fad-l ^5S-cK

H I S T O R Y C Z N E B I T W Y

TADEUSZ JURGA

BZURA 1939

Dom Wydawniczy Bellona

Warszawa 2001

ZAMIAST PROLOGU

Jak to się stało? Polska, jedno z większych państw europej­

skich, 38-milionowy naród, dumny wielkością niepodległoś­

ciowych tradycji, aż do przesady zazdrosny o należne mu,

a tak długo zakazane miejsce na politycznej mapie Europy,

liczna i bitna armia mocna duchem swego narodu i pamięcią

zwycięskich wojen.

Jak to się stać mogło? Czy uwarunkowania druzgocącej

klęski militarnej, jaką ponieśliśmy we wrześniu 1939 roku,

legły pośród gruzów „domku z kart"?

Pytania, pytania, pytania...

Próbowano na nie odpowiedzieć zaraz, już nazajutrz po

klęsce. Na pierwszych kreślonych wtedy obrazach wydarzeń

wyraźnie odbite jest piętno upadku ducha i skrajnie pesymistycz­

nych osądów. Po kraju rozlała się fala powszechnego potępienia

wszystkiego, co utożsamiało się z państwem sanacyjnym.

Ostrze krytyki zostało wymierzone przede wszystkim w spe­

ktakularną stronę zjawiska katastrofy. Wojnę prowadziło

wojsko i wojsko ją przegrało. Wojsko, które dotąd było poza

wszelką krytyką, któremu ufano i w którego siłę wierzono.

I to ono zawodzi.

Po klęsce Francji i triumfalnym pochodzie Wehrmachtu

w początkowym okresie działań wojennych z Anglią i ZSRR,

6

temperatura emocji zaczęła wyraźnie spadać. Nasze własne

dramatyczne przeżycia znalazły się w szerszym polu widzenia

ogólnoeuropejskiego konfliktu, na którego tle „grzechy"

polskie straciły dotychczasową ostrość. Przyszło opamiętanie,

znajdujące motywację w potrzebie zaznaczenia poszukiwań

racjonalnych.

Ale w okres powojenny polska historiografia, skrępowana

latami okupacji, wchodzi jeszcze z poważnym obciążeniem

zaszłości. Jakby tamten czas rozrachunku jeszcze się nie

dopełnił, nie przelał kielich goryczy. W kraju dotąd zniewo­

lonym słowa polskie w zadumie nad dramatyczną historią

kraju, szczególnie najnowszą, przeciskały się przez szczeliny

surowych zakazów okupacyjnych i represji tylko stróżką

ulotnej, konspiracyjnej bibuły. W kraju już wyzwolonym fala

bezdennej krytyki, niestety, powraca, przybiera nawet na sile

w przypływie wydarzeń inspirowanych przez polityczną walkę

o władzę, w której rozprawa ze spuścizną drugiej niepodleg­

łości stanowi jeden z jej pierwszych motywów.

Od pierwszych opublikowanych w kraju wyników badaw­

czych tego tematu dzieli nas nie tylko czas. Milowe kroki

postępu zrobiła archiwistyka. Pomnożono jej zasoby o nieznane

dotąd zbiory relacji i kronik, a przede wszystkim zgromadzono

unikalne źródła. Współczesny badacz Września może rekon­

struować wydarzenia z pozycji obserwatora, stojącego jakby

między walczącymi stronami.

Wieloletnie badania tematu dowodzą, że wśród motywów

i genezy klęski wojennej Polski na czoło wysunęła się

przewaga techniczna i ogniowa armii nieprzyjacielskiej.

Nie byliśmy jednak sami, lecz w sojuszu z największymi

potęgami Zachodu, które zobowiązały się do aktywnego

wsparcia naszej obrony. Takiego jednak wsparcia nie otrzy­

maliśmy. Tak się nie stało — stwierdzi już po wojnie

francuski historyk Adolphe Goutard.

A wojsko, oficerowie, naczelne dowództwo? Już tylko te

wymienione wcześniej uwarunkowania upoważniają do sfor-

7

mułowania generalnego wniosku, że zadanie postawione

polskim siłom zbrojnym owego pamiętnego września 1939

roku było niewykonalne. W szczegółach zaś odkryto także

błędy. I te ważne, tzw. operacyjne, które zadecydowały

o mniej skutecznym oporze, niż mógłby on być, gdyby

sprawniej funkcjonowało naczelne dowództwo i dowództwa

poszczególnych armii, i te mniej ważne, tzw. taktyczne. Ale

nie one przecież uwarunkowały tę katastrofę i jej rozmiary.

Niewykonalne było ono również na płaszczyźnie strategii

politycznej, a hipoteza, jakoby rząd polski, tzw. sanacyjny,

popełnił w tej mierze błąd na miarę zbrodni stanu, nie

wytrzymuje naukowej krytyki. Już choćby dlatego, że owa

strategia nie była zawieszona w próżni, lecz grawitowała

wokół wielkich problemów politycznych Europy, w kontekście

strategii innych dominant ówczesnej sceny politycznej, a nie

tylko strategii wielkich państw kapitalistycznych Zachodu.

Treścią tej książki nie są jednak rozważania o wielkiej

strategii. Autor pragnie tylko, by choć w części mogła

zrekompensować uczucie niepokoju wielu historyków polskich

wobec występującego jeszcze zjawiska marnotrawstwa warto­

ści wychowawczych.

Byliśmy państwem, które odważną i pełną godności postawą

spowodowało w sposób zasadniczy zmianę biegu wydarzeń

w Europie korzystnego dla Rzeszy hitlerowskiej z powodu

braku odwagi i politycznego kunktatorstwa innych państw

europejskich.

Byliśmy i jesteśmy narodem, który tę drogę wybrał świado­

mie i konsekwentnie nią podążał mimo ponoszonych strat.

Walka zbrojna o istnienie kraju, narodu, państwa była

zawsze ważnym, jeżeli nie głównym warunkiem wytrwania

przy Polsce. Oto jeden z motywów dla poparcia popularno­

naukowej treści tej książki, opatrzonej tytułem: Bzura 1939.

Jakże często w poszukiwaniu źródeł i motywów naszego

odrodzenia narodowego sięgamy do wielkich, obiektywnych

uogólnień procesów rozwoju historycznego, nie zawsze

8

doceniając znaczenie nagromadzonej przez długie lata niewoli

wewnętrznej siły witalnej polskości. To ona przecież wybuch­

ła zrywem powstańczym, pierwszym w gnieździe naszego

pochodzenia i rozlała się po kraju żyzną magmą tworzenia dla

siebie i wśród swoich.

Większość dywizji i pułków armii „Poznań" wzięła swój

rodowód właśnie z czynu powstańczego Wielkopolan. Dlatego

20 lat później, we wrześniu 1939 roku, gdy przyszły rozkazy

do opuszczenia tej ziemi bez wielkiej bitwy, żołnierz armii

„Poznań" zżymał się, nieledwie buntował.

Dowódca armii „Poznań", generał dywizji Tadeusz Ku­

trzeba, znał dobrze żołnierzy, którzy z dumą nosili imię

Wielkopolskich. To on na rozkaz marszałka kazał się cofać,

nie dając swoim pułkom i dywizjom zaznać jak w 1918 roku

smaku zwycięstwa, przewagi moralnej nad wrogiem i męstwa.

Ale ta wojna, w której dominował czynnik przewagi materiało­

wej, była inna.

Gen. Kutrzeba wiedział, że sile armat czołgów i samolotów

po stronie nieprzyjaciela nie sprosta tylko siłą ducha swojej

armii. Dlatego oczekiwał chwili w rozwoju sytuacji na froncie,

w której czynnik przewagi materiałowej przestanie dominować.

Miarą talentu dowódczego generała był jej wybór, ściślej

wybór sytuacji, w której przeciwnik, odsłoniwszy w pośpiesz­

nym marszu na Warszawę północną flankę swojego zgrupo­

wania, popełnił błąd. Zaskakujący atak polski wymierzony

w ten osłabiony bok niemieckiej armii stworzył sytuację,

w której bitny żołnierz wielkopolski mógł ujawnić (wprawdzie

na krótko) zalety sławne od dawna w dziejach oręża polskiego.

Mimo bowiem naszej klęski w końcowej fazie bitwy nad

Bzurą Wehrmacht w kampaniach wojennych od grudnia 1941

roku nie spotkał się ani razu z tak znaczącym przeciw­

działaniem. Ani razu zaś w czasie drugiej wojny światowej,

nie licząc tzw. kontrofensywy Wehrmachtu w Ardenach, nie

podjęto przeciwdziałania w takiej skali w warunkach absolutnej

przewagi przeciwnika, trzymającego w swoim ręku pełną

9

inicjatywę operacyjną. Był to więc w tej dziedzinie ewenement,

o którym zadecydował nie tylko talent wojskowy polskiego

generała, ale także równy temu talentowi wysoki stopień

wyszkolenia wojskowego i osobiste męstwo żołnierza pol­

skiego, czerpane z uzasadnionej groźbą zniszczenia rodzinnego

kraju determinacji walki w jego obronie.

Tutaj, nad Bzurą, żołnierze armii „Poznań" utożsamiali

tradycje powstańcze swoich ojców i braci. Później, wraz

z potworną przewagą czołgów i lotnictwa, nadeszła chwila

tragicznej klęski.

Ale któraż z armii sojuszniczych nie doznała w tej

wojnie klęski?

KULISY AGRESJI

Do dziś funkcjonuje stereotyp, również w historii powszechnej,

że 1 września 1939 roku w agresji wzięły udział tylko Niemcy,

którym przypisuje się całą odpowiedzialność za wywołanie

drugiej wojny światowej. Udział Związku Sowieckiego w zbroj­

nym napadzie na Polskę, zapoczątkowny 17 września, znajduje

rzeczywisty początek najpierw w polityce napędzania wojny,

później politycznym, a od pierwszego dnia wojny strategicznym

i operacyjnym współdziałaniu Rzeszy hitlerowskiej ze Związ­

kiem Sowieckim i Wehrmachtu z Robotniczo-Chłopską Armią

Czerwoną.

Była to zatem napaść na Polskę nie jednego mocarstwa, ale

Niemiec i Rosji.

Obrona Polski we wrześniu 1939 roku była pierwszą

kampanią wojenną drugiego światowego konfliktu. Trudną

decyzję obrony przed agresją potężnego mocarstwa totalitar­

nego przywódcy Drugiej Rzeczypospolitej podjęli z przekona­

niem, że Polska sprzymierzona z wielkimi demokracjami

Zachodu nie tylko zdoła się obronić, lecz odnieść w tej

kampanii zwycięstwo.

To założenie wydawało się nawet realne, zważywszy siłę

połączonych potencjałów wojennych państw sprzymierzonych,

Wielkiej Brytanii, Francji i Polski, jeżeli nie większą niż

11

Rzeszy hitlerowskiej, to co najmniej sile tej równą. Jeśli

zatem założenie to funkcjonowało w kołach politycznych jako

rzeczywiście realne, wniosek nasuwał się sam. Adolf Hitler

wojny nie zaryzykuje.

Hitler i wyżsi dowódcy Wehrmachtu ten punkt widzenia

podzielali, zwłaszcza generałowie przeciwni wojnie na dwóch

frontach.

Zmianą powersalskiego układu sił w Europie zaintere­

sowany był również Związek Sowiecki. Ponadto Józef

Stalin obawiał się izolacji i swoiście pojmowanej wyprawy

krzyżowej świata kapitalistycznego. W sytuacji rosnącego

zagrożenia wojną ze strony Niemiec, mocarstwa zachodnie

zaczęły zabiegać o przymierze z państwem sowieckim.

Porozumienie z Hitlerem wydawało się Stalinowi jednak

korzystniejsze. Na współpracy z nim można było zarobić,

co najmniej odrobić straty, będące następstwem osłabienia

Rosji rewolucją i przegraną wojną z Polską w 1920 roku.

Inicjatywa, podyktowana obawą, że Hitler może odstąpić

od zamiaru zaatakowania Polski i rozpoczęcia wojny, należała

do Stalina. Symptom kierowania się strategii politycznej

państwa sowieckiego na zbliżenie z Rzeszą wystąpił w paź­

dzierniku 1938 roku, kiedy to podczas spotkania ambasadora

Niemiec von Schulenburga z sowieckim ministrem spraw

zagranicznych, Litwinowem, obaj rozmówcy zobowiązali

się odstąpić od poniżania w mediach przywódców obu

państw.

W marcu zaś 1939 roku, gdy otoczone najściślejszą tajem­

nicą niemieckie ultimatum pod adresem Polski dociera do

ministra spraw zagranicznych Józefa Becka, Stalin przestaje

się wahać. Poznał już treść polsko-niemieckich rozmów

w Berlinie, w Berchtesgaden i w Warszawie. Informacje

płynęły do Kremla wprost z ambasady niemieckiej w War­

szawie. Pod bokiem ambasadora Rzeszy, Hansa von Moltkego,

pracował na rzecz sowieckiego wywiadu wojskowego radca

legacyjny ambasady, von Schelich.

12

Stalin wiedział, że w zamian za ustępstwa Polski w sprawie

Gdańska i autostrady przez polskie Pomorze Hitler obiecywał

Polakom nabytki na wschodzie i zapraszał do wspólnej

wyprawy wojennej na Moskwę. Wiedział też, że jedno i drugie

Polska odrzuciła, zdeterminowana wolą obrony całości swojego

terytorium i suwerenności za każdą cenę. A to zapowiadało

wojnę, której chciał Stalin dla imperialnych celów Kremla.

XVIII Zjazd Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii Bol­

szewików formalnie zaakceptował radykalną zmianę kierunku

polityki zagranicznej państwa sowieckiego.

Hitler nie od razu podjął wyciągniętą prawicę Stalina;

jeszcze liczył na porozumienie z Francją i Wielką Brytanią

w nadziei, że zdoła oba te państwa odwieść od zamiaru

zaangażowania się w konflikt niemiecko-polski.

„... kierownictwo polityczne uważa — poleca między innymi

dyrektywa do «Fall Weiss», wojny z Polską — że w takim

wypadku (odrzucenia przez Polskę dyktatu — T. J.) jego

zadaniem będzie maksymalna izolacja Polski, tj. ograniczenia

wojny do Polski".

Kiedy jednak dalszy rozwój wydarzeń zaczął te rachuby

przekreślać, doprowadzając do rozmów sowiecko-brytyjsko-

-francuskich, które zapowiadały powstanie antyniemieckiego

układu sojuszniczego, zdecydował się na wymianę uścisku

dłoni ze Stalinem.

17 czerwca ambasador Rzeszy w Moskwie, Schulenburg,

informował Berlin o rozmowie z dyplomatą sowieckim.

„Dziś w południe złożyłem zwykłą wizytę sowieckiemu

charge d'affaires, Astachowowi. Zaraz po powitaniu wyraził

zadowolenie, że atmosfera polityczna między obu naszymi

krajami stopniowo się poprawia..."

Ponadto stwierdził otwarcie, że Niemcom i Rosji wiodło

się zawsze dobrze, gdy państwa te były przyjaciółmi, a źle,

gdy były skłócone...

Tymczasem informacje polskiego wywiadu wojskowego

i placówek dyplomatycznych konstatowały wzmożone przeja-

13

wy szybko postępującego zbliżenia niemiecko-sowieckiego.

W Warszawie przyjmowano je sceptycznie lub w ogóle

twierdzono, że wystąpienie Sowietów przeciwko Polsce jest

wykluczone.

Toteż cały wysiłek obronny skoncentrowano na agresji

Niemiec. W warunkach oczekiwanej dużej przewagi napastnika

zamierzano ją przeciwważyć, niestety nogami piechurów,

którzy w uporczywej walce i marszu odwrotowym w głąb

kraju mieli wydłużyć czas niezbędny do koncentracji odwodów

i przeciwdziałania nimi. A nade wszystko na przysporzenie

czasu naszym sojusznikom, niezbędnego dla koncentracji sił,

które ofensywnym działaniem na froncie zachodnim miały

odciążyć front polski.

Zarządzono skrytą mobilizację i częściową koncentrację

oddziałów, rozpoczęto fortyfikowanie pozycji obronnych

i przygotowania do cywilnej obrony kraju. Wszakże nadal

otwarta była sprawa polsko-angielsko-francuskiego przymierza,

które bez podpisania międzyrządowych umów politycznych

nie miało mocy współdziałania wojskowego. W Londynie

i Paryżu czekano na pozytywny wynik sowiecko-angielsko-

-francuskich rozmów w Moskwie. Stalinowi były one potrzeb­

ne dla stymulowania porozumienia z Hitlerem na warunkach

Kremla. Jednym z nich było przyjęcie „specjalnego protokołu"

(czyt. „Tajnego protokołu").

Hitler zgadzał się na wszystko, byle tylko pozyskać współ­

działanie Sowietów w wojnie z Polską i izolowanie jej od

wszelkiej pomocy z zewnątrz.

19 sierpnia, na posiedzeniu Biura Politycznego partii, Stalin

podjął decyzję, która wstrząsnęła światem.

„Sprawa wojny czy pokoju — mówił — weszła w stadium

krytyczne. Jej rozwiązanie zależy wyłącznie od nas. Jeżeli

zawrzemy traktat z Anglią i Francją, Niemcy będą zmuszone

odstąpić wobec stanowiska Polski. Będą też szukać ułożenia

stosunków z mocarstwami zachodnimi. W ten sposób będziemy

mogli uniknąć wybuchu wojny, ale dalszy rozwój wydarzeń

14

poszedłby wówczas w niewygodnym dla nas kierunku.

Natomiast jeśli przyjmiemy niemiecką propozycję zawarcia

z nimi paktu o nieagresji, umożliwi to Niemcom atak na

Polskę i tym samym interwencja Anglii i Francji stanie się

faktem dokonanym. Gdy to nastąpi, będziemy mogli z pożyt­

kiem dla nas czekać na odpowiedni moment dołączenia do

konfliktu lub osiągnięcia celu w inny sposób. Wybór jest

więc dla nas jasny: powinniśmy przyjąć propozycję niemiec­

ką, a misję wojskową francuską i angielską odesłać grzecz­

nie do domu"'.

Ciężar sowieckiej decyzji przechylił szalę na rzecz wojny.

Natychmiast po podpisaniu w Moskwie niemiecko-sowieckich

układów, zwanych paktem Ribbentrop-Mołotow, którego tajny

protokół stanowił m.in. o rozbiorze Polski, Hitler podjął

decyzję zbrojnego najazdu.

Treść tajnego protokołu Ribbentrop-Mołotow przedostała

się przez kordon ścisłej tajemnicy. Ambasador USA w Mosk­

wie depeszował 24 sierpnia do Waszyngtonu m.in.:

„[...] ściśle poufne. Zostałem poinformowany w ścisłym

zaufaniu, że osiągnięto wczoraj wieczorem pełne «porozumie-

nie» między rządami sowieckim a niemieckim odnośnie spraw

terytorialnych w Europie Wschodniej, w wyniku którego

Estonia, Łotwa, wschodnia Polska i Besarabia są uznane za

strefę żywotnych interesów sowieckich [...]"

2

.

Informacja ta drogą poufną dotarła również do Londynu

i Paryża. Dlaczego nie trafiła do Warszawy? Nie znamy

autorytatywnej odpowiedzi. Być może w owym ciemnym

zaułku sojuszniczej nielojalności kryła się obawa przed

przejściem Polski na stronę Niemiec, co postawiłoby Francję

i Anglię w krytycznym położeniu.

A może..., a może... Zostawmy rozważania o pokrętnych

ścieżkach polityki i dyplomacji drugiej wojny światowej.

1

Agresja sowiecka na Polską w świetle dokumentów, 17 września 1939,

Warszawa 1994, tom 1, dok. nr 43.

2

Tamże,

dok. nr 43.

15

W każdym razie polska służba zagraniczna, nieświadoma

powagi zagrożenia, kojarzyła stosunki polsko-sowieckie z do­

tychczasowym układem o nieagresji. Sowieci umyślnie pod­

trzymywali to błędne założenie uspokajającymi oświadczenia­

mi swoich polityków, które strona polska przyjmowała za

prawdziwe.

Zważmy, nawet ambasador Polski w Moskwie, Wacław

Grzybowski, w przyjaznych zresztą kontaktach z ambasadorem

amerykańskim przy rządzie sowieckim Laurence Steinhardtem

i w bezpośredniej bliskości wylęgu politycznej zbrodni,

interpretował na opak sowiecko-niemiecki pakt o tzw. nieag­

resji. Informował ministra Becka o miernym znaczeniu ukła­

dów dla stron, które go zawierały. Z trudną do wytłumaczenia

naiwnością dyplomaty tak wysokiej rangi sugerował wręcz

niechętną postawę Joachima von Ribbentropa, który wprawdzie

pakt podpisał, ale tylko dlatego, by nie wywołać skandalu

wyjazdem z Moskwy z pustymi rękami.

„[...] ale rachuby sowieckie — dowodził — zawiodły w nie

mniejszej mierze: a) pakt nie zapewnił jeszcze wybuchu

konfliktu i nie powstrzymał Hitlera od usiłowań negocjacyj­

nych [...]"

3

.

Instrukcja ministra Becka do polskich placówek dyploma­

tycznych motywowała niestety tę interpretację

4

.

W istocie Hitler liczył na więcej niż otrzymał. Oczekiwał,

że szok spowodowany podpisaniem umów z Rosją musi

wywrócić politykę brytyjsko-francuską, i że oba państwa

zachodnie nie zdobędą się na nic innego, jak na bezczynne

przyglądanie się klęsce Polski. Oczekiwał przesilenia rządo­

wego w Londynie i w Paryżu.

Ale wiadomość o przesileniu rządowym w Wielkiej Brytanii

i we Francji, której oczekiwał, nie nadeszła. Doręczono mu

natomiast tekst przemówienia Neville'a Arthura Chamberlaina

Tamże, Raport ambasadora RP w Moskwie dla ministerstwa J. Becka

o pierwszych reakcjach po podpisaniu paktu niemiecko-sowieckiego,

dok. nr 46.

Szerzej tekst instrukcji, jak wyżej, dok. nr 42.

16

w Izbie Gmin, który był odpowiedzią zdecydowanie negatywną

na dręczące go pytanie. Mimo to decyzji zaatakowania Polski

nie odwołał. Miało to nastąpić 26 sierpnia o świcie.

Wiedząc o mocnej wciąż pozycji ugodowców w rządzie

brytyjskim, Hitler nadal liczył na porozumienie z Anglią, za

które miała zapłacić Polska, pozostając sam na sam z Niem­

cami. Jeszcze półtorej godziny przed piętnastą, 25 sierpnia,

wezwał do siebie Neville'a Hendersona, ambasadora brytyj­

skiego, zagorzałego ugodowca, i złożył na jego ręce nowe

gwarancje nienaruszalności granic Francji, zgodę na redukcję

zbrojeń, a nawet wystąpił z ofertą sojuszu z imperium

brytyjskim.

Niedługo potem nadeszła jednak wiadomość z Londynu, że

Anglia odrzuciła propozycje Rzeszy i sojusz brytyjsko-polski

zostanie podpisany. Wkrótce potem ambasador Robert Coulon-

dre, indagowany przez Hitlera, zakomunikował podobne

w wymowie do brytyjskiego stanowisko rządu francuskiego.

Kiedy nadeszła z Londynu wiadomość o podpisaniu paktu

brytyjsko-polskiego, Hitler popadł — jak wspomina jego

osobisty tłumacz, Paul Schmidt — w ponurą zadumę. Depresję

pogłębiła jeszcze wiadomość od Benito Mussoliniego. Zawia­

domił on bowiem Hitlera, że Włochy udzielą Niemcom

w razie wojny z Polską wszelkiej pomocy politycznej i eko­

nomicznej, jeżeli Niemcy jej zażądają, ale jeżeli alianci

zachodni wmieszają się do wojny, Italia nie podejmie żadnych

działań militarnych aż do chwili otrzymania od Niemiec

odpowiedniej ilości sprzętu wojennego i surowców.

Stanowisko Wielkiej Brytanii i Włoch skłoniło Hitlera do

przesunięcia agresji na Polskę o pięć dni, w nadziei, że uda

mu się jeszcze wpłynąć na zmianę stanowiska angielskiego.

Sojusz brytyjsko-polski i rezerwa Mussoliniego, z jaką ten

odniósł się do próby natychmiastowego wciągnięcia Włoch do

wojny, nie były jedynymi przyczynami odłożenia decyzji

o agresji. Uwaga przywódcy Rzeszy spoczęła na małym kraju

europejskim, Szwajcarii. Ukazała się tam w gazecie „Neue

17

Zurcher Zeitung" w dniu 25 sierpnia krótka notatka. Dziennik

donosił, że w ciągu ostatnich dni znad granicy polskiej

wycofano ok. 250 tysięcy żołnierzy sowieckich. Oznaczało to,

że Polska mogła chwilowo czuć się spokojna. Ta, jak się

okazało naprawdę, „kaczka" dziennikarska — jednak niewąt­

pliwie inspirowana — postawiła w stan alarmu całą służbę

zagraniczną Rzeszy, zostawiając na drugim planie ostry protest

Japonii przeciwko porozumieniu Niemiec z ZSRR. Hitler

bowiem zaczął tracić grunt dla swoich planów. Z jednej strony

wypadał mu argument politycznego nacisku na przeciwników,

z drugiej ożyła groźba drugiego frontu na wschodzie.

„Proszę ustalić — polecała ambasadorowi w Moskwie

instrukcja z Berlina — w sposób ostrożny, czy:

1. Prawdą jest, że Rosja Sowiecka wycofała wojska z gra­

nicy polskiej,

2. Jeśli tak się stało, to czy nie można by odwołać

tego zarządzenia, gdyż wszelkie wrażenie, że Polska jest

zagrożona od strony rosyjskiej, przyczyniłoby się naturalnie

do ułatwienia sytuacji na zachodzie i mogłoby nawet w końcu

doprowadzić do wydatnego zmniejszenia się gotowości

przyjścia z pomocą Polsce".

