poniatowski zostaje królem. Rozpoczyna się epoka
stanisławowska

1768 – 1772 Konfederacja barska
1772

Pierwszy rozbiór Polski w Petersburgu. Pretekstem zaborców jest rozkład
państwa i anarchia

1773

Powołanie Komisji Edukacji Narodowej

1788 – 1792 Sejm Wielki (Sejm Czteroletni). Cztery lata sejmowego ratowania kraju;

wprowadzenie nowych reform, działalność patriotów (m.in. Staszica i
Kołłątaja)

1791

Konstytucja 3 maja

1792

Targowica (konfederacja przeciwko reformom zwracająca się o pomoc do
sąsiednich mocarstw)

1793

Drugi rozbiór Polski

1794

Insurekcja kościuszkowska i upadek powstania kościuszkowskiego

1795

Trzeci rozbiór Polski. Upadek państwa; koniec epoki stanisławowskiej;
abdykacja króla Stanisława Augusta Poniatowskiego



Faza schyłko

wa



1795 – 1822

Po rozbiorach kraju pojawiły się pierwsze próby i starania o odbudowę państwowości. Lata
następne w całej Europie zdominowała epoka Napoleona.

1797 Legiony Dąbrowskiego we Włoszech
1978 Śmierć króla Stanisława Augusta Poniatowskiego
1807 Utworzenie Księstwa Warszawskiego

20

1812 Klęska Napoleona w Rosji
1815 Kongres Wiedeński i utworzenie Księstwa Kongresowego
1822 Początek romantyzmu; Adam Mickiewicz wydaje Ballady i

romanse

#O16

16.Rodzaje i gatunki literackie typowe dla literatury oświecenia.

Bajka

Za ojca bajki uważa się Ezopa (starożytna Grecja). W okresie wczesnego renesansu

przeniósł ją na grunt polski Biernat z Lublina. W XVIII wieku – z uwagi na swój
moralizatorsko – dydaktyczny charakter – bajka jako gatunek stała się bardzo przydatna i
popularna. W tej krótkiej formie można było przekazywać niezwykle mądre i dojrzałe treści.
Nasi bajkopisarze wzorują się często (zwłaszcza Krasicki) na francuskim poecie Janie La
Fontaine.

Ze względu na formę wyróżnia się dwa rodzaje bajek:

a)

epigramatyczne – krótkie, maksymalnie lapidarne (Ptaszki w klatce, Dewotka); na ogół
dwa ostatnie wersy zawierają morał.

b)

Narracyjne – z rozbudowaną fabułą (Przyjaciele); morał niekiedy przewija się w całej
treści, a dwa ostatnie wersy stanowią jego puentę

W bajce pod postacią zwierząt i rzeczy ukazany jest świat ludzki i uniwersalne prawdy

nim rządzące (jest to alegoria). Istotnym elementem konstrukcji utworu jest morał (pouczenie,
mądrość życiowa), np.:
„Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie” – (Jagnię i wilcy)
„Uchowaj, Panie Boże, od takiej pobożności” – (Dewotka)

Mistrzem bajki epigramatycznej był Ignacy Krasicki.

Powieść

Dłuższy utwór epicki pisany prozą, zazwyczaj o wielowątkowej fabule. W

przeciwieństwie do noweli obejmuje losy wielu bohaterów, zawiera liczne opisy. W
oświeceniu powstają Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki i Pan Podstoli Ignacego
Krasickiego. Biorąc pod uwagę dystans czasowy autora do świata przedstawionego w
utworze, rozróżniamy powieści historyczne, fantastyczno – naukowe, współczesne.
Satyra

Podobnie jak bajka satyra miała w literaturze długą tradycję sięgającą antyku. W

literaturze rzymskiej wykształciła się jako gatunek wierszowany, forma pouczającego
monologu przechodzącego czasem w dialog i przybierającego niekiedy styl bezpośredniej
rozmowy z czytelnikiem. Satyra to utwór literacki ośmieszający lub piętnujący ukazywane w
nim zjawiska, wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby, grupy, stosunki społeczne, postawy
światopoglądowe, orientacje polityczne, instytucje publiczne, sposoby zachowania i
mówienia (Pijaństwo, Żona modna – Ignacego Krasickiego). Satyra wyrasta z poczucia
szkodliwości czy absurdalności pewnych zachowań, lecz nie proponowała rozwiązań
pozytywnych. Istotą satyry jest po prostu ośmieszanie, przedstawienie rzeczywistości w
krzywym zwierciadle.
Rodzaje satyr:
-

społeczno – obyczajowa

-

polityczna

-

osobista

-

konkretna

-

abstrakcyjna

21

Poemat heroikomiczny

Gatunek tan zapoczątkowany w literaturze polskiej przez Pawła Zaborowskiego w

XVI wieku, parodiował cechy poematu heroicznego i wywoływał efekt humorystyczny
kontrastem między formą, zachowującej wszystkie zewnętrzne cechy epiki heroicznej, a
błahą treścią (Myszieda – wojna myszy i kotów, Monachomachia – bitwa między zakonami
 Ignacego Krasickiego). Poematy heroikomiczne łączyły wysoki poziom artystyczny ze
skutecznością oddziaływania. Przesycone humorem łatwo zyskiwały popularność, dzięki
której mogły wpływać na kształtowanie świadomości, np. Monachomachia odsłaniająca z
całą brutalnością niski poziom umysłowy i moralny zakonników była istotnym argumentem w
kampanii na rzecz reformy szkolnictwa, zdominowanego przez zakony.

Humor sytuacyjny, dowcip językowy, celne, aforystyczne puenty spowodowały

przeniknięcie sformułowań z tych poematów do języka potocznego, nadając zwrotom „nie
wszystko złoto, co się świeci”, czy „prawdziwa cnota krytyki się nie boi” autonomiczny byt
przysłowia.
Komedia polityczna

To odmiana komedii, w której główny czynnik stanowi ośmieszająca charakterystyka

zjawisk społecznych oraz krytyka metod rządzenia, dążeń stronnictw i skostnienia aparatu
władzy. Powrót posła – Juliana Ursyna Niemcewicza uważany jest za pierwszą polską
komedię polityczną. W Powrocie posła znajdujemy ślady najistotniejszych wówczas
wydarzeń – kwestii „liberum veto”, sukcesji tronu, przymierza z Prusami przeciw Rosji,
ciemiężenia chłopów przez szlachtę.

22