Początkowo, nagabywany przez ambasadora Niemiec w Mo­

skwie, Schulenburga, Mołotow zbył sprawę, lekceważąc

bezsensowność doniesienia, ale po kilku dniach gorączkowych

zabiegów Auswartiges Amt i ambasadora Rzeszy przychylił

się do prośby. 30 sierpnia komunikat agencji TASS zaprzeczył

informacjom gazety szwajcarskiej, jakoby dowództwo radziec­

kie miało wycofać z zachodniej granicy ZSRR 200 do 300

tysięcy żołnierzy. Przeciwnie, „koła miarodajne stwierdzają,

że w związku z rosnącą powagą sytuacji we wschodniej części

Europy i możliwością niespodzianek dowództwo radzieckie

postanowiło zwiększyć siły liczebne garnizonów na granicy

zachodniej ZSRR".

Hitler przestał się wahać. Rozkaz do ataku na Polskę

został wydany.

2 — Bzura 1939

18

„Najwyższy dowódca sił zbrojnych Berlin, 31.8.1939

OKW/WFA nr 170/39

g. Kolos. Chefs. L I

Tajna sprawa dowództwa

Decyzje szefa/Tylko przez oficera

Zalecenie nr 1 odnośnie prowadzenia wojny.

1. Po wyczerpaniu wszystkich politycznych możliwości

usunięcia na pokojowej drodze nieznośnej dla Niemiec sytuacji

na wschodniej granicy, zdecydowałem się na rozwiązanie

z zastosowaniem przemocy.

2. Atak na Polskę należy przeprowadzić według przewidy­

wanych dla «Fall Weiss» przygotowań, ze zmianami, które

wyniknęły dla armii z dokonanej już koncentracji. Rozdział

zadań i cel operacyjny pozostają niezmienione.

Dzień ataku: 1.9.1939

Czas ataku: godz. 4.00.

Adolf Hitler".

Plan zbrojnej agresji w Europie, w pierwszej fazie wymie­

rzony głównie przeciwko Polsce, wykonać miał Wehrmacht.

Jednak koncepcja strategiczna tego zamysłu została podyk­

towana wyrafinowaną kalkulacją. Hitler, stawiając na porozu­

mienie ze Związkiem Sowieckim, obliczał na zimno, że zanim

Francja i Anglia zdołają odzyskać równowagę po spara­

liżowaniu ich woli układem Ribbentrop-Mołotow, upłynie

czas, który zadecyduje o losie Polski. Nie mylił się. Mocarstwa

zachodnie sprzymierzone z Polską, poza formalnym odnoto­

waniem agresji, zdobyły się tylko na demonstrację. Związek

Sowiecki za formalną deklaracją o neutralności ukrywał

rzeczywistą postawę sojusznika Rzeszy, stymulując ostrożną

strategię naszych sprzymierzeńców.

Hitler rzucił przeciwko Polsce główne siły Wehrmachtu,

pozostawiając na froncie zachodnim przeciwko Francji i Wiel­

kiej Brytanii tylko słabą osłonę, złożoną z nielicznych dywizji

piechoty, które stopniowo wzmacniał jednostkami mobilizo­

wanych rezerw. Przewaga armii niemieckiej nad naszą armią,

19

jeszcze w pełni nie zmobilizowaną, liczebnie prawie dwakroć

mniejszą, a technicznie kilkakrotnie słabszą, nie dawała jednak

pewnej gwarancji błyskawicznego zwycięstwa. Polacy stawiali

twardy opór i czas niezbędny na pokonanie naszego kraju mógł

się przedłużyć. Toteż, zakładając taki ewentualnie rozwój

wydarzeń, Hitler zdradzał coraz większe zainteresowanie wystą­

pieniem zbrojnym ZSRR przeciwko Polsce. Przy tym oczekiwa­

nie III Rzeszy na pozytywny odzew partnera wydawało się tym

bardziej zasadne, że cena politycznego poparcia, jakiego

zażądała strona radziecka za udział w podziale łupu, była niska.

Już w pierwszym dniu agresji rząd Rzeszy zwrócił się do

rządu radzieckiego, za pośrednictwem swojej ambasady w Mo­

skwie, o współdziałanie w zakresie tworzenia systemu nawi­

gacyjnego dla kierowania na wybrane cele obrony polskiej

wypraw Luftwaffe. Bezzwłocznie taką zgodę uzyskał. W od­

powiedzi rząd ZSRR informował, że „gotów jest spełnić

wasze życzenie w taki sposób, że rozgłośnia w Mińsku

możliwie najczęściej będzie wymieniać nazwę Mińsk w swoich

programach, które dla tego celu mogą być dłuższe o dwie

godziny. Proszę o informację, w jakim czasokresie jest to

najbardziej celowe. Rząd radziecki wolałby uniknąć nadawania

specjalnego sygnału, aby nie zwracać uwagi".

Trzy dni później przedstawiciel dowództwa niemieckiego

witał przybyłą do Berlina misję wojskową sprzymierzonej

armii. Przed przybyciem sowieckiej misji 2 września o godz.

1.30, ambasador Schulenburg depeszował z Moskwy do

Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeszy:

„Mołotow poprosił mnie dzisiaj wieczorem o godz. 22.30

do siebie i oświadczył, że rząd sowiecki uznaje informację

zapowiadającą przybycie oficerów sowieckich do Berlina ze

względów bezpieczeństwa za niecelową. [Rząd] życzy sobie,

aby również po przybyciu tych panów nie mówiono o misji

wojskowej, lecz w prasie niemieckiej odnotowano wyłącznie

mianowanie nowego sowieckiego attache wojskowego. Prasa

sowiecka zachowa się tak samo".

20

Powitaniu sojuszników nadano uroczystą oprawę. Saluto­

wano oddziałem honorowym, orkiestrą i sztandarami. Strona

sowiecka składała dowody sojuszniczej lojalności, ale pragnęła

ukryć to przed światem.

Hitler miał powody do zadowolenia, wymagał jednak więcej,

tym bardziej że nowe, niekorzystne dla Rzeszy w wojnie

z Polską wydarzenia wymuszały stawianie nowych żądań i to

już w zakresie bezpośredniego udziału Armii Czerwonej

w inwazji. 3 września, natychmiast po wypowiedzeniu wojny

Niemcom przez oba mocarstwa zachodnie, co zdecydowało

o powstaniu drugiego frontu przeciwniemieckiego, Hitler

polecił Ribbentropowi upomnieć się o to w Moskwie:

„Bardzo pilne! Wyłącznie dla ambasadora. Ściśle poufne!

Dla szefa misji albo jego przedstawiciela osobiście. Najwyższa

tajemnica. Do rozszyfrowania przez niego samego. Przy

zachowaniu bardzo ścisłej tajemnicy!

Jesteśmy pewni, że pobijemy armię polską definitywnie

w czasie kilku tygodni. Zachowam wtedy pod okupacją

wojskową obszary uzgodnione w Moskwie (23 sierpnia 1939 r.

— T. J.), jako należące do niemieckiej strefy interesów.

Będziemy prowadzić działania przeciwko polskim siłom

zbrojnym, które znajdą się w tym czasie na obszarze polskim

w rosyjskiej strefie interesów.

Proszę, by pan przedyskutował natychmiast tę sprawę

z Mołotowem, uzgadniając, czy Związek Sowiecki nie uważał­

by jako celowe, by wojska rosyjskie wystąpiły w odpowiednim

czasie przeciwko polskim siłom zbrojnym na obszarze rosyj­

skiej strefy interesów. Sądzimy, że nie tylko odciążyłoby to

nas, ale również w zgodzie z układami moskiewskimi leżałoby

w interesie radzieckim.

W związku z tym proszę uzgodnić ewentualną możliwość

przedyskutowania sprawy z radzieckimi oficerami, którzy tu

(do Berlina — T. J.) przybyli".

Odpowiedź przyszła po dwóch dniach. Mołotow wręczył ją

ambasadorowi niemieckiemu w Moskwie, Schulenburgowi,

21

w pałacyku Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych na

Spiridionowce:

„Zgadzamy się, że we właściwym czasie, który naszym

zdaniem jeszcze nie nadszedł, będzie absolutną koniecznością

podjęcie przez nas konkretnej akcji. Być może mylimy się,

lecz i wydaje się nam, że zbyt wielki pośpiech może zaszkodzić

naszej sprawie i umocnić naszych przeciwników.

Rozumiemy, że podczas działań operacyjnych jedna lub

dwie strony muszą być zmuszone po pewnym czasie do

przekroczenia linii demarkacyjnej dzielącej strefy interesów;

wypadki takie jednak nie mogą przeszkodzić ścisłemu wyko­

naniu powziętego planu [...]".

Wydarzenia potoczyły się inaczej, ale przynajmniej na razie

na wschodniej granicy naszego kraju było jeszcze spokojnie.

Stalin oczekiwał bardziej korzystnego dla jego decyzji rozwoju

sytuacji w Polsce. Oczekiwał przede wszystkim upadku

Warszawy. Polska bez Warszawy, to Polska bez państwowości,

którą można zaatakować, usprawiedliwiając zbrodniczą decyzję

ustaniem ważności zawartych wcześniej z państwem polskim

traktatów sąsiedzkich.

Polska cała stała już w ogniu.

ZANIM PADŁY STRZAŁY

Bezpośrednie przygotowania do agresji na Polskę Niemcy

hitlerowskie rozpoczęły wczesną wiosną 1939 roku. 3 kwietnia

generałowie Wehrmachtu przedłożyli fiihrerowi drugą część

dyrektywy o przygotowaniach wojennych Wehrmachtu na lata

1939-1940. Jej treść, oznaczona kryptonimem „Fali Weiss",

stawiała przed armią Hitlera zadanie zniszczenia sił zbrojnych

Polski. Cel ten miał być osiągnięty przez uderzenie z za­

skoczenia. Główne siły polskie spodziewano się zastać na

zachód od linii Wisły i Narwi i zamierzano pobić je koncen-

trycznymi uderzeniami ze Śląska, Pomorza i Prus Wschodnich,

a następnie dokonując okrążenia zniszczyć, zanim zdołają

utworzyć nową linię obronną na Wiśle, Sanie i Narwi. Punktem

stycznym tych uderzeń miała być Warszawa, największy

polityczno-administracyjny i ekonomiczny ośrodek Polski.

Opanowanie Warszawy miało być ostatnim etapem zamierzo­

nej przez Niemców kampanii wojennej.

Niemieckie wojska lądowe pod dowództwem gen. Walthera

von Brauchitscha, zorganizowane w dwie Grupy Armii „Północ"

(„Nord") i „Południe" („Siid"), skoncentrowały do uderzenia

ponad 1 800 tysięcy żołnierzy, około 11 tysięcy dział, 2800

czołgów, ponad 1600 samolotów bojowych, a na Morzu

Bałtyckim operować miało 25 dużych jednostek Kriegsmarine.

23

Najważniejsze zadanie w wojnie przeciwko Polsce powie­

rzono GA „Południe" (8, 10, 14 armia) dowodzonej przez gen.

Gerda von Rundstedta. Uderzając ze Śląska, Moraw i Słowacji,

GA „Południe" ruszyć miała ku Warszawie i osiągnąć Wisłę

między ujściem Bzury i ujściem Wieprza, a ponadto związać

siły polskie na obszarze Małopolski Zachodniej.

GA „Północ" (3 i 4 armia) pod dowództwem gen. Fedora

von Bocka dokonać miała połączenia Rzeszy z Prusami

Wschodnimi, po czym uderzyć z Prus Wschodnich na obszar

położony na wschód od Warszawy, aby razem z wojskami GA

„Południe" stworzyć front okrążenia wokół armii polskich.

Floty powietrzne 1 i 4 pod dowództwem gen. Alberta

Kesselringa i gen. Aleksandra Lohra miały przede wszystkim

zaatakować i zniszczyć lotnictwo polskie oraz rejony jego

bazowania i zaopatrzenia, a po uzyskaniu panowania w powie­

trzu uderzyć na bliskie i głębokie tyły operacyjne armii

polskich, paraliżując ich mobilizację, koncentrację, system

dowodzenia i ewakuacji.

Lotnictwo atakować miało również pierwsze rzuty wojsk,

głównie na kierunkach natarcia niemieckich dywizji pan­

cernych.

Oczywiście do zadań wcale nie mniejszej wagi należały

terrorystyczne naloty na wsie i miasta polskie. Wojna błys­

kawiczna miała powalić nie tylko polskie siły zbrojne. Miała

to być również wojna totalna, zmierzająca do sterroryzowania

całego naszego narodu.

Grupa „Wschód" („Ost") niemieckiej marynarki wojennej

pod dowództwem adm. Konrada Albrechta, złożona z 2 pan­

cerników, 9 niszczycieli, 14 okrętów podwodnych i kilku

mniejszych jednostek, otrzymała zadanie zniszczenia floty

polskiej, blokady Zatoki Gdańskiej, ochrony morskich linii

komunikacyjnych Rzeszy i wreszcie artyleryjskiego wsparcia

oddziałów wojsk lądowych atakujących polskie wybrzeże.

Zadania pomocnicze w ataku na Polskę wypełnić miała

organizacja dywersyjno-wywiadowcza, tzw. V kolumna.

24

Organizację i wykonanie zamierzeń dywersyjnych pozo­

stających w ścisłej łączności z operacjami wojskowymi

powierzono III Oddziałowi Zarządu Wywiadowczego (Amt

Ausland-Abwehr) Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych

(OKH). Na obszarze operacyjnym Grupy Armii „Północ"

i „Południe" bezpośrednie przygotowanie i wykonanie akcji

dywersyjnych, a także szeroką działalność wywiadowczą

przy powszechnym wykorzystaniu nacjonalistycznej mniej­

szości niemieckiej w Polsce organizowały wydzielone pla­

cówki III oddziału we Wrocławiu, Szczecinie, Koszalinie,

Olsztynie i różnych miastach przygranicznych. Na jego

obszarze działania oddziały dywersyjne opanować miały

ważne pod względem gospodarczym obiekty przemysłowe

i utrzymać je do chwili wkroczenia regularnych wojsk

niemieckich, nie dopuszczając do zniszczenia ich przez

wycofujące się oddziały polskie. Głównym obiektem dywer­

sji miał być Górny Śląsk — najbardziej uprzemysłowiony

rejon Polski. Akcję dywersyjną miały rozpocząć oddziały

zorganizowane na terenie należącej do Niemiec części

Górnego Śląska, występujące jako ochotnicze jednostki

Freikorps Ebbinghaus oraz konspiracyjne grupy Kampf und

Sabotageorganisation. Na Pomorzu zaś organizacji Selbsts-

chutz rekrutującej się spośród miejscowych obywateli nie­

mieckiego pochodzenia.

Pod koniec lipca przeszkolone w obozach ćwiczebnych

Wehrmachtu oddziały dywersyjne zajęły pozycje wyjściowe

w pobliżu naszej granicy.

Nieco później, bo 15 i 16 sierpnia, zostały wydane rozkazy

rozpoczęcia przerzutów broni do Polski, w którą zaopatrywano

niemieckie podziemne organizacje dywersyjne.

Podobną działalność wywrotową organizowała na terenie

Pomorza placówka Abwehry w Szczecinie. Spośród planowa­

nych działań dywersyjnych, koordynowanych z działaniami

armii regularnej na Pomorzu, do poważniejszych należało

m.in. zadanie opanowania Grudziądza i mostów tczewskich

25

oraz dezorganizowanie odwrotu i tyłów Wojska Polskiego. Do

zadań o szczególnym znaczeniu należały prowokacja gliwicka

i zorganizowanie zbrojnej ruchawki w Bydgoszczy.

Od chwili gdy z wyższych sztabów Wehrmachtu popłynęły

rozkazy, w koszarach niemieckich garnizonów zawrzało, jak

w ulu. Na wschód, na Śląsk i Pomorze toczyły się nocami

pociągi- Zamknięte szczelnie drzwi i brezentowe plandeki

ukrywały tajemnicze ładunki. Pociągi zapadały w nadgraniczne

lasy, a później wracały puste. Prasa i radio niemieckie

informowały wtedy, że to manewry.

Z okazji 25 rocznicy zwycięstwa pod Tannenbergiem

ogłoszono uroczyste obchody. Znów ruszyły transporty z ta­

jemniczym ładunkiem, toczyły się lądem i płynęły morzem do

Prus Wschodnich i Wolnego Miasta Gdańska.

Dawno już lato nie było tak upalne, jak tego roku.

Wojna polityczna, zwana wojną nerwów, trwała już od

marca i ludzie zaczęli się do niej przyzwyczajać, jak

do codziennej troski.

Tymczasem meldunki polskiego wywiadu wojskowego

donosiły o sytuacji z dnia na dzień coraz groźniejszej.

W lipcu zaś w Generalnym Inspektoracie i Sztabie Głównym

wiedziano już na pewno, że informacje o zbierających się

nad granicą polską dywizjach niemieckich oznaczają pełną

koncentrację Wehrmachtu. Nie wiedziano jeszcze, kiedy

uderzenie nastąpi, ale Polska mogła być zaatakowana już

w najbliższym czasie i z dowolnego miejsca nadgranicznych

obszarów Niemiec.

Już 23 marca wdrożono częściową mobilizację polską, tzw.

alarmową, czyli tajną, i skierowano zmobilizowane oddziały

nad granicę z Niemcami, ciągnącą się od Puszczy Augustow­

skiej na północnym wschodzie aż po Karpaty na południu,

wzdłuż linii liczącej około 1500 km.

26

Były to jednak tylko nieliczne dywizje piechoty i brygady

kawalerii, które nie mogły zapewnić bezpieczeństwa granic.

Polska nie dała się zastraszyć. Powiedziała Niemcom

NIE, bez względu na wynik nierównej walki. Właśnie

to polskie NIE było pierwszą przeszkodą na drodze po­

kojowych podbojów Hitlera.

Naród nasz wiedział, że musi podjąć tę walkę, chociaż nie

będzie ona łatwa. Wiedział też, że w tej wojnie trzeba stanąć
do walki nie o większy czy mniejszy kawałek ziemi, lecz
o swój byt narodowy.

To było pewne. Niewiadoma kryła się za fasadą płytkiej

propagandy rządu i naczelnego dowództwa wojskowego.

Zawierzono tromtadrackim zawołaniom, że guzika nie od­

damy, że w puch rozniesiemy najeźdźców. Ukrywano sła­

bość techniczną i organizacyjną armii oraz spóźnione przy­

gotowania wojskowe i powszechne do obrony kraju. Nie

ujawniono wreszcie zagrożenia ze strony Związku Sowiec­

kiego, choć symptomy tego, oparte przecież na donie­

sieniach wywiadu agenturałnego i dyplomatycznego, su­

gerowały rozwój wydarzeń w tym beznadziejnym dla

Polski kierunku.

Potędze nieprzyjacielskiej przeciwstawić się musiała Polska

kilkakroć słabsza ekonomicznie i militarnie, a jej położenie

strategiczne nie sprzyjało obronie, lecz ułatwiało najeźdźcy

atak. Na północy „zwisał" nad Polską obszar Prus Wschod­

nich. Wraz z obszarami Pomorza Zachodniego i części

zachodniej Górnego Śląska tworzyły one dogodne bazy

wypadowe do flankowych uderzeń na głębokie zaplecze kraju.

Stolicę Polski — Warszawę — centrum polityczne i admini­

stracyjne, ważny węzeł komunikacyjny i ośrodek przemy­

słowy, dzieliły od ówczesnych granic Niemiec nieznaczne

odległości. Z Pomorza Zachodniego 270 km, ze Śląska 220

km, a z Prus Wschodnich zaledwie 120 km. W wypadku

wojny, już od pierwszych chwil jej trwania, stolica i najważ­

niejsze gospodarczo oraz strategicznie rejony kraju znaj-

27

dowały się w zasięgu niszczycielskiego działania lotnictwa

nieprzyjacielskiego.

Od 4 marca 1939 roku, tj. od daty pierwszej odprawy

w Sztabie Głównym, poświęconej sprawom przygotowania

planu operacyjnego obrony przed atakiem Niemiec, zabrano

się ostro do pracy. W drugiej połowie marca 1939 roku

opracowano wytyczne dotyczące ogólnego podziału sił i zadań

poszczególnych armii i grup operacyjnych. W planie tym

(plan „Zachód") w sposób najogólniejszy określono koncepcję

bitwy obronnej następująco:

— broniąc obszarów niezbędnych do prowadzenia wojny,

zadać Niemcom jak największe straty;

— wykorzystując sprzyjające warunki do przeciwuderzeń

odwodami, nie dać się rozbić przed rozpoczęciem działań

sprzymierzonych na zachodzie;

— po wystąpieniu zbrojnym sprzymierzonych i odciążeniu

frontu polskiego podjąć decyzje zależne od sytuacji.

Biorąc pod uwagę względy natury ekonomicznej oraz

mobilizacyjnej, a także ewentualność niemieckiej akcji za­

czepnej o znaczeniu lokalnym na Pomorze, Gdańsk lub Górny

Śląsk, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych — marszałek Polski

Edward Rydz-Smigły postanowił stoczyć bitwę obronną głów­

nymi siłami na obszarach zachodniej części kraju.

23 marca 1939 roku dowódcy armii i grup operacyjnych

otrzymali zadania dla swoich wojsk.

SGO „Narew" pod dowództwem gen. Czesława Młota-

-Fijałkowskiego na Podlasiu miała bronić północno-wschod­

nich obszarów kraju.

Armia „Modlin", którą dowodził gen. Emil Krukowicz-

-Przedrzymirski, broniąc północnego Mazowsza, osłonić War­

szawę od strony Prus Wschodnich.

Armia „Pomorze" gen. Władysława Bortnowskiego, skon­

centrowana w Borach Tucholskich i nad Osą, bronić Pomorza.

W Wielkopolsce stanąć miała armia „Poznań" na czele

z

gen. Tadeuszem Kutrzebą.

28

Osłonę Łodzi i wiodących na Warszawę z południowego

zachodu linii komunikacyjnych powierzono gen. Juliuszowi

Rómmlowi. Stanął on na czele armii „Łódź".

Na Śląsku i Podgórzu rozwinąć miała swe dywizje armia

„Kraków" pod dowództwem gen. Antoniego Szyllinga.

Armia „Karpaty" zamknęła przełęcze karpackie na drogach

prowadzących ze zwasalizowanej przez Niemców Słowacji.

Dowódcą armii mianowano gen. Kazimierza Fabrycego.

Odwody Naczelnego Wodza koncentrować się miały stop­

niowo dopiero po wprowadzeniu w życie mobilizacji po­

wszechnej. Odwodem głównym była armia „Prusy" gen.

Stefana Dęba-Biernackiego. Stanąć miała na dużym obszarze

między Tomaszowem Maz., Radomiem i Kielcami; głównie

na tyłach armii „Łódź" i „Kraków", i wspierać je, gdyby

Niemcom udało się przerwać tam linię polskiej obrony.

Inne mniejsze zgrupowania odwodowe dywizji polskich

podeprzeć miały skrzydła frontu, na północy nad dolną Narwią

i na południu pod Tarnowem.

Do chwili rozpoczęcia działań wojennych nie zdołano,

niestety, przeprowadzić całkowitej mobilizacji, opóźnionej na

skutek interwencji państw zachodnich, które za każdą cenę

usiłowały unikać zadrażnień z prącym do wojny Hitlerem;

zdołano skoncentrować i rzucić do walki ok. miliona żołnierzy,

4,5 tys. dział, 700 czołgów, głównie rozpoznawczych, i 400

samolotów.

W wojnie sam na sam z Niemcami kraj nasz, niestety, nie

miał żadnych szans na skuteczną obronę. W przypadku agresji

dwustronnej, niemiecko-sowieckiej, nasz naród miał być

skazany na polityczny i biologiczny niebyt. Państwo polskie

i naród oczekiwały chwile największej próby.

20 marca gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba skompletował swój

ścisły sztab, a w trzy dni później, wezwany przez marszałka

29

Edwarda Rydza-Śmigłego, otrzymał zadanie obrony Wiel­
kopolski.

położenie Wielkopolski, wysuniętej szerokim występem ku

zachodowi, nie sprzyjało obronie. Stąd iść mogły tylko natarcia,

n

p • wielkie ofensywne działanie przeciwko Berlinowi czy

kontrofensywne przeciwko wojskom nieprzyjacielskim wdzie­

rającym się z Pomorza Zachodniego bądź ze Śląska w kierunku

na Warszawę.

Ofensywne działanie na Berlin mogło być jedynie przed­

miotem teoretycznych rozważań strategiczno-operacyjnych.

Polska bowiem ani napadać na nikogo nie chciała, potrzebując

nade wszystko spokoju dla regeneracji sił odrodzonego po

zaborach państwa, ani nie mogła, zważywszy jej wątły

w porównaniu z potężnymi Niemcami potencjał ekonomiczny

i militarny. Jak się później okaże, zabraknie jej nawet sił do

działań kontrofensywnych niezbędnych do obrony napad­

niętego kraju.

Zachowując postawę bierną w Wielkopolsce, dano by

napastnikowi sposobność do uderzeń skrzydłowych, wymie­

rzonych w głębokie tyły jej obszaru. Mierząc z Pomorza

i Śląska na Warszawę, przeciąłby on wszystkie żywotne

arterie łączące Wielkopolskę z centrum kraju i pozbawił ją

wszelkiej siły w toczącej się wojnie.

Jednakże mimo ważkich racji wojskowych przemawiających

przeciw obronie Wielkopolski, także ze względu na brak

poważniejszych przeszkód naturalnych, stanęły tam wzdłuż

granicy z Niemcami cztery dywizje piechoty i dwie brygady

kawalerii.

O obronie Wielkopolski zadecydowały przede wszystkim

względy polityczne i ekonomiczne. Te pierwsze kazały tu trwać,

by

nie stworzyć najmniejszego nawet pozoru, że wobec

bezczelności niemieckich żądań rewindykacyjnych Polska za­

mierza ustąpić. Ponadto Wielkopolska była wielkim zapleczem

żywnościowym, a także źródłem rezerw ludzkich. Wielkopolanie

cieszyli się sławą doskonałych i bitnych żołnierzy.

30

Jak napisał jeden z wybitnych żołnierzy tej armii, gen. bryg.

Roman Abraham: „Miejscowe społeczeństwo pracowite, spo­

kojne, nieskłonne do entuzjazmu, raczej zamknięte w sobie,

twarde — od pokoleń zachowało głęboko w duszy nienawiść

do odwiecznego wroga — Prusaka, pomne krzywd ojców

i własnych"'.

Ziemi tej trzeba było więc bronić, jak długo tylko będzie

to możliwe.

Na przedpolach armii „Poznań" wywiad polski nie stwierdził

koncentracji poważniejszych sił nieprzyjacielskich. Były tam

głównie oddziały Grenzschutzu

2

, niezdolne do podjęcia więk­

szej akcji zaczepnej. Nie należało więc oczekiwać ataku

wymierzonego wprost w Wielkopolskę. Konieczna była jednak

osłona kierunku wiodącego z Frankfurtu do Poznania, by

zapobiec zaskoczeniu stolicy Wielkopolski i rozpoznać siły

i zamiary nieprzyjaciela.

Armia „Poznań" stanąć miała na pozycjach obronnych

między armią „Pomorze" na północy i armią „Łódź" na

południu, a do głównych zadań, jakie marszałek powierzył

gen. Kutrzebie w ramach obrony Wielkopolski, należało

zatrzymanie niemieckiego natarcia, którego oczekiwano spod

Frankfurtu n. Odrą w kierunku Poznania. i

Armia osłaniać też miała aktywnie skrzydła pozycji obron­

nych sąsiednich armii, które spodziewały się ciężkich zmagań

z nieprzyjacielem przede wszystkim nad środkową Wartą

i Widawką, a także na Pomorzu.

Spośród czterech dywizji piechoty i dwóch brygad kawalerii,

które weszły w skład armii, trzy dywizje piechoty i jedna

brygada kawalerii bronić miały pierwszej pozycji obronnej,

zwanej osłonową, biegnącej od Nakła przez Kcynę, Wąg­

rowiec, Oborniki, Poznań, Śrem, Krotoszyn do Ostrowa

Wielkopolskiego.

' R. A b r a h a m , Wspomnienia wojenne znad Warty i Bzury, Warszawa

1969, s. 20.

2

Straż Graniczna.

31

Z tyłu, na południe od Gniezna miała być skoncentrowana

niecnota w sile niepełnej dywizji oraz brygada kawalerii.

Wypełniwszy zadania na pierwszej pozycji obronnej,

armia poznańska prowadząc walki opóźniające wycofać się

miała na główną linię obrony, opartą z jednej strony o Byd­

goszcz, skąd biegła ku południowi wzdłuż jezior żnińskich

i jeziora Gopło, a z drugiej strony o rzekę Wartę w rejonie

Uniejowa.

Tak zorganizowaną obronę armii Naczelny Wódz zamierzał

wzmocnić swoimi odwodami. Był to tzw. odwód NW „Kutno"

złożony z dwóch dywizji piechoty, które skoncentrowane na

obszarze między Kutnem, Płockiem i Włocławkiem mogły

również wspierać, zależnie od rozwoju sytuacji, armię „Pomo­

rze" oraz armię „Modlin", z którą nad Drwęcą ta pierwsza

sąsiadowała. W przypadku jeszcze innego rozwoju wydarzeń

na froncie, dywizje odwodowe Naczelnego Wodza mogły

interweniować na południowym skrzydle armii „Poznań",

szczególnie w okolicznościach podyktowanych koniecznością

udziału sił poznańskich w bitwie armii „Łódź" nad Wartą.

Koncentracja armii realizowana w ramach ogólnego planu

mobilizacji polskich sił zbrojnych odbywała się w miarę

wprowadzania poszczególnych faz mobilizacji alarmowej

zakończonej mobilizacją powszechną. Uzależnione to zaś

było od skali napięcia politycznego z jednej strony, z drugiej

zaś wzrastającego zagrożenia militarnego przez postępującą

koncentrację Wehrmachtu.

Pierwszego przesunięcia wojsk na obszar operacyjny armii

„Poznań" dokonano już w marcu 1939 roku po częściowej

mobilizacji alarmowej. Przybyła wtedy część oddziałów

26 dywizji piechoty, 37 pułk piechoty, który podjął zadania

osłony w rejonie Wągrowca. W lipcu skoncentrowała się tutaj

cała dywizja.

Podolska Brygada Kawalerii, zmobilizowana w ostatnich

dniach sierpnia, wyładowywała się z transportów kolejowych

już pod bombami Luftwaffe.

32

Pozostałe wielkie jednostki i oddziały armii 14, 17, 25

dywizje piechoty, Wielkopolska Brygada Kawalerii, brygady

Obrony Narodowej: Poznańska i Kaliska, 7 pułk artylerii

ciężkiej, 3 pułk lotniczy oraz dywizjon pociągów pancernych,

stacjonujące w garnizonach pokojowych na terenie Wielko­

polski, były na miejscu i po zmobilizowaniu podjęły zadania

fortyfikowania oraz osłony pozycji obronnych.

Główną kwaterę armii przygotowano w Gnieźnie, dokąd

gen. Kutrzeba przybył z Warszawy wraz z oficerami dowódz-1

twa i sztabu dopiero w nocy z 28 na 29 sierpnia, a więc tuż i

przed agresją.

*

Poczynając od pierwszego dnia marcowej mobilizacji alar-1

mowej, w garnizonach Wielkopolski trwał permanentny stan
gotowości bojowej oddziałów. Na przemian to czuwając na j
stanowiskach osłony, to szkoląc się bądź fortyfikując pozycje
obronne, mogły one w każdej chwili podjąć walkę z nie-1
przyjacielem.

W osłonie mobilizacji i koncentracji armii stanęły: na

północy w rejonie Wągrowca — 26 dywizja piechoty pod

dowództwem płk. Adama Brzechwy-Ajdukiewicza; główny

ośrodek polityczno-administracyjny — Poznań osłaniała

14 dywizja piechoty dowodzona przez gen. Franciszka Włada;

Wielkopolska Brygada Kawalerii gen. Romana Abrahama

— na przedpolu środkowej Warty, głównie między Śmiglem, |

Lesznem a Rawiczem; 25 dywizja piechoty pod dowództwem

gen. Franciszka Altera — na przedpolu Prosny między

Krotoszynem, Ostrowem Wlkp. i Kaliszem.

Budowę fortyfikacji polowych podjęto już na przełomie!

marca i kwietnia, najpierw jednak w skali ograniczonej brakiem I

planu fortyfikacyjnego naczelnego dowództwa z jednej strony, i

z drugiej zaś koniecznością oszczędzania zasiewów rolnych. I

W czerwcu nadeszły rozkazy i założenia planu budowy I

33

mocnień, a wkrótce potem polecenia zintensyfikowania prac

ziemno-fortyfikacyjnych w rejonie Żnina, Koła, Wągrowca,

Poznania i Kalisza.

Wojskowe przygotowania obronne i rosnące z dnia na dzień

napięcie polityczne w stosunkach polsko-niemieckich akty­

wizowały całe społeczeństwo regionu wielkopolskiego, kon­

solidujące się coraz mocniej w działaniu obronnym przeciwko

destrukcyjnej działalności niemieckiej mniejszości.

Dowody antypolskiej, wręcz wrogiej postawy ujawniły się

nie tylko w manifestacyjnej negacji rzeczywistości polskiej.

Mnożyły się także ucieczki młodych obywateli polskich

narodowości niemieckiej do Rzeszy, gdzie wcielani byli do

Wehrmachtu. Członkowie jawnie działających i tajnych or­

ganizacji niemieckich znaleźli się bądź bezpośrednio w szere­

gach V kolumny, osławionej hitlerowskiej forpoczty dywer-

syjno-szpiegowskiej, bądź wspierali ją współdziałając lub

popierając wrogą Polsce działalność.

„...W okresie narastającego zagrożenia niemieckiego — przy­

pominają Piotr Bauer i Bogusław Polak — całe społeczeństwo

polskie związało się uczuciem i działaniem z wojskiem.

Wielkopolanie nie ulegli zbytnio nastrojom krańcowego

optymizmu. Niewątpliwy wpływ na to miało wzmożenie

antypolskiej działalności V kolumny w Polsce. Właśnie w Wiel­

kopolsce V kolumna wyróżniała się aktywnością i rozmachem

organizacyjnym. Miejscowi Niemcy prowadzili działalność

szpiegowską i dywersyjną, opracowywali wykazy działaczy

polskich, m.in. byłych powstańców wielkopolskich, działaczy

gospodarczych, społecznych, ludzi kultury..."

3

.

Odpowiedź społeczeństwa wielkopolskiego była jedno­

znacznie zdecydowana, ale rozważna. Taka właśnie postawa

okazała się skuteczną zaporą dla wielu antypolskich akcji

wyróżniających się niezwykłą perfidią działania i dużą

szkodliwością skutków. W walce z tą iście szczurzą inwazją

P- B a u e r i B. Polak, 55 Poznański Pułk Piechoty w obronie Ojczyzny

,93

9 r.,

Leszno 1980, s. 59.

3

— Bzura 1939 _ . , ,. . • .

Biblioteka

U M C S

^ ^ ^ ^ ^ L u b l i n

34

udział młodzieży, głównie harcerskiej i szkół średnich, jak

zawsze w dziejach naszych bywało najmocniej czującej

niebezpieczeństwo grożące ojczyźnie, był największy i bardzo

skuteczny.

Jedna po drugiej wpadały w ręce władz ukryte przemyślnie

szpiegowskie radiostacje, przesyłające informacje dotyczące

polskiej obronności. Dla wielu przyczajonych, czekających na

sygnał do otwartego wystąpienia dywersantów, zabrakło broni

ukrytej w tajnych magazynach. Zabrakło materiałów wybu­

chowych, które miały służyć niemieckiej propagandzie aktami

terroru i prowokacji.

„...dzięki pomocy społeczeństwa — przypominają kronika­

rze — policja odkryła cały arsenał broni w Dorzeczkowie,

pow. leszczyński, w majątku Niemca, barona Horsta von

Leesena. W Waszkowie w pow. rawickim za przemyt (broni,

dywersantów, materiałów propagandowych — T. J.) aresz­

towani zostali Richard Hohn i Eryk Helmiński. Punkt prze­

rzutowy znajdował się u działaczy JDP w Poniecu, Stibbena

i Benischema..."

4

.

Wciąż nowe dowody o rozszerzającym się zakresie i meto­

dach działania V kolumny, ujawniające jednoznaczne intencje

przygotowywanej przez sąsiada agresji, tylko wzmacniały

determinację Wielkopolan, gotowych poświęcić obronie oj­

czyzny wszystko, co mają.

Akcja zbierania środków finansowych w ramach inicjowanych

przez państwo pożyczek i funduszy (POP — Pożyczka Obrony

Przeciwlotniczej, FON — Fundusz Obrony Narodowej, FOM

— Fundusz Obrony Morskiej) na cele służące obronności

państwa zakończyła się zebraniem olbrzymiej na owe czasy

sumy ponad 30 milionów złotych.

Wielką popularnością cieszyły się organizacje paramilitarne

samoobrony i samopomocy społecznej, min. Obrony Przeciw­

lotniczej (OPL), Polskiego Czerwonego Krzyża (PCK), Przy­

sposobienia Wojskowego (PW), Wojskowej Służby Kobiet

4

Tamże, s. 61.

35

fWSK), Polskiego Związku Zachodniego (PZZ), Pogotowia

Zbrojnego Wsi (PZW), Federacji Polskich Związków Obroń­

ców Ojczyzny (FPZOO) i innych.

Społeczna Sieć Informacji (SSI) przewidująca ochotniczy

zaciąg obywateli do wykonywania zadań o szczególnym

znaczeniu na tyłach wojsk nieprzyjaciela, gdy przekroczą

granicę naszego państwa, miała zgodnie z założeniami Od­

działu II Sztabu Głównego WP informować dowództwo polskie

i prowadzić działania dywersyjne.

23 sierpnia 1939 roku, po specjalnym rozkazie gen. Kutrze­

by, zaczęła organizować się SSI. Kilkuosobowe, złożone

z najdzielniejszych ludzi regionu, dobrze uzbrojone i wyposa­

żone w materiały wybuchowe grupy wywiadowczo-dywersyjne

czekały na sygnał do działania.

Tymczasem mijały ostatnie, pełne dramatycznego napięcia

dni sierpnia 1939 roku. Pod powierzchnią pozornej codzien­

ności przyczaiły się niepokój i groza.

W Wielkopolsce, tak jak w całym kraju, ludność przystąpiła

spontanicznie do kopania rowów przeciwlotniczych i okopów

pozycji obronnych, budowania przeszkód przeciw piechocie

nieprzyjaciela i czołgom. Jak się okazało, był już po

temu najwyższy czas, chociaż nikt wtedy jeszcze nie wiedział,

że to ostatni tydzień pokoju. Sypano te polskie szańce

szybko, bez oddechu, w nerwowym oczekiwaniu nieznanego,

a groźnego jutra.

W Poznaniu wykopano 25 km rowów przeciwlotniczych,

w Lesznie 6 km, a w Inowrocławiu 14 itd. Lista ludzi

ofiarujących dobrowolnie swoją pracę wojnie była długa.

Chłopskie pola straciły barwę pejzażu wsi polskiej, po­

strzępione rudymi zygzakami okopów. Miasta z oknami

w

bandażach z papierowych pasków, z otwartą raną po­

dziurawionych schronami parków i placów, przybierały szarość

architektury wojny.

W pierwszych dniach sierpnia wprowadzono ostre dyżury

służb garnizonowych. 24 sierpnia mobilizacja alarmowa

36

zaczęła gromadzić w koszarach jednostek wielkopolskich

powołanych pod broń rezerwistów. Mobilizacja powszechna

obwołana kilka dni później zastała armię prawie całkowicie

zmobilizowaną i gotową do działań.

29 i 30 sierpnia nadeszły do dowództwa dalsze alarmujące

rozkazy. Dywizje i pułki armii poznańskiej stanąć miały

w uszykowaniu obronnym gotowe do „przyjęcia" nieprzyja­

ciela oraz zachować stan najwyższej czujności.

Pułki 10 i 37 z 26 dywizji piechoty rozwinęły się w pierw­

szej linii dla obrony Gołańczy i jezior wągrowskich, wspierane

na północy przez batalion 18 pułku. Dowództwo dywizji

rozlokowane w Wapnie Nowym trzymało w odwodzie 18 pułk

piechoty i batalion ON „Żnin" ubezpieczający pozycję

główną dywizji.

W pierwszym rzucie osłony 14 dywizji piechoty na zachod­

nim przedpolu Poznania rozwinęła swoje bataliony Poznańska

Brygada ON. Na drugiej linii 57 pułk piechoty obsadził

przedmoście Poznania, a na południe od przedmościa zajęła

stanowiska kawaleria dywizyjna. 7 pułk strzelców konnych

z Wielkopolskiej Brygady Kawalerii stanął w obronie Warty

między Obornikami a Poznaniem. Kawaleria dywizyjna

w Swarzędzu, w rejonie rozmieszczenia kwatery głównej

dywizji z 58 pułkiem piechoty w odwodzie w rejonie Muro­

wanej Gośliny.

Oddziały wydzielone Wielkopolskiej Brygady Kawalerii

„Czempiń", „Leszno" i „Rawicz" złożone z oddziałów

17 pułku ułanów i 55 pułku piechoty (14 DP) wysunęły się na

dalekie przedpole Warty, w bezpośredniej zaś obronie rzeki

pozycję osłony objęły bataliony ON „Rawicz", „Kościan",

„Leszno" i „Jarocin" oraz batalion z 68 pułku 17 dywizji

s

piechoty. Dowództwo brygady znajdowało się w Śremie, a dwa

zgrupowania odwodowe — dowództwo 55 pułku piechoty

i jeden batalion oraz 15 pułk ułanów pod Zaniemyślem.

Z 25 dywizji piechoty dwa pułki w pierwszej linii na

przedpolach rzeki Prosny, 56 w rejonie Krotoszyna i 60

37

w

rejonie Ostrowa. W drugiej linii nad Prosną, na pozycji

osłonowej, 70 pułk z 17 dywizji przydzielony w rejon

Stawiszyna i 29 pułk w rejonie Kalisza, gdzie rozlokowała się

również kwatera główna dywizji.

W odwodzie armii zostały dwie wielkie jednostki: 17 dy­

wizja piechoty płk. Mieczysława Mozdyniewicza we Wrześni

i Gnieźnie i tamże jej kwatera główna oraz Podolska Brygada

Kawalerii płk. Leona Strzeleckiego, która wyładowywała

swoje ostatnie oddziały z transportów kolejowych i koncen­

trowała się w pobliżu Nekli.

WOJNA

Wojna przyszła nagle, o świcie padły pierwsze strzały,

chaotyczne i nerwowe.

W strażnicach podniesiono alarm, rozdzwoniły się telefony.

— Wróg przekroczył granicę.

Do dowódców i sztabów oddziałów broniących Wielkopolski'

zaczęły napływać meldunki o wtargnięciu nieprzyjaciela.

Spróbujmy odnaleźć w relacjach uczestników wydarzeń choćby

cząstkę dramatycznej chwili pierwszego spotkania z wojną:

„...Gęsta mgła zasłaniała nam widoczność — wspominaj

plut. Józef Depa — aż tu nagle nad naszymi głowami, na

wysokości około 100 m przeleciał samolot z odznakami

czarnego krzyża i swastyki. Pod osłoną gęstej mgły nie­

przyjaciel mógł sobie pozwolić na tak śmiały wyczyn. Samolot

znikł tak szybko, że nie zdołano do niego otworzyć ognia. Był

to widoczny znak, że wróg przekroczył naszą granicę..."

Gen. Abraham otrzymał pierwsze meldunki kilkanaście

minut po wkroczeniu Niemców na teren Wielkopolski. „...Od­

działy wydzielone «Leszno» i «Rawicz» zameldowały, że

Niemcy przekroczyli granicę i ostrzeliwują ogniem artyleryj­

skim miasto i dworzec kolejowy w Lesznie. Prawie równo­

cześnie zgłosiły się telefonicznie urzędy pocztowe z Bojanowa,

Ponieca i innych miejscowości nadgranicznych, informując

39

wkroczeniu Niemców. Nasze dzielne telefonistki do ostatniej

hwili przekazywały wiadomości, nawet wtedy, gdy Niemcy

zajęli już miejscowości..."

Połączyłem się z majorem Kalwasem. Przy telefonie

odezwał się zaspany głos podoficera służbowego. «Obudzić

majora i zameldować, że Niemcy przekroczyli naszą granicę.

Pułk ma wykonywać zadanie». «Nie rozumiem» (odpowiedź

podoficera). Straszna wieść, której spodziewaliśmy się przez

tyle tygodni, z trudem torowała sobie drogę do świadomości

zmęczonego żołnierza. Powtórzyłem rozkaz jeszcze raz, a gdy

to nie podziałało, krzyknąłem zniecierpliwiony: «Wojna

rozumiecie*. «Tak jest, panie rotmistrzu, rozumiem,

wojna»".

Cały kraj pogrążał się szybko w tej nie chcianej, narzuconej

nam rzeczywistości.

O godzinie 5.30 oficer służbowy Sztabu Naczelnego Wodza

otrzymał meldunek, że Niemcy zbombardowali Tczew i prze­

kroczyli granicę na Pomorzu.

W 15 minut później oficer operacyjny sztabu armii „Kra­

ków" meldował:

— Niemcy atakują Jabłonkę, a piechota z czołgami naciera

na Krzepice i Częstochowę. Jabłonka Orawska pali się od

ognia nieprzyjacielskiej artylerii.

Podnieconym ze zdenerwowania głosem informował, że

w tej właśnie chwili samoloty niemieckie są nad Krakowem.

Nasza artyleria przeciwlotnicza otworzyła ogień. Wątpliwości

nie było. To wojna.

— Ogłaszam alarm Sztabu Naczelnego Wodza.

Na całym rozległym froncie polskiej obrony rozgorzała

bitwa. Wzięło w niej udział z obu stron około 3 milionów

żołnierzy, ponad 3 tysiące czołgów, 2,5 tysiąca samolotów

bojowych, nie licząc innej broni i technicznych środków

walki. Jednakże olbrzymia przewaga, gdy idzie o środki

techniczne, należała do Niemców. Mimo to wszędzie spotkali

40

się z twardym oporem. Wehrmacht był zresztą przygotowany!

na taką postawę Wojska Polskiego. W wojskowo-geograficznyrJ

opisie obszaru Polski, który został opracowany przez SztaH

Wojsk Lądowych Wehrmachtu na potrzeby inwazji na nasą

kraj w 1939 r., znalazł się taki oto zapis: „...Polacy: charakter:

sangwiniczni, z temperamentem, bardzo gościnni, ale nader

lekkomyślni i niestali. Pod dobrym dowódcą Polak jest dzielnym

żołnierzem. Jest brawurowy, nie wymagający, chętny, twardy

i wytrzymały w marszu, lepszy w natarciu niż w obronie..."

Ostatnie zdanie wymaga korekty. Żołnierz polski był równie

dobry w obronie, jak w natarciu. Napastnicy mieli się o tym

przekonać w licznych bojach i bitwach o Polskę.

W Sztabie Naczelnego Wodza z uwagą śledzono rozwóji

sytuacji na froncie. Generał Stachiewicz był dobrej myśli:

„...Pod koniec pierwszego dnia wojny sytuacja pomimo

ciężkich walk granicznych nie przedstawiała się źle. Pozycje

były na ogół utrzymane i tylko na Pomorzu sytuacja wysunię­

tych jednostek była niejasna...

2 września, około południa, Sztab Naczelnego Wodza]

otrzymał alarmujący meldunek rozpoznania lotniczego, że:

...Nieprzyjacielska wielka jednostka pancerna przerwała

się w rejonie na północ od Częstochowy..., skąd wiodła

droga przez Radomsko i Piotrków Trybunalski ku stolicy

naszego kraju.

Miasto funkcjonuje bez większych zakłóceń. Sklepy, kina

i teatry otwarte..."

Ambasador Stanów Zjednoczonych był częstym gościem

restauracji Hotelu Europejskiego. Tego dnia obiadował z ro­
dziną w ogródku tego lokalu:

„...Moja rodzina, ja, a także inni goście obserwowaliśmy

nalot. Nikt nie okazywał nic ponad spokojne zainteresowanie

i oprócz rzucania od czasu do czasu spojrzeń w górę, by

zobaczyć postęp operacji powietrznych, kelnerzy obsługiwali

kolejne stoliki, jakby nalot był zwykłym zdarzeniem..."

41

Polska myśliwska brygada lotnicza skutecznie parowała

raki Luftwaffe na Warszawę. Szef francuskiej misji lotniczej

ratulował bohaterstwa i wspaniałych rezultatów walki pol-

kich myśliwców z nieprzyjacielem. Generał Stachiewicz

gratulacje przyjął, a dziękując dodał, że:

.Mimo tych rezultatów lotnictwo nasze topnieje w gwał­

towny sposób i wobec olbrzymiej przewagi lotnictwa nie­

przyjacielskiego będzie się musiało w ogóle skończyć w naj­

bliższym czasie, jeżeli nie zostanie natychmiast odciążone

intensywną akcją lotnictw sprzymierzonych... Niestety, mu­

sieliśmy czekać..."

W trzecim dniu wojny rozwój sytuacji zaczął budzić

uzasadniony niepokój marszałka Śmigłego. Po południu mel­

dowano o marszu niemieckiej kolumny pancernej na Radom­

sko. Do akcji na tę kolumnę rzucono lotnictwo bombowe.

Spowolniono jej marsz, ale go nie zdezorganizowano.

Tymczasem miasto przeżywało stan radosnego podniecenia.

Warszawiacy manifestowali na rzecz Wielkiej Brytanii i Fran­

cji, które wreszcie wypowiedziały wojnę Niemcom. Nie znali

jeszcze złych wieści z frontu, które nadchodziły do Sztabu

Naczelnego Wodza.

Wieczorem wiedziano już, że czołgi korpusu pancernego

generała Hoepnera ruszyły na Piotrków. W przodzie szła

1 dywizja pancerna. 4 pancerna zaś pozostała w tyle, nie bez

powodu zresztą, bo dzięki doskonałej postawie naszej Wołyń­

skiej Brygady Kawalerii, która przez dwa dni w boju pod

Moskwą i Ostrowaniu dawała generałowi Reinhardtowi lekcje

obrony kawalerii przed zakutą w stal dywizją. I zanim korpus

Hoepnera wysforował się na dalekie przedpola Warszawy

zostawił za sobą dziesiątki pogruchotanych wozów pancernych

1

setki zabitych i rannych grenadierów.

Niestety, wieści z frontu nie dawały nadziei na poprawę

sytuacji. Przeciwnie, zaczęły się katastrofy. Ciągła linia frontu

porozrywana, a odwody Naczelnego Wodza dopiero się

koncentrowały.

42

1 września Wielkopolskę zaatakowało lotnictwo nieprzyjacie­

la. Luftwaffe bombardowała przede wszystkim Poznań, Gniezno

i Wrześnię. Jednakże po tym silnym uderzeniu lotnictwa natarcie

głównych sił armii lądowej nie nastąpiło. Słabe oddziały

jednostek Landwehry' i Grenzschutzu, osłaniające prawie

300-kilometrową lukę między zgrupowaniami zaczepnymi Grup

Armii „Północ" i „Południe", wykonały tylko, jak w dowództwie

polskiej armii oceniono słusznie, natarcia pozorujące. Nieprzyja­

ciel podjął je na długim odcinku atakując Odolanów, Krotoszyn,

Rawicz, Bojanowo, Rydzynę, Zbąszyń, Wolsztyn, Międzychód,

Wysoką i Łobżenicę, ale bez powodzenia. Został zmuszony do

wycofania się za granicę lub wstrzymania akcji zaczepnej.

Do poważniejszych starć doszło jedynie pod Krotoszynem,

w Rawiczu i Lesznie.

Na Krotoszyn ruszył 183 pułk Landwehry. Przekroczył on

naszą granicę w okolicach Zdun i Sulmierzyc i zaatakował

broniące obu tych miejscowości oddziały Straży Granicznej

i Obrony Narodowej. W tym pierwszym starciu Niemcy

wzięli górę, głównie artyleria, którą dysponowali, a której

Polacy mogli przeciwstawić tylko broń piechoty. Obie miej­

scowości padły więc po krótkiej walce i dopiero pod Kroto­

szynem spotkali się z siłami równymi ich sile. Dostępu do

miasta bronił I batalion 56 pułku piechoty. Niemcy atakowali

obronę polską przez cały dzień, ale nie postąpili ani kroku.

Gdy w odsiecz naszym piechurom przybył na pole walki

pociąg pancerny nr 12, nieprzyjaciel nie czując za sobą

przewagi własnej artylerii, dał za wygraną.

Pod wieczór dowódca niemieckiego pułku wydał rozkaz

przerwania walki i wycofał swoje wykrwawione oddziały

ku granicy.

Walki o Rawicz poprzedziły wypady nieprzyjacielskich

oddziałów, które już o 2.00 po północy opanowały po krótkiej

walce przez zaskoczenie przedpole miasta. Dopiero trz

godziny później od strony Zagłębia (Koenigsdorf) Nieme

1

Jednostki złożone z rezerwistów starszych roczników.

43

podjęli słabe natarcie w sile nie większej niż kompania i to

bez wsparcia artylerii. Nie kwapili się więc do ataku, gdy nad

rzeką Masłówką natknęli się na polskie ubezpieczenie. Była

to tylko drużyna strzelecka, liczebnie dziewięciokrotnie słab­

sza, pod dowództwem por. Juliana Biedowańca. Załoga

opuściła jednak miasto, do którego po kilku godzinach

wkroczyli Niemcy. Okazało się bowiem, że na północ od

Rawicza, pod Bojanowem, rozwój wydarzeń był dla nas mniej

pomyślny. Nieprzyjaciel uderzył tu większymi siłami i zdołał

wyprzeć nasze oddziały z Bojanowa i Kaczkowa, poważnie

przez to zagrażając oskrzydleniem Rawicza.

Wkrótce jednak odebrano napastnikom Bojanowo i Kacz-

kowo śmiałymi kontratakami naszych piechurów prowadzo­

nych przez poruczników Henryka Krystka i Kazimierza

Kubickiego. Walki o Bojanowo nie przyjęli, ale w Kaczkowie

stawili twardy opór, złamany dopiero w zaciętym starciu i po

całkowitym rozbiciu kompanii Grenzschutzu. Wzięto broń

i kilkunastu jeńców do niewoli. Polegli w tej walce strzelcy

polscy, Stanisław Szulc, Jan Jurdeczka i Franciszek Barteczka,

spoczęli na ponieckim cmentarzu. Kilku innych odniosło rany.

Teraz, uwolniwszy się od groźby niemieckich ataków

z flanki, można było sięgnąć po Rawicz.

Tymczasem w mieście miejscowi Niemcy rozpanoszyli się

na dobre. Już samozwańczy burmistrz uzurpował sobie władzę.

Już pyszniła się zatknięta na ratuszu flaga ze złowrogą

swastyką, a wykarmieni na białym polskim chlebie tzw.

obywatele polscy pochodzenia niemieckiego wypełnili ulice

butnym szwargotem...

2 września rano III batalion 55 pułku piechoty uderzył na

miasto. Ppłk Jabłoński otrzymał rozkaz odebrania Rawicza.

Walki uliczne trwały krótko, ale były niezwykle gwałtowne.

Nieprzyjaciel wyrzucony z Rawicza cofał się, nie stawiając

oporu, poza granice naszego kraju. Niefortunny burmistrz

został aresztowany i do czasu trwania armii „Poznań" w Wiel­

kopolsce rozmyślał w miejscowym areszcie garnizonowym

44

nad zmiennością losów niemieckiego urzędnika magistrac­

kiego. Ucichł szybko, jak się pojawił, krzykliwy szwargot.

Niezwykłej ceremonii zdejmowania z ratusza obcej flagi

towarzyszyły złe spojrzenia wielbicieli herrenvolku. Jeszcze

nie święcili zwycięstwa.

Rozpoczęła się niemiecka ruchawka w Lesznie. Wzniecano

ją przy pomocy licznego oddziału dywersyjnego, który korzy­

stając z pomocy niemieckich kolonistów już po północy

przeszedł granicę i zaczaił się w okolicy wsi Nowe Długie.

Rano wraz z oddziałami Grenzschutzu przystąpił do akcji,

siejąc wśród ludności polskiej terror i strach.

W dowództwie garnizonu w Lesznie meldowano o nie­

mieckich wypadach na polskie placówki Straży Granicznej

w Henrykowie, Starych i Nowych Długich, w Tamowej

Łące i Jabłonnie. Z garnizonu wyszły natychmiast oddziały

z odsieczą.

Napastnicy jakby na to tylko czekali, licząc na wy­

ciągnięcie z Leszna załogi. Zaraz potem spadły na miasto

pociski artylerii. Jak na sygnał w różnych punktach miasta

rozszalała się strzelanina. Dywersja, zwana V kolumną,

wystąpiła otwarcie.

W garnizonie pozostało jednak jeszcze dość sił, aby ruchawkę

stłumić. W decydującej chwili walk ulicznych wszedł do akcji

szwadron polskich czołgów rozpoznawczych TKS pod dowódz­

twem por. Wacława Chłopika. W Lesznie zapanował spokój.

Z podobnym skutkiem rozwijały się wydarzenia na reszcie

frontu armii, w rejonach obronnych 14 i 26 dywizji piechoty.

Nieprzyjaciel wypróbowywał siłę naszych pozycji wypadami,

gdzieniegdzie tylko podejmując silniejsze, zorganizowane

natarcia. Aktywnie wystąpiły zaś grupy dywersantów, wspie­

rane terrorystycznymi nalotami Luftwaffe na większe skupiska

miejskie, węzły komunikacyjne, lotniska polowe i Gniezno

— siedzibę kwatery głównej armii „Poznań".

Chociaż nieprzyjaciel nie miał powodzenia w otwartej

walce, to skutki dywersji okazały się dotkliwe. Paniczna

45

ewakuacja ludności cywilnej, uciekającej przed okrucieństwem

dywersantów i zachęconych ich brutalną akcją wszystkich,

bez mała, miejscowych Niemców, zablokowała drogi, ograni­

czając ruchy oddziałów wojskowych.

W samym Gnieźnie — przypomina Piotr Bauer „...dawały

s

ię już odczuć pierwsze oznaki chaosu. Drobiazgowo opra­

cowany plan ewakuacyjny zaczął się rwać. Sytuację utrudniali

ciągle napływający uchodźcy, paraliżując ruchy wojsk i ewa­

kuację.

Dodatkowym problemem dla sztabu płk. dypl. Mozdynie-

wicza stały się napływające z terenu meldunki o akcjach

sabotażowych mniejszości niemieckiej. Na terenie całego pasa

działania 17 dywizji piechoty, chociaż z mniejszym natężeniem

aniżeli w powiatach nadgranicznych, stwierdzono niszczenie

przez dywersantów linii telefonicznych, obiektów wojskowych,

a nawet wypadki ostrzeliwania oddziałów wojskowych"

2

.

Na terenie Wielkopolski nieprzyjaciel nie podejmował więc

akcji zaczepnej na większą skalę. Do czego zatem zmierzał,

jakie ukrywał zamiary na przyszłość?

1 września gen. Kutrzeba nie miał jeszcze pełnego obrazu

motywów operacyjnych przeciwnika i w wieczornym meldun­

ku do Sztabu Naczelnego Wodza informował: „Nieprzyjaciel

działał na skrzydłach armii. Na reszcie frontu zachowywał się

na ogół biernie. Przypuszczam, że są to działania wstępne;

liczę się z dalszym działaniem na skrzydła, przy czym

spodziewam się wprowadzenia nowych sił..."

3

.

Możliwie najszybsze odkrycie zamiarów nieprzyjaciela miało

kluczowe znaczenie dla biegu operacji obronnej nie tylko zresztą

na obszarze działania armii „Poznań". 6 wielkich jednostek tej

armii i oddziały wzmacniające ją liczyły około 100 tys. ludzi,

karnych i znanych z bitności żołnierzy Wielkopolski. Jeżeli

°- B a u e r , Szlak bojowy 69 pułku piechoty, w: Gniezno i Ziemia

Gnieźnieńska,

Gniezno 1978, s. 288-288.

Kampania wrześniowa 1939 r.,

w: Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie

światowej,

t. I,

C

z. 2, Londyn 1954, s. 141.

46

Niemcy nie w bitwie o ten region Polski szukali rozstrzygnięci^

to tę siłę można byłoby rzucić gdzie indziej, np. na środkowy

odcinek frontu, decydujący o obronie przedpola naszej stolico

i środkowej Wisły.

Sprowokować nieprzyjaciela...

Posłużyła temu zamiarowi samorzutna inicjatywa gen.

Abrahama, który nie chciał gasić zapału swoich żołnierzy,

rozpędzonych w pościgu za wrogiem.

Dowódca armii „Poznań" zamysł gen. Abrahama o prze.

prowadzeniu wypadu na stronę niemiecką zaakceptował bez

słowa sprzeciwu. Jeżeli bowiem przeciwnik ze zrozumiałych

względów wzbraniał się przed przedwczesnym odkryciem

kart, to trzeba było to na nim wymóc.

Gen. Abraham często wspominał te pierwsze udane dni

wojny, jakby szukając żołnierskiego zadośćuczynienia za tę

późniejszą straszną klęskę i bezsilność.

Miał świetną kadrę podoficerską i dobrze wyszkolonych]

żołnierzy, którzy przeszli chrzest bojowy podczas tłumienia

dywersji w Lesznie. Por. Chłopik zameldował, że rozpoznał

teren i wytyczył kierunek pierwszego skoku.

Czasami generał przerywał opowiadanie i zbierał myśli, pd

chwili zadumy wracał do opowiadania.

Opowiadając, ożywiał się. Z oczu uciekało zmęczenie,

a w kącikach ust pojawiał się leciutki uśmiech. Jego twarz

przypominała wtedy interesujący męski profil ze stojącej na

biurku fotografii.

„...Przed szwadronem znajdują się wysunięte placówki]

I batalionu 55 pułku piechoty; dalej widać już wsie za granicą.!

...Na przedpolu nie ma pozycji niemieckich. Strzały padają

z samych miejscowości, spomiędzy zabudowań. ...Dzień byf

pogodny, chyba jeden z najpiękniejszych w naszej polskiej

złotej jesieni 1939 roku.

...Wysoko nad nami klucze bombowców niemieckich. Lecąi

w głąb Polski, przygłuszając warkot naszego samolotu obser­

wacyjnego.

47

Ruszamy marszem ubezpieczonym. Na przodzie tankietki

p 0 z n a

wcze, w tyle reszta szwadronu, po bokach sekcje

oiedynczych erkaemów na motocyklach; w końcu kolarze,

w

pewnej odległości za nimi mój łazik,

jedziemy polnymi drogami i nawet nie zauważamy, kiedy

granica polsko-niemiecka zostaje za nami. Obserwuję przez

lornetkę wycinek naszego podejścia; ruchu na drodze nie widzę;

w miejscowościach, między zabudowaniami, kręcą się grupy

umundurowanych i cywilnych osobników. Zauważyli nas..."

Podniecenie generała nierozdzielne z sugestywnością jego

relacji zwykle udzielało się słuchającym.

„...Z dość dużej odległości zaczyna się bezładna strzelanina,

terkoczą karabiny maszynowe, a z kierunku południowego

słychać odgłosy strzałów armatnich; pociski padają między

Lesznem a Rydzyną.

...Czołgi plutonu TKS prą na wieś; ich ruch osłania ogniem

cekaemów jeden pluton TKS z postoju. Wkrótce płoną

zabudowania i stogi zbóż. W następnych kilkunastu minutach

wjeżdżają do wsi czołgi, a za nimi motocykle i kolarze. Po

krótkiej wymianie strzałów zajmujemy pierwszą niemiecką

miejscowość — Gersdorf..."

2 września rano oddziały Wielkopolskiej Brygady Kawalerii,

wykonawszy wypady rozpoznawcze na Wschowę i Załęcze,

napotkały słaby opór nieprzyjaciela. Po opanowaniu okolicz­

nych wsi, odświętnie udekorowanych flagami Rzeszy hit­

lerowskiej i portretami fiihrera, oddziały polskie podeszły pod

Wschowę. Nasza artyleria otworzyła ogień na to miasto,

biorąc odwet za wcześniejsze zbombardowanie Leszna i Ra­

wicza. Natomiast w zdobytym Załęczu zaskoczono kolumnę

°0 samochodów, którą na miejscu zniszczono.

Zadanie zostało wykonane, po czym Polacy wycofali się na

Pozycje wyjściowe, nie ponosząc strat.

Teraz już nie było żadnych wątpliwości co do rzeczywistych

zamiarów nieprzyjaciela wobec obszaru Wielkopolski, które

s

'arał się on przed Polakami ukryć.

48

Niemcy byli bierni przed frontem armii gen. Kutrzeby i niJ

miełi tutaj sił zdolnych do podjęcia natarcia w skali operacyjJ

nej. Koncentrowali się zaś na sąsiednią armię gen. Rómmlaj

W tej sytuacji bierne wyczekiwanie na rozwój wydarzeń

wydawało się elementarnym błędem sztuki wojennej. Nie

zwlekając dłużej, dowódca armii „Poznań" podjął wstępną

decyzję współdziałania z armią „Łódź" w rozstrzygającej

bitwie na przedpolach Sieradza.

Armia „Poznań" miałaby rzucić do tej bitwy prawiel

wszystkie swoje siły i uderzyć mocno w skrzydło nieprzyjaciel­

skiej 8 armii gen. Johannesa Blaskowitza trzema dywizjami

piechoty: 17, 25 i 14, oraz Wielkopolską Brygadą Kawalerii.

Nazajutrz meldował o swoim zamiarze gen. Wacławowi

Stachiewiczowi, szefowi Sztabu Naczelnego Wodza:

— Nad armią Rómmla zawisła groźba oskrzydlenia od

północy. Mnie nie atakują i w najbliższym czasie atakować

nie będą. Niemcom zależy bardzo, abym tu tkwił bezczynnie

do czasu rozprawienia się z Rómmlem. Później zabiorą się do

mnie. Czekanie staje się niebezpieczne, przekonywał.

Jednakże zgody na realizację swojej koncepcji nie otrzymał!

— Sytuacja ogólna nie pozwala na zaangażowanie się pand

generała w tę fazę bitwy — wyjaśnił Stachiewicz. Upoważ­

niony przez Naczelnego Wodza miał kategorycznie odwieść

Kutrzebę od tego zamiaru.

— Armia pana generała jest potrzebna marszałkowi do

wykonania innych zadań o ważniejszym znaczeniu strategicz­

nym. Jeszcze będzie się pan bił — zakończył obiecująco.

Kategoryczne odrzucenie przez Naczelnego Wodza, marszał­

ka Rydza-Smigłego wszelkich sugestii angażowania armii

„Poznań" w bitwę pod Sieradzem — obaj dowódcy, generałowie

Rómmel i Kutrzeba, przyjęli wtedy jako nieuzasadnioną rezyg­

nację z możliwości pobicia części wojsk nieprzyjacielskich.!

Jednakże nie pod Sieradzem ważyły się losy bitwy o całl

zachodnią część naszego kraju i nie tutaj należało oczekiwać

jej rozstrzygnięcia. Cała koncepcja obronna naczelnego dowó-

49

dztwa została już bowiem podważona na południowym odcinku

frontu. Ugodził w nią wymuszony przewagą sił Grupy Armii

Południe" odwrót armii „Kraków" ze Śląska i złamanie

oporu polskiego siłą korpusu pancernego gen. Ericha Hoepnera

pod Częstochową. A stąd właśnie, spod Częstochowy, wiodły

najkrótsze drogi do zbierających się dopiero odwodów Naczel­

nego Wodza w rejonie Tomaszowa Mazowieckiego, Kielc

i Radomia.

W tej niezwykle trudnej sytuacji marszałek Śmigły posiadał

niestety bardzo ograniczoną możliwość wyboru właściwej

koncepcji przeciwdziałania. Rzucając do bitwy większość sił

już w początkowej fazie wojny, zdać by się musiał na

rozstrzygnięcie jej, niestety, zdeterminowane przytłaczającą

przewagą Niemców w zachodniej części kraju. Uchylając się

zaś przed bitwą generalną i tracąc siły stopniowo w starciach

opóźniających marsz nieprzyjaciela w głąb kraju, można było

tę chwilę odwlec do czasu korzystniejszej sytuacji.

Koncepcja pierwsza, jakkolwiek bardziej odpowiadająca

charakterowi i tradycji wojennej Polaków, nie mogła być

przyjęta, ponieważ mocniejsze racjonalnie okazały się względy

polityczno-militarne.

Polska winna była swoim sojusznikom zobowiązania, których

za wszelką cenę musiała dotrzymać. Miała bowiem zgodnie

z porozumieniem wytrwać w oporze jak najdłużej i wywalczyć

dla Anglii i Francji czas na zakończenie w tych państwach

przygotowań do wojny. Z drugiej zaś strony gotowość — jak się

wydawało — sojuszników do wypełnienia takich samych zobo­

wiązań wobec naszego kraju determinowała postawę polityczną

1

militarną Polski, która z pomocy zagwarantowanej dwustron­

nymi układami nie chciała i nie powinna była rezygnować.

Pozostawała zatem druga koncepcja, ale i tę niełatwo było

realizować. Już bowiem 2 września marszałek Rydz-Śmigły,

oceniając sytuację na froncie, wiedział, że został zmuszony do

cofnięcia frontu na linię Wisły i Sanu w warunkach najmniej

sprzyjających temu manewrowi. Nie miał on jeszcze gotowych

~~ Bzura 1939

50

do kontrakcji odwodów, które wstrzymując przeciwnika

szybko wdzierającego się w głąb kraju stworzyłyby warunki

umożliwiające oderwanie sił głównych od nieprzyjaciela

i wycofanie ich w stanie zdolności bojowej na nowe pozycje

w głębi Polski.

Innej możliwości, niestety, nie było i marszałek musiał

podjąć decyzję wynikającą z ostatniej koncepcji.

We wstępnej fazie operacji kierowanego odwrotu armia

„Łódź" bronić się miała jeszcze przez pewien czas na głównej

linii obrony, aż wysunięte ku zachodowi i północy armie

„Poznań" i „Pomorze" wycofają się z Wielkopolski i Pomorza

i połączą z jej północnym skrzydłem. Wtedy dopiero miały

one otrzymać rozkaz jednoczesnego odwrotu na linię Wisły

po obu stronach Warszawy.

Tymczasem sytuacja cofających się wojsk stała się trudna,

a wykonanie postawionych im zadań niemożliwe. Zmalały

przede wszystkim szanse na oderwanie się od przeciwnika

i uzyskanie niezbędnej swobody dla przygotowania obrony

głównej pozycji. Niemieckie dywizje szybkie paraliżowały

wszelkie próby przeciwdziałania Polaków, pogłębiały chaos

i dezorganizację, sięgającą zaplecza frontu.

W nocy z 5 na 6 września, ze względu na ciągle pogar­

szającą się sytuację na froncie, Naczelny Wódz został zmu­

szony do wydania rozkazu o dalszym odwrocie, tym razem

generalnym na linię Wisły i Sanu.

Ale mimo niepokojących sygnałów, które do dowództwa

armii „Poznań" docierały, gen. Kutrzeba wierzył, że niepowo­

dzenie jest tylko przejściowe. Jeszcze nie znał tragicznych

skutków bitew na Mazowszu, Śląsku i Pomorzu. Sądził, że

jeśli nawet tam Niemcy obronę polską ostatecznie przełamią,

będzie to przegrana tylko w pierwszej fazie bitwy obronnej

o kraj, a następna faza bitwy dopiero się zaczyna. Jaki będzie

miała przebieg? Tego generał jeszcze nie wiedział, ale wierzył,

że udział w niej jego armii jest absolutnie niezbędny. Dał

temu wyraz w rozkazie specjalnym do swoich żołnierzy:

51

„...Armia «Poznań», nie zaznawszy dotąd zaszczytu starcia

się z przeciwnikiem, otrzymała rozkaz Naczelnego Wodza do

odmarszu na Warszawę. Nie będzie to zwykły marsz, gdyż

wojska pancerne nieprzyjaciela mogą stanąć w poprzek naszej

dr

ogi marszu, jak również zaatakować nas z jednego lub

drugiego boku. Zachowując ład, hart i chęć walki dojdziemy

do Warszawy, idąc zwartym blokiem całego Wojska Wielko­

polskiego.

...Ufam, że trudne zadanie bojowe nałożone przez Naczel­

nego Wodza na Armię Wielkopolską spełnimy tak, jak tego

wymaga interes Rzeczypospolitej i honor żołnierski..."

4

.

^ojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł,

Warszawa 1968, dok. nr 243,

W WYŚCIGU Z ARMIĄ BLASKOWITZA

Szybkie postępy nieprzyjacielskich wojsk pancernych i zmo­

toryzowanych, zwłaszcza tych, które operowały na kie­

runkach prowadzących ku Warszawie, przypominały coraz

natarczywiej o niebezpieczeństwie sparaliżowania całej

organizacji polskiego dowodzenia operacyjnego. To zaś

oznaczało przekreślenie szansy na utworzenie po prze­

granych bitwach granicznych trwałego oporu w głębi

kraju, przede wszystkim nad środkową Wisłą. Powstrzy­

manie tych dywizji było bezwzględnie konieczne, ponieważ

zagrażały one armii „Łódź", a jeszcze bardziej armii

„Prusy", która nie ukończyła koncentracji, przygotowując

się do wykonania trudnych zadań jako główny odwód

operacyjny Naczelnego Wodza.

Pierwszy meldunek o tym niebezpieczeństwie odebrano

w Sztabie Naczelnego Wodza już 3 września po południu.

Gen. Rómmel meldował, że wprawdzie nie ma jeszcze

całkowitej pewności co do dalszych poczynań szybkich

jednostek niemieckich, wszystko jednak wskazuje na to, że

skierują się one na Piotrków, a więc ku Warszawie.

Zamiar nieprzyjaciela był zresztą nie do ukrycia. Warszawaj

w systemie obronnym środkowej Wisły mogła być najsilniej­

szym węzłem oporu, stanowiącym w poważnym stopniu

53

0

skuteczności obronnej tej wielkiej przegrody wodnej na

drodze niemieckiego natarcia.

Tego samego dnia zaczęto tworzyć obronę środkowej Wisły.

Naczelny Wódz powierzył to zadanie ministrowi spraw

wojskowych, gen. Tadeuszowi Kasprzyckiemu.

Linii Wisły zamierzano bronić od Modlina na północy

do Sandomierza na południu. W tym celu utworzono dwa

odcinki: pierwszy pod dowództwem gen. Mieczysława Tro­

janowskiego między Modlinem i Dęblinem, drugim, obej­

mującym resztę odcinka, dowodził gen. Mieczysław Smo­

rawiński.

Wykonanie tego zadania napotkało od razu trudności nie do

pokonania. Okazało się bowiem, że do obrony 250-kilomet-

rowego odcinka rzeki oddano do dyspozycji obu generałów

nie określone bliżej oddziały nielicznych ośrodków zapaso­

wych, źle uzbrojone i niedostatecznie zorganizowane.

Zaimprowizowana w ten sposób obrona Wisły w razie

zaatakowania jej przez Niemców nie dawała niestety gwarancji

długotrwałego oporu. Marszałek wiedział o tym i poważnie

zaniepokojony dokonał 4 września radykalnej korekty. Jego

rozkazem została powołana armia „Lublin" pod dowództwem

gen. Tadeusza Piskora, cieszącego się opinią jednego z naj­

bardziej doświadczonych generałów Wojska Polskiego. Nie

rozwiązywało to jednak w dalszym ciągu głównego problemu

tej obrony, to znaczy konkretnych sił i środków walki, których

ciągle brakowało.

Tymczasem wydarzenia przybierały dla nas obrót zgoła

dramatyczny.

6 września przed południem marszałek został zmuszony do

podjęcia decyzji o zaniechaniu obrony głównej linii oporu

w

zachodniej części kraju i wydania rozkazów do generalnego

odwrotu nad Wisłę i San.

54

Jeszcze kilkanaście godzin przed podjęciem tej decyzji

rozważano w Kwaterze Głównej możliwość skupienia

armii „Poznań", „Łódź" i „Prusy", które miały cofać

się nad Wisłę wspólnie, zapewniwszy sobie w ten sposób

większą skuteczność przeciwdziałania i pewniejsze bez­

pieczeństwo odwrotu.

„Jednakowoż dotychczasowy przebieg wypadków

— wspomina gen. Wacław Stachiewicz — oraz zły stan

armii „Łódź" nakazywały liczyć się z tym, że nie uda się

zyskać potrzebnego czasu dla planowanego przegrupowania

sił i odwrót za Wisłę będzie musiał nastąpić szybciej

i w gorszych warunkach" '.

Armia odwodowa gen. Dęba-Biernackiego cofać się miała

za Wisłę po południowej stronie Pilicy. Wojska gen. Rómmla

po stronie północnej tej rzeki zostały skierowane ku Górze

Kalwarii. Wojska gen. Kutrzeby na Warszawę i Otwock. Na

Warszawę cofać się miała również, podążając z tyłu za armią

„Poznań", armia gen. Bortnowskiego.

W Kwaterze Głównej przestano już wierzyć w możliwość

ustabilizowania południowego skrzydła frontu nad Nidą i Du­

najcem. Generałowie Fabrycy i Szylling zostali także upoważ­

nieni do podjęcia decyzji odwrotu nad San, jeżeli wymagać

tego będzie sytuacja.

Ale decyzja ta od samego początku nie miała szans na

skuteczną realizację. Brakowało przede wszystkim odwodów,

którymi można byłoby zawczasu obsadzić pozycje nad Wisłą.

Armia „Lublin" zaś ciągle jeszcze była w stanie początkowej

organizacji, bez wielkich jednostek, których małe, zaimprowi­

zowane oddziały, a najczęściej bataliony lub tylko kompanie

i szwadrony zastąpić nie mogły.

Nowa pozycja obronna była więc na razie tylko linią

wykreśloną na mapie, wyrażającą zamiar naczelnego dowódz­

twa. A przeciwnik nie czekał. W ślad za naszymi cofającymi

się armiami rzucił do przodu wszystkie swoje dywizje szybkie

1

Wojna obronna Polski,

dok. nr 558, s. 1025.

55

— pancerne, lekkie i zmotoryzowane. Gen. Brauchitsch,

naczelny dowódca niemieckich wojsk lądowych, był pewny

przewagi szybkości motorów swoich dywizji nad polskimi

jednostkami piechoty i kawalerii. Mimo to jednocześnie

obawiał się ich. Bo gdyby Polakom udało się odciągnąć te

jego pędzące czołgi daleko od piechoty, to mogliby je mocno

poturbować. Sądził, że na przedpolach środkowej Wisły

nieprzyjaciel ma jeszcze znaczne siły i dlatego należało

zachować ostrożność.

Wojska szybkie 10 armii niemieckiej szły więc kilkoma

kolumnami ku środkowej Wiśle, pod Warszawę, Górę Kal­

warię, Maciejowice, Puławy i Sandomierz. Rozkazano im ten

wyścig do Wisły wygrać z Polakami i nie dopuścić ich do

przepraw przez rzekę i do jej obrony.

Uderzenie rozstrzygające o całkowitym uniemożliwieniu

odtworzenia obrony nad Wisłą, Sanem i Bugiem miały

wykonać zgrupowania pancerno-motorowe, rzucone na wschód

od tej linii: z północy na Siedlce i z południa na Lublin.

Kto miał wygrać ten wielki i niezwykły wyścig, nietrudno

była odgadnąć. Niemcy trzymali wszystkie jego atuty, szyb­

kość, sprawność techniczną i siłę ognia.

Dały one znać o sobie od razu, zanim nasze wojska stanęły

na „starcie" do tego wyścigu. Armie „Poznań" i „Pomorze"

cofały się wprawdzie bez przeszkód ze strony nieprzyjaciela,

ale na południowym skrzydle tego odwrotu już wkrótce

sytuacja operacyjna obu armii miała się poważnie skom­

plikować.

Nie wytrzymała więc niemieckiego uderzenia armia „Łódź",

która trwając w obronie nad Wartą, do chwili ściągnięcia ku

niej armii Kutrzeby stanowiła jedno z decydujących ogniw

powodzenia operacji odwrotowej, co najmniej 300-tysięcznego

zgrupowania trzech armii.

Marszałek Rydz-Smigły próbował jeszcze ratować sytuację

1

pomóc armii Rómmla podparciem trzeszczącej już obrony

siłami armii poznańskiej.

56

Gen. Kutrzeba już w pierwszych godzinach 5 września

został upoważniony przez Sztab Naczelnego Wodza do przy­

gotowania 25 dywizji piechoty do działań zaczepnych na

skrzydło nieprzyjaciela naciskającego mocno Rómmla pod

Sieradzem. Dywizja wraz z Wielkopolską Brygadą Kawalerii,

którą gen. Kutrzeba również postanowił rzucić do walki,

miała uderzyć na Niemców nocą z 5 na 6 września, szukając

w jej zbawczym mroku naturalnego sprzymierzeńca przeciwko

Luftwaffe, która na polskim niebie panowała już niepodzielnie.

Zagrożenie na północnym odcinku armii „Łódź" wciąż

rosło. Niemcy przeszli w kilku miejscach Wartę i trzymając

mocno małe jeszcze na szczęście przyczółki, odpierali z po­

wodzeniem nasze niezdecydowane i nieskoordynowane kontr­

ataki. Gen. Rómmel musiał prosić o szybką kontrakcję armii

poznańskiej, jeszcze za dnia. Tym razem z pomocą armii

łódzkiej przyjść miały również dywizje 14 i 17. Wkrótce

jednak przygotowania do akcji zaczepnej zostały przerwane.

Niemcy zdołali przerzucić na przyczółki dodatkowe siły

i pchnęli je do natarcia. Północne skrzydło armii gen. Rómmla

zostało złamane i zaczęło się cofać. W nocy z 5 na 6 września

cała armia, otrzymawszy wcześniej pozwolenie Naczelnego

Wodza, była w pełnym odwrocie na Otwock i Górę Kalwarię.

Zanim jednak rozkazy o odwołaniu z armii „Łódź"

25 dywizji piechoty dotarły do jej dowódcy gen. Altera,

dywizja szła na spotkanie nieprzyjaciela. Jej czołowe oddziały

starły się z nim najpierw w walce o Dobrą i Żeroniczki,

a później, osłaniając przeprawę brygady gen. Abrahama przez

Wartę, stoczyły zacięty bój pod Uniejowem.

Gdy do ppłk. Frydrycha dotarła wiadomość o marszu

niemieckiej kolumny zmotoryzowanej z Namysłowa na Unie­

jów, zaraz pchnął tam batalion mjr. Rukszama. Dowódca

60 pułku postanowił bowiem wykorzystać dobrą okazję i zasko­

czyć Niemców, zupełnie nieświadomych tak bliskiej obecności

Polaków. Frydrych chciał sam dowodzić tą obiecującą akcją

i pomaszerował z kompanią kpt. Zwolaka.

57

Niedługo szukano nieprzyjaciela. 6 września około godziny

18 kompania por. Kaczmarczyka wypatrzyła na wzgórzu pod

Balinem trzy nieprzyjacielskie samochody. Krótkie uderzenie

i było po wszystkim.

Ale to niewiele. Dowódca pułku nie po to przecież podjął

wyprawę całym batalionem.

A może informacja nie była ścisła?

Wątpliwości rozwiał Kaczmarczyk, gdy tylko wspiął się

z kompanią na szczyt wzgórza. Na stoku sąsiedniego wzgórza,

w dolinie, nie opodal Balina rozłożyła się zmotoryzowana

kolumna nieprzyjaciela, samochody i piechota. Sielski obraz

przypominający biwakujące wojska podczas przerwy na ćwi­

czeniach.

Żołnierze przywarli do ziemi. Padły krótkie rozkazy, które

półgłosem podawali sobie z ust do ust.

Nie spodziewających się niczego Niemców wzięto z trzech

stron, atakując frontalnie oraz z prawej i lewej flanki. Nie zdążyli

się pozbierać. Smagani ogniem karabinów maszynowych,

uchodzili, kto żyw, zostawiając na polu walki około setki

zabitych i kilkunastu rannych. W nasze ręce wpadły, porzucone

w panicznym lęku o życie, broń, samochody i zaopatrzenie.

Pułk stanął teraz w obronie Uniejowa, miejsca przeprawy

Wielkopolskiej Brygady Kawalerii. Jego bataliony wzmoc­

nione częścią sił 29 pułku piechoty oparły się o Balin,

Józefów, Szorów, Wolę Podmiejską i Ubysław.

Niemcy, ściągnąwszy tutaj nowe siły, ruszyli do natarcia

już wcześnie rano 7 września. Nad rzeką i przybrzeżnymi

łąkami wisiała mgła. Nieprzyjacielska piechota nie postrzeżona

podeszła pod Balin. Kompanie Zwolaka i Kaczmarczyka

przyjęły walkę, ale zaskoczone nie poradziły sobie z gwałtow­

nym atakiem nieprzyjaciela i zaczęły się cofać.

Za to chwilowe niepowodzenie wzięła odwet kompania kpt.

Majewskiego. Nacierająca tu piechota niemiecka pobłądziła

w

e mgle i wpadła wprost pod lufy karabinów maszynowych.

Niemcy pozbierali się wprawdzie i zdobyli na próbę ataku, ale

58

odpowiedź polska była ostateczna i jednoznaczna. Pluton

odwodowy kompanii uderzył bagnetami i rozbił przeciwnika.

Niemiecka kompania cyklistów odstąpiła, zostawiając na

pobojowisku 80 zabitych, samochód osobowy, kilka motocykli

i kilkadziesiąt rowerów.

Na całym odcinku dywizji toczył się teraz bój. Nieprzyjaciel

atakował bez przerwy, lecz posuwał się bardzo powoli naprzód.

Nie pomógł huraganowy ogień licznej artylerii i bomby

Luftwaffe. Opór polski trwał.

Około południa Niemcy podjęli jeszcze jedną bezskuteczną

próbę zniszczenia obrony przeciwnika. Tymczasem Wartę

przekraczały już ostatnie oddziały Wielkopolskiej Brygady

Kawalerii. Przeprawiały się przez rzekę bez przeszkód ze

strony bezsilnego nieprzyjaciela. 25 dywizja piechoty wykonała

swoje zadanie, a potem, zmyliwszy czujność Niemców,

odskoczyła w porę nie ponosząc większych strat.

8 września sztab armii „Poznań" stanął w Mchówku.

W dalszym ciągu nie znano tu jednak ogólnej sytuacji na

froncie. Przerwana została nawet łączność z armią „Łódź",

a z naczelnym dowództwem kontaktowano się tylko od

przypadku do przypadku. Pozostawała więc tylko możliwość

porozumienia się z gen. Bortnowskim. Ale w dowództwie

armii „Pomorze" wiedziano jeszcze mniej.

Gen. Kutrzeba znał jedynie decyzję Naczelnego Wodza,

który postanowił po przegranej bitwie o zachodnią część

kraju bić się dalej. Wiedział więc, że marszałek musiał

wskutek bardzo niekorzystnego rozwoju sytuacji, spowo­

dowanego przytłaczającą przewagą techniczną nieprzyja­

ciela, oddać znaczną część kraju po to, by nad Wisłą,

Bugiem i Sanem znów się zmierzyć z Niemcami w ugru­

powaniu bardziej zwartym i odpornym na uderzenia broni

pancernej.

Nie wiedział jednak, że zamierzone wycofanie całości sił na

tę linię już w początkowej fazie odwrotu nie miało właściwie

szans na powodzenie. Niemieckie dywizje pancerne i zmoto-

59

ryzowane były szybsze niż nasze brygady kawalerii, nie

mówiąc o dywizjach piechoty.

Próba powstrzymania natarcia niemieckiego na środkowym

odcinku naszego frontu siłami armii odwodowej „Prusy"

zakończyła się niepowodzeniem. Po zaciętych walkach

5 i 6 września pod Piotrkowem i Tomaszowem Mazowieckim

oraz 8 i 9 września pod Kielcami i Iłżą dywizje tej armii

zostały okrążone i odcięte od przepraw na Wiśle.

Na obszarze zaś między Łodzią, Płockiem i Warszawą

znalazły się — obok armii „Poznań" — armie „Pomorze"

i „Łódź", wycofujące się, jak pamiętamy, po opuszczeniu

Pomorza i znad środkowej Warty na przeprawy wiślane.

Na drogach odwrotu tych armii pojawiły się już jednak

dywizje 8 i 10 armii niemieckiej. Dalszy więc odwrót ku

Wiśle wiązał się z koniecznością przerwania siłą zaciskającego

się pierścienia nieprzyjacielskiego okrążenia.

W sztabie Naczelnego Wodza oceniano tę sytuację realnie,

a zatem, niestety, pesymistycznie:

„...Dalsze działanie szybkich wielkich jednostek nieprzyja­

ciela — czytamy w zapisie szefa sztabu marszałka — w kierun­

ku na Piotrków-Warszawę oraz Kielce-Radom mogło do­

prowadzić w krótkiej drodze do przerwania łączności między

armią «Łódź» i «Kraków» oraz wyjścia na skrzydło i tyły

armii «Łódź», a następnie armii «Poznań» i «Pomorze» oraz

zagrożenia armii «Kraków» od północy"

2

.

Właśnie armia „Kraków" gen. Antoniego Szyllinga, za­

grożona okrążeniem nie tylko od północy, lecz także od

południa, przez dywizje szybkie 14 armii niemieckiej, opuściła

Śląsk i Pogórze i cofała się pospiesznie na wschód. Nie

zdołała też, jak pierwotnie przewidywało naczelne dowództwo

polskie, zatrzymać Niemców nad Nidą i Dunajcem. W marszu

do tej linii wyprzedziły ją bowiem dywizje 14 armii nie­

przyjacielskiej.

Relacja gen. W. Stachiewicza, Materiały i Dokumenty Wojskowego

In

stytutu Historycznego (dalej cyt.: MiD WIH).

Od północy zaś na tyły zamierzonej obrony nad Wisłą

podążały już również dywizje niemieckiej Grupy Armii

„Północ". Obrona nad dolnym i środkowym biegiem Bugu

została właśnie przełamana po zaciętych walkach armii

„Modlin" gen. Emila Przedrzymirskiego-Krukowicza. Dywizje

3 armii niemieckiej kierowały się teraz do obszaru na wschód

od Warszawy.

WIELKA SZANSA

Już od trzech dni przynajmniej do sztabu niemieckiego

naczelnego dowództwa wojsk lądowych w Zossen pod Ber­

linem nadchodziły prawie wyłącznie dobre wiadomości.

Właśnie otrzymano ostatnie wieczorne meldunki. Trzymał

je w ręku oficer stojący przed mapą z napisem Polen, wiszącą

na ścianie jednego z pokojów oddziału operacyjnego. Oficer

odczytywał kolejno treść depesz i przesuwał na mapie małe

niebieskie strzałki. Owe strzałki symbolizowały dywizje

niemieckie, a wszystkie zwrócone były ku wschodowi, prze­

nikając coraz głębiej do wnętrza nieprzyjacielskiego kraju.

Przez chwilę wpatrywał się z satysfakcją w dwie najdalej

wysunięte ku wschodowi. Jedna z nich dotknęła już swoim

grotem stolicy, druga, umieszczona trochę niżej, szeroko

rozlanej rzeki. Na tej mapie nazwy obu znaków topograficz­

nych brzmiały obco i twardo — Warschau i Weichsel.

Depesze donosiły o pełnym odwrocie Polaków. Oficer

machnął ręką, co oznaczać miało i pogardę dla słabego

przeciwnika, i przekonanie, że już właściwie po całej wojnie.

Ale gen. Brauchitsch myślał inaczej. To, co u oficera

J

e

go sztabu znalazło pełną aprobatę, w nim budziło niepokój.

Według jego własnych przewidywań, Polacy powinni przyjąć

generalną bitwę jeszcze w zachodniej części Polski. Sytuacja

62

i siły, jakimi dysponował, sprzyjały jego zamiarowi zadania

nieprzyjacielowi decydującego ciosu jeszcze na przedpolach

Wisły.

Polacy jednak generalnej bitwy nie przyjmowali i cofali się

uparcie na wschód. Dokąd? Co zamierzali?

Dowództwa niemieckie nie miały jednoznacznego poglądu

na ocenę dalszych zamiarów polskich. Dowództwo Grupy

Armii „Południe" utrzymywało, iż Polacy rezygnują z do­

tychczasowej obrony zachodniej części swego kraju i wyco­

fują się za Wisłę i San dla utworzenia tam nowych pozycji

obronnych.

Szef sztabu grupy armii, gen. Erich Manstein-Lewiński I

zaproponował więc wniesienie poprawek do dotychczasowego

planu operacji. Wojska jego grupy armii miały, nie oglądając

się na przeciwnika, jak najszybciej maszerować ku Wiśle

i Sanowi, przekroczyć obie rzeki i uniemożliwić Polakom

utworzenie tam silniejszej obrony.

Naczelne dowództwo wojsk lądowych nie podzielało jednak

tego poglądu. Gen. Brauchitsch oczekiwał, że przeciwnik, nie

rezygnując z obszaru zachodniej Polski, przyjmie jeszcze

walną bitwę w jej obronie. Generał zalecał więc realizację

pierwotnej koncepcji planu operacyjnego „Fali Weiss" bez

żadnej korekty, a zatem wykonanie głównych zadań kampanii

polskiej na obszarze położonym na zachód od linii Wisła-San.

Jednakże na wszelki wypadek, gdyby sytuacja rozwinęła się

według przewidywań Mansteina, Grupa Armii „Południe",

poczynając już od 6 września, kierowała wojska szybkie

14 armii przez San w kierunku Lublina, a więc na bliskie

zaplecza obrony polskiej nad Wisłą.

Także Grupa Armii „Północ" rozpoczęła przerzucanie

do Prus Wschodnich znacznych sił 4 armii, głównie XIX

korpusu pancernego, który koncentrowano we wschodniej

części tego obszaru.

' W piątym pokoleniu potomek sprusaczonych Polaków ze wsi Lewino na

Pomorzu Zachodnim.

63

Gen. Brauchitsch nie wiedział jeszcze, w jaki sposób i na

jakim kierunku wykorzystać te wojska. Mogły one być jednak

rzucone, poczynając od 7 września, na tyły północnego

skrzydła frontu polskiego nad Wisłą wspólnie z 3 armią lub

samodzielnie.

Podstawowe wszakże zadanie realizowała nadal 10 armia

z Grupy Armii „Południe", kierująca swoje wojska ku środ­

kowej Wiśle. Korpusy idące na południowym skrzydle parły

na Radom i Puławy, korpusy północnego skrzydła armii

zmierzały ku Górze Kalwarii i Warszawie.

Na Warszawę maszerować miała też jak najspieszniej

8 armia, osłaniająca północną flankę 10 armii. 8 września gen.

Blaskowitz wydał swoim korpusom rozkazy, które kierowały

tam XIII korpus przez Skierniewice, a X korpus — przez

Łowicz. Ten ostatni miał także, gdyby zaszła potrzeba,

zamknąć Polakom drogę odwrotu przez dolną Bzurę. Nie

spodziewano się już bowiem w tym rejonie poważniejszych

sił polskich.

O istnieniu armii „Poznań" i „Pomorze" dowództwa niemiec­

kie jakby zapomniały. W rzeczywistości zaś sądzono, że dywizje

polskie zostały wycofane z Wielkopolski już wcześniej, co

zdawały się potwierdzać informacje lotnictwa obserwacyjnego.

Meldunki lotnicze donosiły o wzmożonym ruchu kolejowym na

linii Poznań-Warszawa. Armia „Poznań", za którą postępowały,

maszerując wzdłuż Wisły, dywizje 4 armii niemieckiej, również

nie wydawała się już groźna. Sądzono bowiem, że w bitwie na

Pomorzu większość sił tej armii polskiej została pobita, a więc

nie jest już zdolna do podjęcia większej akcji zaczepnej.

Blaskowitz nie chciał zresztą zaprzątać sobie tym głowy.

Niech się von Kluge

2

tym martwi, to jego sprawa. On sam

spieszył do Warszawy, która już płonęła i waliła się w gruzy.

4 dywizja pancerna już to miasto atakowała, ale bez

Powodzenia. Blaskowitz siebie widział w roli zdobywcy. Chciał

Za w

szelką cenę oddać Warszawę fiihrerowi. Manstein wpraw-

Giinther Hans von Kluge, feldmarszałek, dowódca 4 armii niemieckiej.

64

dzie ostrzegał i polecał większej uwadze północną flankę

armii, ale przecież wszystko szło jak z płatka.

XIII korpus ścigał z powodzeniem cofającą się na Skier­

niewice armię „Łódź". X korpus również nie pozostawał

w tyle. Zmotoryzowany oddział wydzielony 24 dywizji

piechoty już ruszył na Sochaczew. Za nim podążały szybkim

marszem siły główne dywizji. W ślad za 24 szła 30 dywizja

piechoty, a jej 26 pułk maszerujący w awangardzie, zostawiając

w Łęczycy jeden batalion dla osłony tego miasta, ruszył

9 września pod Bielawy. Za nim 6 pułk piechoty mijał właśnie

Łęczycę, a 46 pułk zamykał kolumnę marszową dywizji

między Uniejowem a Łęczycą.

Tymczasem armie „Poznań" i „Pomorze", nie napotykając

poważniejszych przeszkód ze strony nieprzyjaciela, szybko

maszerowały do Warszawy, operacyjnego celu odwrotu wy­

znaczonego rozkazem marszałka.

Nieprzyjaciel nie naciskał, nawet nie prowokował. Podąża­

jące za armią „Pomorze" dywizje piechoty III korpusu

niemieckiego poruszały się niemrawo i jakby bez woli walki.

Uzasadniony niepokój budził jednak ruch kolumn niemieckich,

które maszerowały równolegle do kierunku odwrotu armii

„Poznań".

7 września dowództwo tej armii kwaterowało we dworze

Leszcze koło Kłodawy. W jednym z okazałych pokojów

secesyjnego dworku generał pochylony nad rozłożoną na stole

mapą zdawał się nie dostrzegać szefa oddziału wywiadowczego

armii, który właśnie składał mu dokładny meldunek o sytuacji-

Ołówek w ręku generała przesuwał się po mapie ruchem

wahadła, to w jedną, to w drugą stronę. Wydawało się, że

generał jest myślami gdzie indziej i że nie słucha, co stojący

obok niego oficer mówi. Ale czoło generała ściągnięte

w głębokie bruzdy wyrażało stan pełnego napięcia.

r

65

__ Niech pan mówi — przynaglił, gdy pułkownik prze­

rzucając kartki notatnika przerwał meldunek. Pułkownik

wskazał na mapie punkt znajdujący się właśnie na linii, którą

przed chwilą kreślił ołówek generała. — Szosą na Łęczycę

przesuwa się kolumna pancerno-motorowa przeciwnika. Przed

chwilą otrzymałem właśnie meldunek lotnika. Czoło tej

kolumny jest już w Poddębicach.

— Kiedy mogą być w Łęczycy?

— Za kilka godzin. To na pewno jakiś oddział 30 dywizji

piechoty, panie generale.

Generał uniósł głowę znad mapy.

— A jak pan myśli, co Niemcy teraz zrobią? — Pułkownik

pochylił się nad mapą i nakreślił krzywą linię biegnącą od

Łęczycy ku północy.

— No, tak.

W głosie generała brzmiała aprobata.

— Mogą wyjść na drogi naszego odwrotu i zablokować je.

Pułkownik skinął twierdząco głową.

— Jedziemy do Knolla — generał spokojnie i z pewną

pedanterią składał mapę, chcąc ukryć przed pułkownikiem

ledwo dostrzegalne nerwowe drganie dłoni.

Jechali z ograniczoną szybkością, pod prąd maszerujących

oddziałów, napotykając raz po raz splątane kolumny konnych

taborów, tarasujących przejazd.

W Kwaterze Głównej generała brygady Edmunda Knolla

zastali nerwową krzątaninę przy organizowaniu nowego

miejsca postoju. Generał Knoll srożył się i łajał nie

szczędząc uwag i poleceń, a czasami ostrej reprymendy

oficerom sztabu. Na widok dowódcy armii, który wysiadł

z

samochodu, podszedł energicznym krokiem do Kutrzeby

1

złożył meldunek, po czym wraz z towarzyszącym dowódcy

armii pułkownikiem weszli do stojącej nieopodal chałupy,

osiedli przy prostokątnym stole słusznych rozmiarów,

bojącym pośrodku obszernej chłopskiej izby. W rozmowie,

t 0 r

ą na krótko przerwało wejście ordynansa z kubkami

~" Bzura 1939

66

parującej herbaty, przewijała się ocena operacyjna armii

i przewidywany rozwój sytuacji.

Knoll podzielał opinię Kutrzeby.

— Trzeba uderzyć zwarcie i mocno. Zaskoczyć. Zanim się

połapią, złapiemy oddech i choćby na krótko inicjatywę.

— Niestety, nie mamy wyboru — Kutrzeba rozłożył ręce,

— jeżeli się spóźnimy, musi pan być przygotowany na

dowodzenie głównymi siłami akcji zaczepnej. Podejmuje się

pan tego zadania, generale?

W tej chwili wszedł do izby adiutant generała Knolla.

— Panie generale — zwrócił się do Kutrzeby — dzwonią

ze sztabu armii, proszą pana generała do telefonu.

Generał przeszedł do izby, którą po przeciwległej stronie

korytarza zwanego sienią zalegały urządzenia łączności.

Podniósł słuchawkę łącznicy telefonicznej.

Podpułkownik Gryglaszewski, szef Oddziału II sztabu armii

przekazał nowe dane rozpoznania lotniczego. Najbliższą

odsłoniętego od strony Bzury boku armii kolumnę nieprzyja­

cielską lotnik usytuował już pod Łęczycą. Inne kolumny

Niemców parły drogami Pabianice-Łask oraz Kalisz-Turek

i Dobra-Uniejów.

— Pułkowniku, proszę wydać rozkazy — usłyszał Gryg­

laszewski po złożeniu meldunku — do przeniesienia kwatery

armii do Michówka, postój w Leszczach staje się ryzykowny.

Wracam za godzinę.

Po krótkiej wymianie uwag o nowej sytuacji, Kutrzeba polecił

Knollowi natychmiastowe zamknięcie przepraw na północny

brzeg Bzury w rejonie Łęczycy. Ruszyła tam zaraz Wielkopolska

Brygada Kawalerii, którą poprzedziły oddziały szybkie.

Porucznik Zbigniew Barański na czele szwadronu kolarzy

ruszył co tchu do Łęczycy, aby zająć miasteczko przed

wtargnięciem tam Niemców i bronić je, jak długo to będzie

możliwe. Z takim samym zadaniem pomknęły tankietki

i samochody pancerne dywizjonu pancernego majora Kazi­

mierza Żółkiewicza, a za nim w cwał, co koń wyskoczy,

67

poznański pułk ułanów dla wsparcia obrony w Łęczycy

i zablokowania przepraw w Topoli Królewskiej i Orłowie.

Rozpoznając dalej na wschód aż po miasteczko Sobota, oficer

operacyjny brygady, rotmistrz Andrzej de Myszka Chołoniewski,

n

a czele plutonów samochodowych pancernych i chemicznego

oraz sekcji karabinów maszynowych na motocyklach, dozorując

Bzurę, szukać miał łączności z oddziałami sąsiedniej armii

„Łódź". Za nimi, wysadzając groble i mosty na rzece, miał

pociągnąć zmotoryzowany pluton pionierów (saperów).

Prawdopodobnie słabe polskie oddziały rozpoznawcze i za­

improwizowane punkty oporu nie wyprowadziły Blaskowitza

z błędu, że na północnym skrzydle jego armii dały o sobie

znać jakieś słabe oddziały przeciwnika, niezdolne już do

odegrania poważniejszej roli w powstrzymaniu zwycięskiego

marszu Niemców.

Wprawdzie oddział rozpoznawczy jednej z jego dywizji

spotkał się z polskim oporem w Łęczycy, ale trwał krótko po

wprowadzeniu do akcji artylerii, która zmusiła przeciwnika do

wycofania się do pobliskiej Topoli Królewskiej, w której słaby

oddział Polaków marszowi na Warszawę nie wadził. Nie miały

też większego znaczenia, jak się Blaskowitzowi wydawało,

utarczki oddziałów rozpoznawczych sygnalizowane na wschód

od Łęczycy z małymi grupami czołgów i samochodów pancer­

nych, z piechotą i kawalerią nieprzyjaciela w Sobocie, pod

Młogorzynem i Górkami Pęcławskimi. Nie podejrzewał, że po

drugiej stronie nieszerokiej i płytkiej rzeki o obcej dla niemiec­

kiego ucha nazwie, Bzura, maszeruje krok w krok, równolegle

do marszu jego armii prawie dwustutysięczne zgrupowanie

dwóch polskich armii, dobrze zorganizowane i dowodzone,

pełne bitewnego zapału żołnierzy skorych do odwetu.

Nie konstatowało też zagrożenia z tej strony Naczelne

Dowództwo Wehrmachtu, które 8 września informowało:

„...Operacje w Polsce przyjęły wczoraj w wielu miejscach

charakter pościgu, jedynie w nielicznych punktach dochodziło

jeszcze do poważniejszych walk..."

68

Nie korygował tych złudzeń również komunikat z 9 września.

„...Również wczoraj pobite polskie wojska kontynuowały

odwrót na niemal wszystkich frontach. Najbardziej wysunięte

czoło Wehrmachtu, przebijające się wielokrotnie przez tylne

straże wroga, osiągnęło w różnych miejscach Wisłę, pomiędzy

Sandomierzem i Warszawą..."

Nieczęsto notowano w historii sztuki wojennej tak oczywiste

lapsusy operacyjne. Generał Kutrzeba nie omieszkał wykorzys­

tać tej proponowanej mu przez Niemców okazji.

*

Gen. Kutrzeba, oceniając sytuację operacyjną i możliwości

przeciwnika, konkludował m.in., że:

„...8 armia niemiecka, idąca przez Łódź na Warszawę,

wyprzedziła już czoło naszych kolumn o dwa etapy dzienne,

a pamiętać należało, że duża część tej armii była zmotoryzowa­

na, mogły więc dwu-, a nawet trzykrotnie szybciej się poruszać

niż armia «Poznań». Wobec tego prawdopodobieństwo albo

przynajmniej możliwość, że maszerująca na Warszawę Armia

Poznańska — obciążona balastem nie ukończonych ewakuacji

— będzie zaatakowana z południowego boku, były duże. Tak

samo trzeba było się spodziewać, że zanim dojdziemy do

Warszawy, spotkamy się z przeciwnikiem, który nam drogę

zagrodzi..."

3

.

Przewidywane przez generała warianty działania nieprzyja­

ciela oznaczały zagrożenie przede wszystkim jego armii.

Armia „Pomorze" postępująca z tyłu cofała się po drogach

przetartych już przez armię „Poznań". Co prawda, szły za

Bortnowskim dwa korpusy Klugego, ale oba bez większych

możliwości operatywnego przeciwdziałania.

Nolens volens

w przypadku bitwy armii „Poznań" z 8 armią

niemiecką, a nawet także z 10 armią, musiała wziąć udział

armia „Pomorze".

3

T. K u t r z e b a , Bitwa nad Bzurą, wyd. II, Warszawa 1958, s. 77.

69

Gen. Kutrzeba od samego początku działań wojennych był

zwolennikiem aktywnego kształtowania sytuacji. Toteż i tym

razem parł ku inicjatywie zaczepnej, uważając, że tylko

zaskakującym natarciem może zmusić przeciwnika do respek­

towania siły jego armii i celów, do których zmierza. Jeszcze

6 września szukał dla takiej inicjatywy aprobaty Naczelnego

Wodza. Odmówiono mu. „...Wykonać odwrót — żądał Naczel­

ny Wódz — w ogólnym kierunku na Warszawę. Kierunek

odwrotu nie ma być traktowany sztywno i nie musi w każdym

wypadku iść po linii najkrótszej. Jest on zależny od tego, czy

gdzieś w rejonie Ozorkowa zebrały się już poważniejsze siły

nieprzyjaciela, które oskrzydlają generała Rómmla od północy,

czy też oskrzydlenie jest jeszcze płytkie, wykonane niewielkimi

siłami..."

4

.

Już jednak 7 września wieczorem, w świetle nadchodzących

meldunków, rozproszyły się ostatnie wątpliwości. Siły nie­

przyjacielskie operujące między armiami „Poznań" i „Łódź"

były tak duże, że pozostawienie ich w spokoju stworzyć

mogło wkrótce sytuację, która uniemożliwiłaby wykonanie

zadania stojącego przed armią. W nowej sytuacji zgoda

marszałka nie była już potrzebna. Potrzeba jej było natomiast

na wciągnięcie do bitwy armii „Pomorze".

Tymczasem podczas konferencji obu dowódców armii

i towarzyszących im oficerów sztabów zaczęto konstruować

obraz przyszłej bitwy. Dzisiaj znamy go ze wspomnień

głównego jej autora.

Oto „...grupa operacyjna gen. Knolla, w sile trzech dywizji

piechoty i pułku artylerii ciężkiej, uderzy z północnego brzegu

Bzury, między Łęczycą a Piątkiem, w ogólnym kierunku na

Stryków. Trafi ona według wszelkiego prawdopodobieństwa

początkowo tylko w 30 DP niemiecką i powinna uzyskać

szybkie powodzenie. Uderzenie to będzie od zachodu ob­

ramowane przez grupę kawalerii (Podolską BK i dołączone do

Z cytowanej przez gen. Stachiewicza relacji mjr. Piątkowskiego. Wojna

obronna Polski. Wybór źródeł,

Warszawa 1968, s. 446.

70

niej resztki Pomorskiej BK), która poprzez Uniejów oskrzydli

front przeciwnika. Od wschodu działać będzie Wielkopolska BK,

kierując się na Głowno. Planowałem, że w dalszym, korzystnym

rozwoju operacji grupa operacyjna Knolla przejdzie do wykorzy­

stania na południowy wschód nie tykając Łodzi — a wówczas

armia „Pomorze" skieruje się na Warszawę. Gdyby natomiast

natarcie grupy operacyjnej Knolla trudno się posuwało, chciałem

na jej wschodnim skrzydle zająć przynajmniej obszar Głowna

przy udziale 4 DP i ewentualnie 16 DP z Armii Pomorskiej

— a następnie grupą operacyjną Knolla odskoczyć za Bzurę,

poczynając od zachodu. W tej hipotezie resztka armii „Pomorze"

weszłaby w akcję w kierunku na Skierniewice. Dopiero po 12

września mogły obie armie działać równocześnie, wzajemnie

torując sobie drogę"

5

.

8 września gen. Kutrzeba otrzymał połączenie z Warszawą.

Naczelnego Wodza nie zastał jednak. Marszałek wraz z większo­

ścią oficerów naczelnego dowództwa i sztabu wyjechał właśnie

do Brześcia Litewskiego, gdzie organizowano nową Kwaterę

Główną. W Warszawie przebywał jeszcze gen. Stachiewicz. Do

niego więc, zastępującego tu czasowo Naczelnego Wodza,

dowódca armii „Poznań" zwrócił się z prośbą o zaakceptowanie

decyzji zwrotu zaczepnego przeciwko 8 armii niemieckiej.

O powstaniu tej koncepcji zadecydowały dwa główne

czynniki: operacyjny i — nie mniej ważny — psychologiczny.

Pierwszy, jak pamiętamy, opierał się na założeniu nieuchron­

ności spotkania z nieprzyjacielem w rejonie Warszawy wyco­

fujących się armii „Poznań" i „Pomorze". Generał Kutrzeba

przewidywał, że równoległy do kierunku marszu 8 armii

niemieckiej kierunek odwrotu jego armii doprowadzić musi

w końcu do bitwy w pobliżu stolicy. Jaką szansę będą mieli

w tej bitwie Polacy? Prawdopodobnie żadnej. Armia niemiec­

ka, w znacznej części zmotoryzowana, znajdzie się szybciej

w miejscu prawdopodobnego starcia. Niemcy decydować

więc będą o wyborze terenu i czasu rozpoczęcia bitwy. W tej

5

K u t r z e b a, op. cit., s. 95-96.

71

sytuacji inicjatywa przejdzie od razu w ręce nieprzyjaciela

i najpewniej przy nim zostanie zwycięstwo.

Gen. Kutrzeba postanowił wytrącić nieprzyjacielowi te

atuty z ręki i odwrócić katastrofalny bieg wydarzeń. Miał

zamiar zaskoczyć Niemców przez narzucenie im zarówno

czasu, jak i miejsca bitwy. Przejęcie inicjatywy dawało szansę

zwycięstwa, a pokonany przeciwnik zmuszony byłby do

cofania się na południe. Oznaczało to swobodę manewru

operacyjnego, którym dysponując, armia będzie mogła wyko­

nać zadanie powierzone jej przez Naczelnego Wodza.

Drugi czynnik, psychologiczny, był co najmniej równorzęd­

ny czynnikowi operacyjnemu.

Skład osobowy oddziałów armii poznańskiej stanowili

Wielkopolanie. Dobrze jeszcze pamiętali pruską niewolę,

prześladowania i patologiczną nienawiść do wszystkiego, co

polskie. I oni właśnie, dumni Wielkopolanie, najbliżsi spadko­

biercy wielkiego zwycięstwa powstańczego nad Prusakami,

odchodzili bez walki. Bez walki oddawali swoje rodziny

i domostwa w ręce okrutnego wroga. Żołnierze armii wielko­

polskiej chcieli się bić i żądali walki.

Gen. Kutrzeba, doświadczony żołnierz, dowódca i pedagog,

dobrze wiedział, że stan psychiczny żołnierza jest równie

ważny, jak broń, którą włada. Trzeba więc było podjąć tę

decyzję. Rozpocząć bitwę natychmiast, licząc na chwilowe

bodaj zwycięstwo, które przywróci żołnierzowi wiarę w jego

wartość, lub wciąż cofać się — bez pewności utrzymania

w szeregach zwartości organizacyjnej i karności. Gen.

Kutrzeba podejmując decyzję natarcia był przekonany, że

nie ma wyboru.

W bitwie obok armii „Poznań" miała wziąć również udział

armia „Pomorze", która była jednak jeszcze o 3^ dni marszu

od podstaw wyjściowych do natarcia. Gen. Kutrzeba uwzględ-

ni

ąjąc motyw zaskoczenia chciał, nie czekając na armię

Bortnowskiego, uderzyć na Niemców bezzwłocznie na razie

siłami tylko własnej armii.

72

Do pierwszego rzutu natarcia pójść miała prawie cała armia

„Poznań", a bezpośrednie dowodzenie nią oddano gen. Ed­

mundowi Knollowi-Kownackiemu.

Grupa Knolla składająca się z trzech dywizji piechoty

(25, 17, 14), której skrzydła osłaniały dwie brygady ka­

walerii, i wzmocniona pułkiem artylerii ciężkiej, miała

pobić znajdujące się przed nią siły niemieckie, uderzając

na kierunku wiodącym przez Krośniewice do Brzezin.

25 dywizja piechoty miała opanować Łęczycę, a następnie

wyjść w rejon Ozorkowa. Dywizja, niezależnie od działań

kawalerii na jej wschodnim skrzydle, powinna była ubez­

pieczać przez cały okres natarcia działanie całości grupy

operacyjnej. 17 dywizja piechoty po opanowaniu w pier­

wszym etapie natarcia linii: Marynki, Michałowice, Sługi,

ruszyć miała dalej w kierunku Celestynowa z gotowością

wsparcia nacierającej na lewym skrzydle grupy 14 dywizji

piechoty. Tej ostatniej powierzono zadanie opanowania

przedmościa w rejonie Balków, Goślub oraz ubezpieczenia

się od strony Rogoźna.

Kawaleria, nie podporządkowana bezpośrednio gen. Knol-

lowi, lecz pozostająca pod rozkazami dowódcy zgrupowania

operacyjnego, osłaniała obydwa otwarte skrzydła natarcia.

Grupa operacyjna kawalerii gen. Stanisława Grzmota-Skotnic-

kiego uderzała na Poddębice, Wielkopolska Brygada Kawalerii

zaś na Głowno.

Artylerię grupy operacyjnej, którą tworzył 7 pułk artylerii

ciężkiej, podporządkowano na czas forsowania Bzury

25 dywizji piechoty. Dowódca grupy powierzył bowiem

tej dywizji trudne zadanie zdobycia, obsadzonego już przez

nieprzyjaciela, średniej wielkości obiektu miejskiego -— Łę­

czycy.

Lotnictwo myśliwskie otrzymało zadanie osłaniania wojska

przede wszystkim podczas forsowania Bzury. Lotnictwo

towarzyszące, którym dysponował dowódca grupy, wspierać

miało natarcie dywizji.

73

Rozpoczęcie natarcia przewidywane początkowo na dzień

10 września przyspieszono, wyznaczając je już na 9 września

po południu.

W odwodzie gen. Kutrzeby stanąć miały pod Łowiczem

dywizje grupy operacyjnej gen. Bołtucia, 4 i 16 dywizja

piechoty z armii „Pomorze". Pozostałym siłom tej armii

polecono osłonić działania zaczepne z zachodu i północy oraz

utrzymać obszar Sochaczewa, będący rejonem o ważnym

znaczeniu dla końcowej fazy operacji.

*

Tymczasem Niemcy jeszcze ciągle nie podejrzewali naras­

tającego zagrożenia na północnym skrzydle natarcia swoich

głównych sił. W meldunkach do dowództwa Grupy Armii

„Południe" dowódca 8 armii niemieckiej meldował, że 8 wrześ­

nia jego czołowe oddziały osiągnęły Pabianice, Stryków,

Wolę Mąkolską i staczają tylko potyczki z rozbitkami nie­

przyjaciela. W dowództwie Grupy Armii „Południe" oceniano

sytuację znacznie poważniej, ale nie sądzono, aby dość duże

jeszcze siły polskie, które dostrzeżono na obszarze: Toruń,

Września, Kutno, Sierpc, były zdolne podjąć jakąkolwiek

większą przeciwakcję zaczepną. 8 armia miała więc szybko

kierować się ku Rawce, lewym skrzydłem uchwycić Socha­

czew, oskrzydlić nieprzyjaciela odchodzącego na południe od

Wisły na Warszawę i przeszkodzić uderzeniu na tyły 4 dywizji

pancernej; jak najszybciej wprowadzić duże siły do roz­

szerzenia przyczółka Warszawa. 4 armia niemiecka Grupy

Armii „Północ" nacierająca z kierunku północno-zachodniego

miała wiązać polskie wojska energicznym parciem z przodu;

natomiast 4 flota powietrzna powinna zablokować przejścia

przez Wisłę, atakując cofające się przez Łowicz i Sochaczew

zgrupowanie polskie.

*

74

Inicjatywa gen. Kutrzeby znalazła pełną aprobatę szefa

Sztabu Naczelnego Wodza. Gen. Stachiewicz dostrzegł w niej

bowiem jedyną szansę ratowania ciężkiej sytuacji na całym

froncie środkowej Wisły. Gdyby się udało włączyć do te|

akcji armię „Łódź" oraz pułki i dywizje stojące w Warszawie

i na przedpolach stolicy, Niemcy musieliby wstrzymać swój

marsz ku Wiśle, a Naczelny Wódz miałby czas na utworzenie

nad rzeką zwartej obrony.

Na razie była to jednak tylko decyzja, którą — jak się

okazało — niełatwo było zrealizować. Zawiodły techniczne

środki łączności z Naczelnym Wodzem, nie można jej było

także nawiązać z gen. Wiktorem Thommee, który doprowadził

dywizje armii „Łódź" dopiero gdzieś pod Skierniewice. Gen.

Stachiewicz wysłał tam oficera z rozkazami, ale brak było

pewności, czy dotrze i doręczy je.

Wojska w Warszawie i w rejonie Warszawy szef Sztabu

Naczelnego Wodza oddał pod dowództwo gen. Juliusza

Rómmla, który zupełnie nieoczekiwanie zjawił się w stolicy.

Gen. Stachiewicz nie spytał o szczegóły tak szybkiego odwrotu

dowództwa armii „Łódź". Przynajmniej na razie nie miało to

znaczenia. Na szczęście z armią został gen. Thommee. Tutaj

w Warszawie Rómmel był najstarszym rangą generałem i jemu

wypadało przekazać dowództwo nad nowo utworzoną armią

„Warszawa".

Ale szefa Sztabu Naczelnego Wodza dręczyło pytanie, czy

wszystko, na co się ważył, znajdzie aprobatę marszałka?

Łączności z Brześciem wciąż nie było. Wysłał więc samolotem

oficera sztabu z meldunkiem i swoją decyzją. Upływały

godziny, lecz oficer nie wracał. Milczała także radiostacja

i dalekopis. Jeżeli odpowiedź nie przyjdzie w porę, Kutrzeba

ruszy, tak jak to w rozmowie obaj ustalili.

Tymczasem zameldowano o pierwszym ataku Niemców na

Warszawę. Zresztą i bez meldunku można było się tego

domyślać. Od Ochoty echo niosło bowiem szeroko artyleryjską

i karabinową palbę.

75

Brześć jednak ciągle milczał. Wreszcie późnym wieczorem

nadeszła stamtąd depesza — „Słońce wschodzi". Była to

zgoda Naczelnego Wodza na bitwę zaczepną. Marszałek

zamierzał jednak nadać tej bitwie większą rangę, niż propo­

nował gen. Kutrzeba, i inaczej ją przeprowadzić. Dla Naczel­

nego Wodza, który usiłował za wszelką cenę utworzyć zwarty

front obrony południowo-wschodniej Polski, zainicjowana

przez gen. Kutrzebę bitwa nad Bzurą zdawała się stanowić

czynnik sprzyjający.

Pod wpływem otrzymanych wiadomości o przekroczeniu

przez Niemców Bugu w rejonie Broku i Wisły na południe od

Warszawy, Naczelny Wódz podjął decyzję odwrotu do wschod­

niej Małopolski. W tym celu między innymi armie „Poznań"

i „Pomorze" oraz resztki armii „Łódź" miały uderzyć na Radom,

a następnie przez Wisłę na Kraśnik. Do chwili wycofania

zgrupowania gen. Kutrzeby na wschodni brzeg rzeki, armia

„Lublin" gen. Tadeusza Piskora miała bronić Wisły od Sando­

mierza po ujście Wieprza i wzdłuż tej rzeki do Lubartowa.

Następnie wraz ze zgrupowaniem gen. Stefana Dęba-Biernackie-

go miała wycofać się na linię Tomaszowa Lubelskiego,

Hrubieszowa i Włodzimierza. Zgrupowanie gen. Kazimierza

Sosnkowskiego winno było zapewnić obronę połączeń z Rumu­

nią. Izolowane od reszty sił ośrodki oporu w Warszawie,

Modlinie i Brześciu otrzymały zadania obrony w okrążeniu.

Z treści rozkazu wynikało, iż myślą przewodnią zamierzeń

naczelnego dowództwa było wycofanie wszystkich zdolnych

jeszcze do walki sił do wschodniej Małopolski i zorganizowa­

nie jej obrony w oparciu o zaplecze neutralnej wprawdzie, ale

przyjaznej Polsce Rumunii. Natychmiast zredagowano depeszę

• wysłano ją do sztabu gen. Kutrzeby. Nie dotarła tu jednak

na czas, lecz dopiero 11 września, gdy bitwa rozgorzała już

na dobre. Koncepcji marszałka gen. Kutrzeba nie mógł więc

realizować. Pomyślał zapewne, że dobrze się stało, gdyż do

uderzenia na Radom brak było dostatecznych sił.

PEŁNE POWODZENIE

Natarcie polskie miało ruszyć wcześnie rano 10 września,

ale sytuacja nagliła i postanowiono je przyspieszyć przy­

najmniej o 12 godzin. Położenie wojsk sprzyjało temu

zamiarowi, umożliwiając szybkie i sprawne zajęcie pozycji

wyjściowych do ataku.

„...Wreszcie zaczynają się działania zaczepne — wspomi­

na żołnierz 60 pp. — Wielki czas, bo wstyd tych od­

wrotów..."

ł

.

W atmosferze pełnej zapału i gotowości do walki dobiegały

końca przygotowania do pierwszego w tej wojnie wielkiego,

polskiego przeciwuderzenia.

Gen. Kutrzeba dumny był z postawy żołnierzy swojej armii.

„...We wszystkich jednostkach — stwierdzał z satysfakcją

— nastrój był znakomity. Wyzwalał się duch zaczepny, dotąd

więziony, a teraz wyswobodzony w korzystnych dla nas

warunkach..."

2

.

A więc natarcie. Wreszcie. Za spalone domy, za śmierć

najbliższych, za łzy dzieci, za ten odwrót. Za wszystko.

Żołnierskie dłonie mocniej zaciskają się na kolbach karabinów.

1

Wspomnienia plut. Mieczysława Jackowskiego, w: Udział społeczeństwa

Ziemi Kaliskiej w wojnie obronnej Polski 1939 roku,

Kalisz 1979, s. 410.

2

T. K u t r z e b a , Bitwa nad Bzurą, wyd. II, Warszawa 1958, s. 102.

77

— Łęczycę brać będziemy, a potem Ozorków — mówili

żołnierze 25 dywizji piechoty. W 17 dywizji pokazywano

sobie Górę św. Małgorzaty rozsiadłą na równinie, jak garnek

odwrócony dnem do góry.

Każdy na swój sposób przygotowywał się do walki. Niejeden

śmierć bliską przeczuwał i w ukryciu — bo wstyd przecież

własnej słabości — różaniec w garści przebierał. Pieśń rzewna

i wesoła na przemian niosła się daleko nad rzeczną niziną

i zapadała gdzieś tam, na obcym teraz brzegu. Inni listem

żegnali najbliższych albo dumę chłopięcej zadziorności dzielili

z matkami.

Nazajutrz, około godziny 10 przed południem, batalion mjr.

Antoniego Chudzikiewicza z gnieźnieńskiego 69 pułku pie­

choty podniósł się z ziemi i skoczył ku Łęczycy. Była to jakby

pierwsza ogniowa próba przed generalnym natarciem, połą­

czona z zadaniem zdobycia najświeższych wiadomości o obro­

nie nieprzyjaciela i jego sile.

Topolę Królewską, skąd batalion ruszył do ataku, dzieliło

od Łęczycy zaledwie kilkaset metrów. Trudne to były metry

przez odkrytą równinę nadrzecznej doliny, na której próżno

było szukać ukrycia przed przyczajonym za obrzeżem miasta

nieprzyjacielem. Żołnierze biegli co tchu, byle dopaść pierw­

szych domów.

Lecz nie przebyli nawet połowy drogi, gdy padły stamtąd

strzały. Najpierw terkotanie karabinu maszynowego — gdzieś

od mostu kolejowego — potem silniejszy już ogień od strony

mostu szosowego i grobli, wreszcie setki, tysiące rozbłysków

karabinowej i armatniej salwy wyznaczyło gęsto linię stano­

wisk niemieckich.

Żołnierze przywarli do ziemi. Po chwili podnieśli się

i znów biegli. Tylko kilkadziesiąt metrów i dalej już nie

można. W tyralierę nacierających i tuż przed nią coraz gęściej

padały pociski.

Do sztabu dywizji gen. Altera dotarł już pierwszy meldunek

0

wynikach przeprowadzonego przed chwilą rozpoznania

78

przez walkę niemieckiej obrony. Wynikało zeń, że Niemcy

mocno usadowili się w Łęczycy i mają tam znaczne środki

ogniowe. Batalion mjr. Chudzikiewicza musiał wycofać się do

Topoli Królewskiej i tylko 5 kompania, która weszła do

Tumu, trzymała się tam w dalszym ciągu.

Kilka godzin później całe zgrupowanie uderzeniowe armii

„Poznań", grupa operacyjna gen. Knolla, ruszyło do natarcia.

W ciszę doliny Bzury wdarł się nagle potężny grzmot. Jeszcze

echo dzwoniło w nadbrzeżnych szuwarach, gdy nowy grzmot,

a po nim następne zlały się w jeden ogłuszający huk. To artyleria

polska otworzyła ogień na niemieckie pozycje obronne. „...Kano-

nierzy, zmęczeni odwrotem przez 9 prawie dni, nareszcie zaczęli

strzelać do wroga" — wspominają tę bitwę żołnierze.

A trzeba było widzieć, jak oni uwijali się przy swoich

działach! Padały komendy: „I działo, II i III — powiększyć,

zmniejszyć"; komunikaty: „Artyleria niemiecka w ogrodach

Łęczycy zniszczona. Piechota nasza wdziera się do Łęczycy".

Ach, jak oni szli... Po kilkunastu minutach artyleria umilkła.

„...Przerwaliśmy ogień, aby nie razić naszych bohaterskich

żołnierzy piechoty. Nie czekaliśmy długo. Pada komenda: «I,

II, III działo — powiększyć kwadrat!» Nie pamiętam już ile

stopni — wspomina jeden z działonowych — w każdym razie

strzelaliśmy na dalszą odległość".

Telefonista woła: „Wieża kościelna trafiona!" Trafiło III

działo. Jak się później okazało, na wieży tej obserwatorzy

wroga kierowali ogniem w nasze wojska... Nagle odezwał się

suchy jazgot ciężkich karabinów maszynowych, wysyłających

śmiercionośne pociski na okopy nieprzyjaciela. Przerywa je,

w regularnych odstępach czasu, metaliczne plaśnięcie salw

moździerzowych.

Jak spod ziemi wyrosły polskie tyraliery piechoty. Ruszyły

ku Bzurze. Bataliony i pułki armii wielkopolskiej szły do

ataku doliną równą jak stół. Zaskoczony przeciwnik cofał się,

ale nie rezygnował z oporu. Spłynęła krwią Bzura i zorane

pociskami armatnimi nadrzeczne łąki i pola. Natarcie ruszyło

79

naprzód. Rozgorzały walki szczególnie zacięte o Łęczycę,

Górę św. Małgorzaty, Piątek i Sobotę.

*

25 dywizja piechoty gen. Altera uderzyła na Niemców,

broniących się w całym rejonie Łęczycy, trzema pułkami

w pierwszym rzucie.

Nieprzyjaciel bronił się twardo i nawet przez chwilę

wstrzymał rozpęd polskich pułków na przedpolu miasta. Ale

w jego obronie tkwiła jak cierń 5 kompania, która już kilka

godzin od czasu natarcia rozpoznawczego siedziała w Tumie,

nie dając się Niemcom wyrzucić za żadną cenę.

Dowódca niemieckiego 46 pułku piechoty, płk Wittke, nie

był zadowolony z sytuacji w Tumie. Polacy przerwali połą­

czenia na szosie Łęczyca-Piątek i znaleźli się niemal na

tyłach jego pułku. Dowódca I batalionu otrzymał więc rozkaz

opuszczenia natychmiast Łęczycy, gdzie natarcie polskie przed

chwilą zostało zatrzymane, i odebrania Polakom Tumu.

Kompania polska mimo przewagi Niemców broniła się

wytrwale, walcząc o każdy dom. Wkrótce pułki dywizji

gen. Altera znów ruszyły do przodu. 56 krotoszyński pułk

piechoty płk. Wojciecha Tyczyńskiego sforsował Bzurę

pod Marynkami i wtargnął do Tumu. Teraz Polacy mieli

przewagę i ruszyli do ataku.

„...Pierwszy batalion 56 pp uderza na Tum — wspomina

oficer 3 kompanii — i posuwa się dalej mijając szosę.

Kwiatówek trzymany ogniem 3 kompanii ckm zostaje

opanowany uderzeniem plutonu z 7 kompanii pod dowódz­

twem odważnego i dzielnego ppor. Schroedera. Nasz I batalion

dalej bije się o Tum. Nieprzyjaciel coraz więcej zasila

oddziałami własną obronę. Pali się Tum, pali się stara fara

z XII wieku. Przedpole silnie jest oświetlane rakietami

nieprzyjaciela. Druga kompania wdziera się do wschodniej

części wsi i okrzykiem «hura» porywa cały batalion do

80

szturmu. Toczy się straszna walka na bagnety, w której

wyższość swoją wykazują polscy żołnierze, a Niemcy morder­

czego uderzenia nie wytrzymują i zaczynają się wycofywać.

W tym czasie dowódca niemiecki po raz wtóry rzuca do

przeciwnatarcia swoje bataliony w kierunku Łęczycy, gdzie

wzięty ogniem flankowym karabinów maszynowych rozpada

się i z olbrzymimi stratami dla siebie wycofuje się do tyłu..."

3

.

Postawa żołnierzy batalionu w tej walce zasługuje na

najwyższe uznanie. Wśród najlepszych byli: st. sierż. Adam

Woźny, plut. Babijów, kpr. Bolesław Spurtach oraz strz. Jan

Brodziak.

Ale Niemcy w Tumie jeszcze nie zwyciężeni i lista

bohaterskich żołnierzy, szturmujących gniazda oporu wroga,

wydłuża się. Znajdzie się na niej wiele dziesiątek innych,

którzy pędzić będą później „niepokonany" Wehrmacht aż

pod Łódź.

Z pomocą przyszedł nowy batalion, trzeci, mjr. Władysława

Grocholi i prawie z marszu ruszył do ataku. To już koniec.

Niemcy idą w rozsypkę, rzucają się do panicznej ucieczki,

zostawiając na polu walki broń i wyposażenie.

Między godziną 21 a 22 Tum znalazł się w polskich rękach.

Tymczasem Łęczycę szturmowały ostrowskie bataliony

ppłk. Mariana Frydrycha i bataliony płk. Stanisława Dworzaka.

Dwa niepełne bataliony tego ostatniego ruszyły naprzód, lecz

zostały zatrzymane silnym ogniem. Natarcie polskie, wsparte

kolejnym batalionem 60 pułku piechoty, znów ruszyło naprzód.

Tym razem udało się i żołnierze dopadli pierwszych domów

miasta. Około godziny 21 linia obrony niemieckiej wreszcie

pękła i oddziały polskie wdarły się do Łęczycy.

Do gen. Kurta von Briesena, dowódcy niemieckiej 30 dy­

wizji piechoty, dotarły niepokojące meldunki o sytuacji pod

Łęczycą, ale generał nie przypuszczał, aby właśnie tam

Polacy mogli poważnie zagrozić jego dywizji.

3

Wspomnienia ppor. rez. Eugeniusza Leszczyńskiego, w: Udział społeczeń­

stwa Ziemi Kaliskiej w wojnie obronnej 1939 roku,

Kalisz 1979, s. 382-383.

IISZUIE IB W

P*E*VOtNT U/f CitPOSPOUTtJ IMtiłOtll

MOBILIZACJĘ POWSZECHNĄ.

z a r z ą d z a m c o n a s t ę p u j e ;

t Dnie moblIltfte|i,

M*M ,w 4rŚL itesą m hfAdmo kka 2-gt. 3M& H i i i d*tó «•«&,

1 Powołanie <fo cirr»ne| *łu*by wojskowej.

jj, łknwc&tft *s c*y*awj «tw*% wifiwwuj WSZYSTKICH

T¥GH

p*t4th&*%&fdn> rezerwy i

;x*»p<*)e#łj nt$gtrfm

:

.

pj WCO^BU w*

wum, JUHTGORIĘ ZDROWIA t ROOZAJ MOMI CMA&W), t<t*r*y <M«J*»« m*u

* TV MOttUfACT JfK BCZ CZOWONCOO PASA,

», MM. «* -yfcwwfc < « ^ j s b % j ! g i » » i «* ««*»•»• *^s W*i w*** .;«***«**»«*. ti*$ «*»**,* «.*£»*. sofii i w M I B U i-owt*-

^•wHiułS, *t*»% I * WWWWWMIŚ ts* •**»*.;*'*<**»'• • *»***«*«« ^Bj*t*Sw md

Ł

fi.«,:a

t

*#,,

r

*. , .

w y

» f.,,!!.^* MM*"*?'- * MM #*»«*»•*

•Mat >HWil*e Pftfiwtt i»**»**T pa***? m ty** lt»MW»*yt* h*ńMik yłumfawią,

B ń ŚiunWfe, .(w**********, #*&#**««*»•>*, Mam ł t * * * * * * * * I »*m*ow« J*JMWW» *• W fwfcv. m i * •*•«*,*«*», tftfew *•# mer***** «•(

~ W ***»% **» y«B^t*«4». ** i**^t ***>**« <«rcy«u* f*v*mi »M*ftMK.

^•mmm ±*#A*i*t f&ąt**:0i

»w«, * M % «*»,*«

6

-.i*t *sfyinwei.. » * nw

~m*#* a * r****4 'kh. '*t&rrif *• «^»* aiNfifM.1***)* *****<•*> »*». .. ., . ......... . . . „ .

r

™ _ _ » „

tli- Cofpfcłłfcle urlopów.

_, _ _ ™ _ , ™ , , _*#ł#w*t* a * j y » * v **»***;*# *tt*ffe« »«>»»»*»•%

-. P B * ? : . ^ * * ^ ; u t - ^ m , * T * i i W t W ^ e w * * i - ?••••*J*, mb--...-: v,,

i ł :

» =.

f

- ..-- „,,.,. .,.,,,,,., .. ,..,„....,.

a

^ , .

rł

IV,. ftfle |»odl«tf»tą oowołftnłu do (łrnj\*j «luCb> woi*K.ow«?i w n»r*I

Plakat o mobilizacji

Gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba, do­

wódca armii „Poznań", następnie
grupy armii

Gen. bryg. Wacław Stachiewicz,

szef Sztabu Głównego

Gen. dyw. Władysław Bortnowski,

dowódca armii „Pomorze"

Gen. dyw. Juliusz Rómmel, do­

wódca armii „Łódź", następnie ar­
mii „Warszawa"

Bzura w rejonie Sobota-Walewice. Teren walk 17 pułku ułanów

Niemieckie czołgi na postoju w zajętej miejscowości

Gen. bryg. Franciszek Alter, do- Płk. dypl. Stanisław Dworzak, do­
wódca 25 dywizji piechoty wódca 69 pułku piechoty

Mjr Antoni Chudzikiewicz, dowód- Płk dypl. Mieczysław S. Mozdy-

ca II batalionu 69 pułku piechoty niewicz, dowódca 17 dywizji pie­

choty

Działo ppanc. 37 mm na stanowisku ogniowym

%i 1

Dowódca armii „Poznań" gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba (w samochodzie)

w

rozmowie z gen. bryg. Romanem Abrahamem (pierwszy z lewej)

Oddział kawalerii w marszu

Działon artylerii w akcji bojowej

Gen. bryg. Stanisław Grzmot-
-Skotnicki, dowódca grupy opera­
cyjnej kawalerii, poległ 19 wrześ­
nia nad Bzurą

Kpt. Ludwik Głowacki,

6 baterii 17 pal

dowódca

Oficerowie 3 baterii 7 dywizjonu artylerii konnej. Trzeci od lewej dowód­

ca baterii, por. Józef Korczakowski, poległ pod Sochaczewem

Płk Ignacy Kowalczewski, do­

wódca 17 Pułku Ułanów Wiel­

kopolskich, od 18 września

dowódca Wielkopolskiej Bry­

gady Kawalerii

Płk Stanisław Królicki, dowódca

7 pułku strzelców konnych, ciężko

ranny 17 września zmarł w szpita­

lu w Modlinie

St. wachm. Jan Sabik z 7 pułku
strzelców konnych

81

Wtedy właśnie nadeszły nowe meldunki. Dowódca 8 pułku

piechoty płk Reichert zameldował, że kolumna marszowa jego

pułku zastała znienacka zaatakowana przez nieprzyjaciela pod

Michałowicami.

— Herr General, oni mają tutaj nawet czołgi.

Briesen rozkazał: — Niech się pan osłoni i maszeruje dalej.

Ale już po chwili 6 pułk melduje ponownie.

— Kompania w szpicy bocznej pułku bije się z nie­

przyjacielem pod Głupiejewem. Pod Zagajem polskie wozy

pancerne.

Dowódca niemieckiej dywizji wiedział już teraz, że Polacy

atakują szeroko na kilkunastokilometrowym froncie.

Pułki 17 dywizji piechoty płk. Mozdyniewicza przekro­

czyły Bzurę. Drobne patrole niemieckie nie stawiały oporu

i cofały się na południe. 68 wrzesiński pułk piechoty płk.

dypl. Wolfa Nykulaka kierował się na Górę św. Małgorzaty,

a 70 pułk płk. dypl. Konkiewicza z Jarocina i Pleszewa

— na Stary Gaj. Natarciem zaś kierował dowódca piechoty

dywizyjnej płk dypl. Władysław Smolarski, odważny i do­

świadczony oficer. Szosa Piątek-Łęczyca była tuż tuż, kiedy

opór niemiecki zaczął tężeć. Pod Michałowicami stał bata­

lion nieprzyjacielskiego 6 pułku piechoty. Zaskoczenie było

obopólne, jednak szybciej opanowali je Polacy. Jeden z ba­

talionów płk. Nykulaka ruszył do ataku i jednym skokiem

dopadł niemieckich okopów. Żołnierze nasi i nieprzyjaciel­

scy zwarli się w walce. Rozstrzygnęły ją bagnety i kolby

polskich karabinów.

Oddziały 70 pułku piechoty zniosły wprost z marszu słabą

obronę nieprzyjacielską pod Sługami. 17 dywizja szła naprzód.

14 (poznańska) dywizja piechoty gen. Włada przeszła

Bzurę również bez przeszkód ze strony Niemców. Tutaj

także nieprzyjaciel nie przewidział polskiego natarcia. Wkrót­

ce jednak natknięto się na silną obronę niemieckiej dywizji.

Rozgorzały walki o dwór Czarne Pole, pod Głupiejewem

' Goślubiem. Oddziały 55 (z Leszna) i 57 (z Poznania)

6

— Bzura 1939

82

pułków piechoty wzięły górę nad przeciwnikiem, zmuszając

go do odwrotu.

Z takim samym powodzeniem atakowała polska kawaleria:

Wielkopolska Brygada Kawalerii pod Sobotą oraz grupa

operacyjna gen. Skotnickiego w natarciu na Wartkowice

i Parzęczew.

W sztabie gen. Briesena oceniano, że sytuacja jest paskudna.

Jednak żaden z oficerów nie ośmieliłby się w obecności

generała wyrazić swojej opinii. Tylko Briesen nie wydawał

się „tracić głowy". Sytuacja była ciężka, ale, jak sądził — nie

bez wyjścia.

Jak na razie — najgorzej było pod Łęczycą. Briesen zdawał

sobie sprawę, że Łęczyca w rękach Polaków to nie tylko

zagrożenie dla jego dywizji. Niebezpieczeństwo zawisło nad

całą 8 armią, wysuniętą już daleko ku wschodowi.

Łęczycę trzeba było więc koniecznie odebrać Polakom.

Natychmiast skierował dwa bataliony 6 pułku piechoty na

podstawy wyjściowe do natarcia na Łęczycę i kazał im

atakować. Ale sytuacja zmieniała się jak w kalejdoskopie.

Oficer operacyjny meldował, że walki toczą się już pod

Czarnym Polem, Balkowem, Goślubiem i Piekarami.

O ataku nie mogło być mowy. Także obrona stała się

niemożliwa.

O godzinie 23 płk Wittke nadał do sztabu dywizji dramaty­

czny meldunek: — Sytuacja jest beznadziejna, sztab pułku

przyjmuje ugrupowanie „w jeża" i wycofuje się.

Ale Briesen ciągle jeszcze nie chciał ustąpić i kazał

46 pułkowi odebrać za wszelką cenę miasto.

Jeszcze raz rzucił Wittke swoje wykrwawione bataliony do

kontrataku pod Leszczami i Wilczkowicami. Bezskutecznie.

Żołnierz niemiecki przybity klęską załamał się psychicznie

i szedł do ataku niechętnie.

Natarcie polskie wdarło się już w głąb obrony niemieckiej

i tworzyło w niej coraz szersze szczeliny, przez które wlewały

się wciąż nowe fale piechoty polskiej. Bój w Łęczycy toczył

83

s

ię już w zupełnych ciemnościach. Niemcy byli w lepszej

sytuacji znajdując osłonę za ścianami domów i w ogrodach.

Stamtąd razili polską piechotę ogniem karabinów maszyno­

wych i granatów. Jednakże w obcym, nieprzyjacielskim

inieście czuli się bardzo niepewnie. Wiedzieli przecież, że nie

proszono ich tutaj.

Już po wojnie Hans Breithaupt napisał w swojej książce

poświęconej tym wydarzeniom: „...w Łęczycy rozszalał się

jednak szatan: nagle miasto zapełniło się ludźmi (czyżby

podejrzliwi i nieprzyjaźni nie stali na ulicach już podczas

wkraczania pierwszych oddziałów? — T. J.), przybywają oni

tu z piwnic i tunelów, mają przy sobie broń, niszczą przewody

telefoniczne i nie zwracając uwagi na ogień polskiej artylerii,

który zaczął walić nieco później, wzniecali ogień sygnalizacyj­

ny w pobliżu stanowisk dowodzenia..."

4

.

Najpierw opuściła stanowiska ogniowe artyleria niemiecka,

której zabrakło już amunicji, i uciekała pod Sierpów. Tutaj

nad Bzurą również Niemcom brakowało amunicji. Zawiodła

doskonała organizacja zaopatrzenia, gdy drogi dowozu prowa­

dzące z Uniejowa zostały nagle przecięte przez kawalerię gen.

Skotnickiego.

W ślad za artylerią rozpoczęła odwrót piechota. Około

północy Polacy zdobyli rynek oraz liczne stojące tam samo­

chody, wypełnione żywnością i amunicją, której przeciwnik

nie zdążył już wykorzystać. Gdy od wschodu na tyły Niemców

uderzyła dodatkowo jedna z kompanii 56 pułku piechoty,

odwrót nieprzyjacielskiego batalionu zakończył się paniczną

ucieczką.

Tylko jeszcze przed zachodnim i południowym skrajem

miasta broniła się kompania, o której podczas gorączki odwrotu

zapomniał niemiecki dowódca batalionu. Gdy zaatakował ją

polski batalion, na odwrót było już za późno. Po krótkiej

walce cała kompania złożyła broń.

H. B r e i t h a u p t , Die Geschichte der 30. Infanterie-Division 1939-1945,

Bad Nauheim 1955, s. 25.

O świcie 10 września Łęczyca była wolna. Witała swoich

żołnierzy. Jakże im była wdzięczna. Za wypędzenie Niemców,

za widok uciekającego wroga, za wyzierający z oczu niemiec­

kiego żołnierza strach.

„...W dniu 10 września robimy skok z naszą baterią do

Łęczycy. I tu wielka radość! Ludność miasta wita nas gorąco,

częstowali nas czym tylko mogli, aby nam okazać wdzięczność.

Nas, żołnierzy i artylerzystów interesuje, jakie skutki wywołało

nasze strzelanie. W ogrodach Łęczycy wśród połamanych drzew

zniszczone działa niemieckie, tabory, masa sprzętu i amunicji..."

Wśród szpalerów wiwatujących mieszkańców maszerowały

ulicami miasta kompanie i bataliony. Mimo trudów walki

i bolesnych strat żołnierze polscy wybijali krok równy jak na

paradzie.

Dowódca dywizji meldował: „...Mimo zdecydowanego

oporu przeciwnika, akcji jego lotnictwa bombowego i artylerii

ciężkiej, oddziały dywizji sforsowały przejścia w Łęczycy

i posunęły się 8-10 km w przód. Próba odrzucenia 60 pp

i uchwycenia z powrotem przeprawy w Łęczycy skończyła się

niepowodzeniem. Nieprzyjaciel został odrzucony ponosząc

dotkliwe straty. Wszystkie oddziały dywizji zdobyły dużo

jeńców i materiału wojennego..."

Bój równie zacięty toczyła w dalszym ciągu dywizja gen.

Włada o Piątek. Mimo jej początkowego sukcesu Niemcy

wciąż na nowo podejmowali kontrataki. Jednym z nich,

w którym wzięły udział dwa niemieckie bataliony, zdołali

zaskoczyć batalion 55 pułku piechoty i rozbić go. Dopiero

skierowany w to miejsce batalion odwodowy pułku zdołał

zagrodzić Niemcom drogę do Bzury i zmusić ich do odwrotu.

W nocy z 9 na 10 września, gdy gen. Wład przygotowywał

plan dalszego natarcia, gen. von Briesen ściągnął spod Bielaw

ostatnie bataliony swojej dywizji i wzmocnił nimi obronę pod

Piątkiem.

Atak Polaków ruszył o świcie. Przedtem otworzyła ogień

artyleria. Daleko, za linią niemieckich okopów, uniosła się

85

czarna kurzawa i rozległo się stamtąd głuche dudnienie

wybuchów, od których drżała ziemia. Po salwach artylerii

polskiej artyleria niemiecka umilkła prawie zupełnie.

Następne salwy padły na linię niemieckiej piechoty. Przy-

dusiły ją do ziemi. Tę chwilę przewagi własnej artylerii

wykorzystali Polacy i dopadli niemieckich okopów. Najszyb­

ciej załamano opór na skrzydłach i wtedy od wschodu

i zachodu uderzono na Piątek.

„...Nasi żołnierze biją się wspaniale — wspomina weteran

bitwy, porucznik Mikołaj Ignatowicz — mimo zaciekłej obrony

nieprzyjaciela. Prą naprzód.

Zwycięstwo uskrzydla, dodając otuchy i wiary we własne

siły.

Co pewien czas słychać «hura!». To nasze 55 i 57 pułki

piechoty zwycięsko posuwają się naprzód. Walczą na bagnety.

58 pułk piechoty jest w drugim rzucie dywizji.

Nieprzyjaciel cofa się powoli. Za każdy krok naprzód

żołnierze dywizji obficie płacą krwią...

...Jest świt 10 września. Przesuwamy się do przodu...

Odgłosy walki nie ustają ani na chwilę. Około południa

zbliżamy się do Piątka. Spotykamy liczne grupki rannych. Na

drodze i w pobliżu zabici nasi żołnierze i Niemcy...

Nieco dalej, obok zabudowania stoi kilku chłopców lat

14—16. W ręku mają karabiny, a na pasach żołnierskich po

kilka ładownic. Są ogromnie dumni z udziału w walce.

Tuż przed nami w kłębach dymu Piątek. Dopala się kilka

domów. Idziemy szybko naprzód. Zwiad za nami. Bardzo

silny, mdły swąd spalenizny towarzyszy nam daleko za

miasteczkiem. Na drodze i obok dużo zdobytego sprzętu

i broni..."

Miasto wzięto w południe po ciężkich walkach ulicznych.

Natychmiast ruszył pościg za Niemcami. W przeciwnym

kierunku szli jeńcy.

Około północy oddziały dywizji płk. Mozdyniewicza zajęły

Górę św. Małgorzaty. Stanął tam 68 pułk piechoty. Opóźnił

86

swoje natarcie jedynie pułk 70, zatrzymany pod Sługami.

Wcześnie rano rzucił się jednak ponownie do natarcia. P

0

krótkiej, lecz zaciętej walce odebrano Niemcom Bryski i Stary

Gaj. Pułk zdobył licznych jeńców, działa i inny sprzęt wojenny.

17 dywizja wspólnie z 14 i 25 ruszyły w pościg za nie­

przyjacielem.

*

Dowódca 8 armii niemieckiej gen. Blaskowitz nie był

jeszcze w pełni świadomy grozy sytuacji, gdy meldował

o położeniu swoich dywizji dowództwu Grupy Armii „Połu­

dnie" i częściowym tylko natarciu nieprzyjaciela między

Łowiczem a Łęczycą. Zresztą gen. Rundstedt również nie

zdradzał niepokoju. Wydawało się, że wystarczy pchnąć

dodatkowo do bitwy korpusy XI i XVI, aby osadzić Polaków

na miejscu i natychmiastowym przeciwuderzeniem doprowa­

dzić do rozstrzygnięcia bitwy na swoją korzyść.

Zanim jednak nadeszły posiłki, dywizja Briesena musiała

ustąpić. Oddajmy na chwilę głos kronikarzowi niemieckiej

dywizji, Breithauptowi: „...Po wielogodzinnej walce nastąpił

kryzys: w rejonie Stawów i Nowego Gaju, szosą prowadzącą

na południe, napiera nieprzyjaciel, między Janowicami

i Irenowem zawisła groźba przerwania cieniuteńkiej i na­

piętej linii frontu. Na całej szerokości zauważyć już można

wycofywanie się niektórych oddziałów, własna artyleria nie

jest w stanie zatrzymać nieprzyjaciela, jej ogień jest bardzo

często za krótki i zagraża własnej piechocie.

Ale oto nastała decydująca chwila dla gen. von Briesena.

Z ociekającym krwią ramieniem w gipsie, w poszarpanej

kurtce polowej, na czele oficerów ze swego sztabu udaje się

w sam środek cofającej się piechoty. Jego przykład odnosi

pewien skutek. Wycofywanie się wojska zostaje zahamowane.

Wieść o pojawieniu się generała rozchodzi się błyskawicznie,

oddziały znowu wracają do szyku i — idąc za przykładem

87

s

wych dowódców — przechodzą do kontrataków. Lecz nie

wszędzie udaje się ponownie załatać poszarpaną linię frontu.

Janowice, Stawy, Irenów — pięć razy przechodzą z rąk do

r

ąk, przy czym ciągły napływ polskich posiłków zmusza do

cofnięcia lewego skrzydła, aby w ten sposób uniknąć oskrzyd­

lenia od strony Brysków i Morakowa. Tymczasem polska

kawaleria przecina szosę na Bielawy, na południe od Piątka

i częścią oddziałów skręca na zachód, zagrażając natychmiast

od tyłu pozycjom artyleryjskim, rozlokowanym na południowy

wschód i na południe od miasta.

Na niektórych odcinkach próby ataku co prawda załamują

się pod wpływem bezpośredniego ognia artyleryjskiego, ale

teraz staje się już oczywiste, że dalsze utrzymanie pozycji

dywizji wokół Piątka nie jest możliwe, jeśli chce się uniknąć

całkowitego okrążenia i grożącego zniszczenia.

Płk Basler, dowódca 26 pułku piechoty, który po południu

przejął dowództwo po przewiezionym do szpitala polowego

dowódcy dywizji, uzyskał w korpusie zgodę na opuszczenie

miasta.

Wycofywanie się jednostek, zapoczątkowane gdzieś w go­

dzinach popołudniowych, zostało natychmiast zauważone przez

polskie samoloty rozpoznawcze, które nieprzerwanie krążyły

nad polem walki. Unosiły się one poza zasięgiem artylerii

przeciwlotniczej, własnego zaś lotnictwa nie było widać.

Wycofanie się zgromadzonej w rejonie Piątka wielkiej liczby

taboru i zawracających oddziałów musi nastąpić jedyną szosą

prowadzącą przez Zgierz w kierunku Łodzi. Ale na skutek

celnego ognia polskiego grozi niebezpieczeństwo utraty moż­

liwości kierowania całym tym ruchem; powstają korki, kolum­

ny torują sobie drogę, jadące na oślep zaprzęgi wyrywające

się z ognia (polskiej artylerii) powodują zamieszanie, w sze­

regach żołnierskich krążą już paniczne plotki. Oto pierwsze

oznaki paniki, która tak szybko może się rozszerzyć. Zostaje

jednak z trudem opanowana..."

5

.

Tamże,

s. 30.

Gdy meldunki o pojawieniu się polskiej kawalerii na

skrzydłach i tyłach dotarły do sztabu 30 dywizji piechoty, gen.

von Briesen, który po opatrzeniu rany zdążył powrócić do

dywizji, zdał sobie sprawę, że poniósł klęskę.

Tym razem gen. Blaskowitz nie krył swego niepokoju

i 10 września w południe w rozkazie operacyjnym armii

informował: „Kontynuując działania zaczepne armia osią­

gnęła dziś na swym prawym skrzydle rejon na zachód

i południowy zachód od Skierniewic, lecz na lewym skrzydle

znaczne siły nieprzyjaciela zyskały na terenie i osiągnęły

rejon na północ od Ozorkowa do Parzyszewa..."

6

. Pozornie

lakoniczna informacja ujawniała w dalszej części rozkazu

(o wycofaniu kwater głównych korpusu z Ozorkowa do

Zgierza i 8 armii z Łodzi do Brzezin) rzeczywistą powagę

sytuacji. Oto wyższe niemieckie dowództwo przyznało się

do poważnego zagrożenia natarciem polskim swoich

ośrodków dowodzenia i wycofywało je do miejsc na razie

nie zagrożonych.

Jeszcze przed świtem grupa kawalerii gen. Skotnickiego

podjęła natarcie na Uniejów i Wartkowice. Zdobycie tych

miejscowości było konieczne, gdyż tamtędy biegły drogi

zaopatrzenia całego X korpusu gen. Ulexa. Stamtąd też

prowadził kierunek na tyły jego broniących się nad Bzurą

dywizji.

6 pułk ułanów z Podolskiej Brygady Kawalerii część

swoich szwadronów rzucił do ataku frontalnego na Uniejów,

a pozostałą częścią uderzył od północnego zachodu. Po

zaciętej walce wzięto wieś Kościelnice, a następnie przepę­

dzono Niemców z uniejowskiego cmentarza. Stąd jednym

skokiem szwadrony wdarły się do miasteczka, gdzie jeszcze

w ulicach, wykorzystując domy, wróg usiłował się bronić.

Gdy jednak natarcie oskrzydlające wtargnęło do Uniejowa,

6

Centralne Archiwum Wojskowe (CAW), Zespół dowództwa 8 armii,

rozkazy armijne gen. Blaskowitza.

89

zdobyto miasto i odcięto odwrót Niemcom, przeciwnik załamał

s

ię ostatecznie i — pozostawiając na polu walki zabitych,

rannych, jeńców oraz sprzęt wojenny — rzucił się do panicznej

ucieczki.

9 i 14 pułki ułanów parły niepowstrzymanie w kierunku

Wartkowic i Poddębic. Oba polskie pułki działały na nie­

przyjacielskich tyłach. Już podczas przekraczania szosy między

Wartkowicami i Uniejowem 9 pułk zagarnął kilka niemieckich

samochodów z zaopatrzeniem i idąc dalej naprzód zniósł małe

oddziały nieprzyjacielskie, wyłapywał pojedynczych oficerów

i kurierów jadących z rozkazami.

14 pułk ułanów podszedł pod Wartkowice niepostrzeżenie

dla znajdującego się tam oddziału kwatermistrzowskiego

przeciwnika i zaskoczył go całkowicie. Jego dowódca nawet

nie przypuszczał, aby mogły zjawić się tu polskie oddziały.

Zaskoczony podjął chaotyczną i mało skuteczną obronę.

Wartkowice zastały zdobyte. Tymczasem od zachodu nad­

ciągały tu wciąż niemieckie samochody, które wraz z całą

zawartością wpadały w ręce Polaków.

Droga na tyły Niemców stanęła otworem. Kawaleria gen.

Skotnickiego już wieczorem 10 września zajęła bez walki

Parzęczew. W samą porę. Od zachodu nadciągała bowiem

221 niemiecka dywizja piechoty z odsieczą dla Briesena.

Polacy przerwali front również na wschód od Piątka,

17 pułk ułanów Wielkopolskiej Brygady Kawalerii zaatakował

Niemców w Walewicach i po częściowym okrążeniu wziął

szturmem wieś i pobliski dwór, zaś 15 pułk ułanów opanował

Bielawy. I tutaj również przegrana kosztowała Niemców

drogo: dziesiątki zabitych, rannych i jeńców, stracona broń

i amunicja.

Komunikat informacyjny sztabu grupy operacyjnej gen.

Knolla o położeniu nieprzyjaciela donosił późnym wieczorem

10 września:

„W akcji prowadzonej przez Grupę Operacyjną stwierdzono

następujące oddziały nieprzyjaciela:

90

przed frontem 25 DP i 17 DP — oddziały 6 i 46 pp,

przed frontem 14 DP — oddziały 6 i 26 pp.

Jednostki te wchodzą w skład 30 DP. Ponadto w akcji brały

udział ze strony nieprzyjaciela oprócz artylerii ciężkiej jedno­

stki pancerne działające w nocy przy świetle reflektorów.

Rozmieszenie oddziałów 30 DP w terenie wskazuje, iż

dywizja ta została naszym natarciem przecięta w kilku

miejscach z północy na południe i wycofuje się poszczegól­

nymi grupami w kierunku południowym. Uważam, że

30 dywizja w chwili obecnej nie przedstawia już zwartej,

kierowanej jednostki i w miarę naszego posuwania się na

południe tracić będzie swą wartość bojową coraz więcej. Na

podstawie dotychczasowych walk stwierdzić należy, że od­

działy 30 DP opóźniają twardo, w czym jest im pomocna dość

liczna artyleria ciężka.

Największe straty poniósł nieprzyjaciel przed frontem

25 DP, tracąc prócz wielkiej liczby zabitych, rannych i jeńców

— 2 ciężkie działa. Również 14 DP zadała nieprzyjacielowi

straty wyrażające się w dużej liczbie zabitych i rannych.

Wobec wielkich strat poniesionych w ludziach i materiale

wojennym oraz w związku z pozbawieniem 30 DP jej zwartości

bojowej przewiduję na dni następne znaczne zmniejszenie się

oporu nieprzyjaciela przed frontem grupy operacyjnej, o ile

oddziały nie zostaną zasilone większymi posiłkami, zupełne

osłabienie siły bojowej 30 DP"

7

.

*

Powoli zaczynają jednak nadciągać nad Bzurę niemieckie

posiłki.

Najpierw gen. Blaskowitz rzucił pod Łęczycę 221 dywizję,

ale pod Uniejowem stanęli jej już w poprzek Polacy. Dowódca

8 armii zatrzymał więc maszerujący na Warszawę cały XIII

korpus i skierował pułki dwóch jego dywizji pod Zgierz,

7

Wojna obronna Polski 1939, Wybór źródeł,

Warszawa 1968, s. 673.

91

Ozorków i Bratoszewice. Z pomocą pospieszył również gen.

Rundstedt, który oddał Blaskowitzowi z odwodów 213 dywizję

piechoty. Dowódca armii niemieckiej sam nie był już w stanie

opanować sytuacji. Musiał podzielić obronę na dwa odcinki,

które powierzył dowódcom XIII i X korpusów. Wiedział już

również, że dotychczasowy marsz na Warszawę i pościg za

wycofującą się armią „Łódź" nie są w tej sytuacji możliwe.

Kazał więc wysuniętym daleko ku wschodowi oddziałom

opuścić Sochaczew i główne siły skoncentrował pod Łowi­

czem; stąd zamierzał rzucić je do przeciwuderzenia, by

zmiażdżyć lewe skrzydło natarcia polskiego i zamknąć od­

działom polskim drogę ku Warszawie.

Nowe dywizje niemieckie pojawiły się na froncie bitwy nad

Bzurą już 10 września. 17 dywizja piechoty ruszyła dwiema

kolumnami z Łodzi i Strykowa i po południu stanęła pod

Celestynowem i Modlną oraz na północ od Ozorkowa. 10 dy­

wizja piechoty zatrzymała się w Skierniewicach, skąd natych­

miast skierowała jeden ze swoich pułków z pomocą dla

24 dywizji piechoty stojącej pod Łowiczem.

Nowe dywizje niemieckie podążały szybkim marszem na

północ, do bitwy wychodziły im naprzeciw dywizje polskie

grupy operacyjnej gen. Knolla, które w tym czasie ścigały już

nieprzyjaciela na całym froncie.

25 dywizja piechoty rozpoczęła właśnie bój o Sierpów

i Leśmierz.

29 kaliski pułk piechoty ppłk. Floriana Gryla, który

dotąd nie brał jeszcze udziału w walce, parł naprzód

jak niesiony na skrzydłach i z marszu znosił małe oddziały

nieprzyjaciela, starające się tu i ówdzie stawić Polakom

opór, pod Sierpowem jednak Niemcy zdążyli przygotować

mocniejszą obronę i wesprzeć ją nawet artylerią. Polski

pułk chciał z marszu wziąć i tę przeszkodę, ale nie udało

się. Przeciwnik postawił tak silną zaporę ognia artyleryjskiego

i karabinów maszynowych, że nie sposób było przejść

przez nią bez pomocy własnej artylerii. Pułk przywarł

92

do ziemi. Wkrótce potem salwy dwóch polskich dywizjonów

artylerii ciężkiej zlały się w jeden potężny grzmot przeciąga­

jący nad niemieckimi pozycjami. Pierwsze salwy spadły na

stanowiska niemieckiej artylerii i zmusiły ją do milczenia.

Następne wybuchły gejzerami ziemi i ognia w okopach.

Poderwały się z ziemi tyraliery i jednym skokiem dopadły

nieprzyjacielskich stanowisk. Strzelające jeszcze tu i ówdzie

niemieckie karabiny maszynowe utonęły nagle w ogłu­

szającym okrzyku: hura, hura — wyrywającym się z setek

żołnierskich piersi.

56 pułk szedł przez cały czas wśród ognia niemieckiej

artylerii. Pod Leśmierzem stała niemiecka piechota. Pułk

uderzył, ale przejść, nie zdołał. Walka przeciągała się, lecz

żadnej ze stron nie dawała rozstrzygnięcia.

Polska dywizja nie miała już żadnych odwodów, którymi

mogłaby wesprzeć walczące pułki. Przeciwnik zaś już je miał

i natychmiast rzucił do walki.

21 pułk piechoty z 17 niemieckiej dywizji wraz z kompanią

czołgów i liczną artylerią przeszedł do kontrataku pod Sier-

powem i Leśmierzem. Uderzenie było silne, a Polacy nie

mogąc mu dostatecznie przeciwdziałać, wycofali się. Po tyra

sukcesie Niemcy nie kwapili się do marszu naprzód. W do­

wództwie X korpusu wiedziano już, że w Uniejowie i Parzę­

czewie są oddziały polskiej kawalerii wiszące groźnie nad

niemieckim skrzydłem i tyłami. Bez walki dali więc za

wygraną i wycofali się pod Solcę Wielką i Wróblew.

Pułki 70 i 68 polskiej 17 dywizji piechoty biły się o Modlną

i wzgórze Celestynów. Niemcy byli jednak bardzo silni,

otrzymali już posiłki i dlatego natarcie polskie utknęło. Dywizja

zrewanżowała się jednak Niemcom pod Giecznem i Sypinem.

Właśnie w kierunku Gieczna cofał się 26 niemiecki pułk

piechoty, który pod Piątkiem poniósł w walce z dywizją gen.

Włada dotkliwą porażkę. Bataliony nieprzyjacielskiego pułku

nie w pełni zorganizowane do marszu odwrotowego, ogarnięte

psychozą klęski, pod Giecznem natknęły się nieoczekiwanie

93

na

silną, zorganizowaną przez Polaków obronę. Stał tu batalion

70 pułku piechoty z góry przygotowany do walki z cofającym

się nieprzyjacielem.

Starając się przebić, Niemcy musieli przyjąć walkę. Na

dobre przygotowanie natarcia nie mieli jednak czasu, a ponadto

żołnierze niemieccy, idąc do ataku, oczekiwali lada chwila

ścigających ich oddziałów 14 dywizji piechoty. Bataliony

nieprzyjacielskie miotały się więc bezsilnie, od południa

rażone celnym ogniem karabinów maszynowych batalionów

z dywizji płk. Mozdyniewicza, od północy zaś — ścigającym

ogniem artylerii dywizji gen. Włada.

Pierwsze natarcie Niemców odparto więc bez trudu, a na­

stępnych nieprzyjaciel już nie podejmował, nie mając na nie

ani czasu, ani chęci. Uchylił się od walki i rzucił ku

wschodowi, szukając wyjścia z matni.

Pod Sypinem zaskoczono uciekającą z Piątku, szosą do

Zgierza, artylerię ciężką Briesena.

Specjalny oddział szybki, złożony naprędce z kawalerii

dywizyjnej i kompanii czołgów rozpoznawczych, poruszał się

szybciej niż zaprzęgi konne niemieckiej artylerii. Oddział

polski dopadł je i wtargnął w kolumnę, rozrywając na kawałki.

W chwilę później było już po wszystkim. Nikt nie uszedł

z życiem. Na szosie zostały tylko działa, milczące i już

niegroźne.

Mimo jednak generalnego sukcesu armii „Poznań" zaczynały

napływać niepokojące meldunki ze wschodniego skrzydła, które

osłaniała słaba brygada kawalerii gen. Abrahama. Żołnierze tej

brygady, twardzi i nieustępliwi w walce, zachowujący w pamięci

tradycję powstania wielkopolskiego, szli do ataku jak burza.

Bój o Walewice stał się nową wojenną tradycją wielkopol­

skich ułanów. Jeszcze nie wystygły lufy dział i karabinów,

a

już rósł w legendę, podawaną z ust do ust przez żołnierzy

17 pułku ułanów z Leszna Wielkopolskiego.

„...17 pułk ułanów — wspomina por. Wojciech Chełkowski

— zdobył Sobotę w sobotę rano 9 września. Wieczorem

94

otrzymał rozkaz sforsowania Bzury, pobicia Niemców w Wa-

lewicach i otworzenia dla brygady drogi na południe w kierun­

ku Głowna.

Niemcy w Walewicach nie dali się zaskoczyć i nasz wypad

nocny zamienił się w ciężką bitwę, trwającą od północy do

rana; 2 szwadron nacierał z północy wzdłuż Mrogi i szosy

Sobota-Walewice, 1 szwadron uderzał ze wschodu, przez

stawy na młyn i wieś, 4 szwadron atakował z południa,

obchodząc pałac w Walewicach, 3 szwadron wykonał obejście

od zachodu, ale wszedł do akcji dopiero rano, już po szturmie.

Zażarta walka nocna wyczerpywała siły pułku, ale nikt

nie poległ, bo ułani wykorzystywali teren i obchodzili

ognie zaporowe. Podeszli też bardzo blisko Niemców i zadali

im straty.

O świcie zmieniły się warunki; celny ogień niemiecki

przygwoździł naszych do ziemi i trup zaczął padać coraz

gęściej. Ułani podrywali się brawurowo, nadzwyczaj ofiarnie

i ginęli.

Pomoc złożona z pionierów i saperów oraz ochotników

z zaplecza pułkowego przekroczyła szczęśliwie łęgi nad Mrogą,

ale skrwawiwszy się po wyjściu na pola zaległa bezradnie

w olszynach przed wsią.

Sytuacja stawała się coraz bardziej krytyczna. Kryzys bitwy

przełamał płk Kowalczewski; przeszedł wzdłuż naszych linii

i zadecydował, że tylko szturm generalny, równoczesny

wszystkich pododdziałów, może uratować pułk.

Do dziś nie rozumiem, jakim cudem nie zginął poruszając

się w ogniu, który zadał nam, leżącym na pozycjach, tyle strat.

Por. Żółtkowskiemu udało się przekazać szwadronom rozkazy

do szturmu (Salamandra biegająca w ogniu).

Duch pułku dokonał reszty — bo na hasło pułkownika

poderwali się wszyscy jak jeden mąż. Okrzyk bojowy

zagłuszył kanonadę. Szybkość biegu była rekordowa. I o dzi­

wo — dobiegli prawie wszyscy, potem bagnet i granat zrobiły

swoje.

95

Walewice były zdobyte.

Wyskoczyłem z palących się zagród i obserwowałem

przedpole, żywych Niemców nie było już nigdzie widać,

czułem za sobą zapał i dynamizm gotowych na wszystko

ułanów. Zwycięski nastrój rozpierał piersi i pchał do dalszych

» 8

czynów... .

Gen. Abraham wiedział dobrze, że zapału żołnierskiego nie

można zmarnować, że to więcej niż połowa zwycięstwa

w walce. Dlatego pchał swoje pułki do przodu, by szturmem

wzięły las po południowej stronie Rulic i Piotrowic. Tam nie

tylko ukryje brygadę przed obserwacją nieprzyjacielskiego

lotnictwa i osłoni przed atakami czołgów, ale także znajdzie

dobre podstawy wyjściowe do natarcia na Głowno.

„...Zanim zdołałem osiągnąć las całością sił brygady

— wspomina gen. Abraham — zaatakowały nas z kierunku

wschodniego i północno-wschodniego świeże oddziały nie­

przyjaciela. Natarcie niemieckie kieruje się wprost na nasze

tyły, usiłując odciąć nas od Bzury..."

9

.

Istotnie, dowódca niemieckiej 24 dywizji piechoty, gen.

Friedrich Olbricht, gdy tylko oddano pod jego dowództwo

20 pułk piechoty z 10 dywizji, rzucił go natychmiast do

kontrataku na Chruślin Kościelny.

Położenie brygady polskiej stało się ciężkie. 17 pułk

ułanów odpierał nieprzyjacielskie ataki pod Chruślinem,

a potem pod Piotrowicami. Oddziały niemieckie stały na

północy, wschodzie i południu. Własne patrole napotykały je

nawet tam, gdzie po sąsiedzku powinny być bataliony dywizji

gen. Włada.

W samą porę zaczęły nadciągać dywizje grupy operacyjnej

gen. Bołtucia z armii „Pomorze".

Przed wejściem do bitwy dowództwo i sztab grupy wizyto­

wał sam gen. Kutrzeba. Omówił z gen. Bołtuciem zadania

R. A b r a h a m , Wspomnienia wojenne znad Warty i Bzury, Warszawa

1969, s. 95-96.

Tamże,

s. 105.

96

i sposób ich wykonania. Rozejrzał się po sztabie, to wytkną}

tamto pochwalił, rozmawiał z oficerami i długo patrzył w oczy

żołnierzom, jakby chciał ich natchnąć własną siłą i wiara

w zwycięstwo. Generał znał losy przegranej bitwy na Pomorzu

i chciał wiedzieć, czy pamięć świeżej jeszcze klęski nie

zostawiła zbyt trwałych śladów w żołnierskim sercu.

Wyjechał zadowolony.

Gen. Bołtuć miał poprowadzić swoje dywizje do walki na

wschodnim skrzydle grupy operacyjnej gen. Knolla i zależnie

od rozwoju sytuacji albo rozszerzyć jej działanie zaczepne ku

wschodowi, albo też osłonić ją tylko od wschodu.

11 września rozgorzał bój z nową siłą, bo niemieckim

posiłkom wychodziły naprzeciw posiłki polskie.

16 grudziądzka dywizja piechoty płk. dypl. Zygmunta

Bohusza-Szyszki

l0

miała zdobyć Łowicz, do którego wkroczył

kilka godzin wcześniej, przed przybyciem Polaków, 102 pułk

piechoty niemieckiej 24 dywizji.

Na miasto uderzył tylko 64 pułk piechoty z Grudziądza mjr.

Aleksandra Rewerowskiego. Pozostałe pułki nie brały na razie

udziału w walce, były jednak do niej gotowe i czekały tylko

na rozkazy.

To natarcie wracało żołnierzom wiarę we własne siły.

Jak piekąca rana bolała tamta klęska nad Osą, gdzie bronili

się i przegrali. Tu oni szli do ataku, a Niemcy się bronili.

Cóż z tego, że szanse nie były równe, bo chociaż siły

były mniej więcej takie same, to przecież Niemcy trzymali

miasto łatwiejsze zacznie do obrony niż do zdobycia w ata­

ku. Mieli także liczniejszą artylerię i nie tak duże straty

w szeregach.

Wróg stawił opór już na podejściach do Łowicza. Były to

na razie tylko słabe patrole, które bez trudu przepędzono. Im

jednak dalej na południe, tym bardziej tężał opór niemiecki,

a pod Maszycami i Klewkowem trzeba go już było łamać

regularnym natarciem.

10

Płk Bohusz-Szyszko przejął dywizję po płk. Stanisławie Switalskim.

97

Gdy pękła nieprzyjacielska obrona, bataliony polskie ruszyły

w

pościg za uciekającymi Niemcami. Deptano im po piętach,

a

by nie pozwolić na mocniejsze osadzenie się w terenie.

O zmroku dopadły północnego brzegu Bzury i — zniósłszy

oddziały przeciwnika usiłujące stawiać opór po tamtej stronie

rzeki — wdarły się do miasta.

Walka w ulicach toczyła się w ciemnościach, które jakby

sprzymierzyły się ze śmiercią, by ukryć przed żywymi

przerażający obraz zmagań. Walka była bezpardonowa. Życie

jednego brało się ze śmierci drugiego, jeden drugiemu wyrywał

je z piersi bagnetem, brał z rozwalonego granatem czerepu,

z krzyku dławionego w śmiertelnym uścisku gardła.

Wiele godzin ważyły się losy tej walki, gdyż żadna ze stron

nie chciała ustąpić. Dopiero gdy w ugrupowaniu nieprzyjaciel­

skim wybito dostatecznie szeroką szczelinę, mjr Rewerowski

rzucił w nią swój odwodowy batalion, który uderzył na

przeciwnika z tyłu, łamiąc ostatecznie opór w zachodniej

części miasta.

Dziesiątki zabitych, rannych i jeńców, porzucony w nieładzie

sprzęt wojskowy, dowodziły gwałtowności toczącej się tu

walki, zakończonej chaotycznym odwrotem pokonanego.

O świcie 12 września polski pułk ruszył w pościg.

4 toruńska dywizja piechoty płk. dypl. Mieczysława Mys­

łowskiego musiała podjąć wspólnie z Wielkopolską Brygadą

Kawalerii natarcie na Głowno. Dlatego też pomaszerowała

niezwłocznie do rejonu koncentracji opanowanego już częś­

ciowo przez kawalerię.

Gdy jednak 11 września o świcie czołowe oddziały dywizji

przekroczyły Bzurę pod Sobotą i Orłowem, okazało się, że na

południowym brzegu są Niemcy. Bronili się w Bielawach

i Walewicach, które — raz już przez brygadę gen. Abrahama

zdobyte — trzeba było zdobywać po raz drugi.

Z Bielaw wyrzucono nieprzyjaciela około południa, po

wyczerpującej walce. Trzymał się on jednak w dalszym

ciągu mocno w Walewicach i Rulicach. Raz po raz pułki

— Bzura 1939

98

4 dywizji zrywały się do natarcia, lecz nie mogły przełamać

obrony niemieckiej. Rosły straty. Frontalne ataki nie odniosły

pożądanego skutku, z wolna tylko wgryzając się w teren

opanowany przez przeciwnika. Ustąpił dopiero, gdy skierowa­

no odwody na jego skrzydła i tyły, wycofując się z poważ­

nymi stratami.

Tymczasem okrążona Wielkopolska Brygada Kawalerii

mimo ciężkiej sytuacji nie dawała za wygraną. Gen. Abraham,

wyczuwając pewną dezorientację i niezdecydowanie nie­

przyjaciela, postanowił je wykorzystać i mimo wszystko

działać nadal zaczepnie. Uważał bowiem, że działania jego

oddziałów w statycznej obronie umożliwią Niemcom przejęcie

inicjatywy. Tego zaś obawiał się najbardziej, gdyż wiedział,

że przeciwnik dysponował siłami, które mogły zmiażdżyć

słabą brygadę polską.

Wstępem do działań zaczepnych miało być na razie tylko

rozpoznanie na Głowno, ale od razu dużymi siłami. Zadanie

to powierzył 7 pułkowi strzelców konnych płk. Stanisława

Krółickiego, pozostałe zaś dwa pułki ułanów miały być

w pełnej gotowości do wsparcia jego walki większością sił.

O godzinie 3 nad ranem pułk otrzymał telefoniczny rozkaz

dowódcy brygady:

— 7 pułk strzelców konnych opanuje i oczyści od nie­

przyjaciela rejon wzgórza 118 i miejscowości Władysławów,

skąd całością sił podejmie rozpoznanie na Głowno.

Niemcy byli już w Zbożkowej Woli, nadjeżdżały samo­

chody, z których wysiadała piechota. Pokazały się również

czołgi. Były to pułki 24 niemieckiej dywizji piechoty, która

koncentrowała się pod Głownem dla wspólnej z 10 dywizją

kontrakcji zaczepnej przeciwko Polakom.

Straż przednia 7 pułku uderzyła ogniem karabinów maszy­

nowych i działek przeciwpancernych, ściągając na siebie,

a także na maszerującą bez osłony drogą do Helenowa

baterię artylerii, całą uwagę przeciwnika. Główne siły osło-

99

nięte lasem mogły się więc rozwinąć do walki niepo­

strzeżenie. Toteż atak polski, który wkrótce potem nastąpił,

zaskoczył Niemców.

Gdy 200-300 metrów dzieliło naszych żołnierzy od nie­

przyjaciela, stała się rzecz zupełnie nieoczekiwana. Tyraliery

polskie wyłoniły się z lasu i sunęły szybko zwarte w sobie,

przed ostatnim szturmowym skokiem, zdawało się — napięte

jak cięciwa przed wypuszczeniem strzały.

I nagle buchnęła w tyralierze salwa śmiechu...
Rotmistrz Zbigniew Szacherski " wspomina:

„...ppor. Górski, wysoki, okazałej tuszy, wyskoczył jako

pierwszy, z rewolwerem trzymanym w ręku wskazywał

stanowiska nieprzyjaciela. Gromkim głosem zawołał: «Hej,

kto Polak, na bagnety» i runął jak długi w kartoflisko,

w którym zaplątał się ostrogami. Chwila konsternacji, przera­

ziliśmy się wszyscy, że lubiany powszechnie kolega, od wielu

lat rezerwista naszego pułku, jest ranny. Ale kiedy poderwał

się natychmiast, wśród idących do wałki szeregów zerwał się

wesoły, zaraźliwy śmiech..."

12

.

Tamten żołnierski śmiech zwyciężył zwykły ludzki strach

przed śmiercią.

Jeszcze dzwonił w uszach i błyszczał w rozwartych

z wysiłku źrenicach, gdy wpadli w linię niemieckiej piechoty;

gasł na twarzach ścierany grymasem grozy śmierci, nigdy

nie oglądanej tak blisko, dotykalnej każdym pchnięciem

bagnetu i ciosem kolby.

Niemcy opamiętali się jednak szybko i zebrawszy siły,

rzucili je do kontrataku. Piechota szła za czołgami. 7 pułk

strzelców konnych musiał zawrócić na podstawy wyjściowe,

ale stąd ani kroku do tyłu. Działka i karabiny przeciwpancerne

zatrzymały czołgi; piechota bez osłony czołgów nie odważyła

się atakować.

Obecnie pułkownik WP w stanie spoczynku.

Z. S z a c h e r s k i , Wierni przysiędze, Warszawa 1968, s. 88.

100

Przez chwilę cisza dzieliła walczących, zaraz jednak — prz

e

.

rwana jeszcze silniejszym grzechotem karabinów maszyno­

wych i kanonadą artyleryjską — zwarła ich na powrót

w nieustępliwym pojedynku ogniowym.

Pułk strzelców konnych złapał oddech i znów poszedł do

ataku, uprzedził Niemców. Tym razem było lżej, bo towarzy­

szyła strzelcom cała ósemka dział polowych, wyłuskując

z ukrycia gniazda ciężkiej broni maszynowej i stanowiska

ogniowe artylerii.

I tym razem granat i polski bagnet dosięgły nieprzyjaciela.

Zwarli się wręcz.

„...Na kaprala Smółkę z 2 szwadronu — wspomina rotmistrz

Szacherski — który wysunął się naprzód z rkm, rzuciło się

dwóch podoficerów niemieckich krzycząc: «Weg mit den

polnischen Hunden» (Precz z polskimi psami). Ale Smółka

nie dał się zaskoczyć. Stojąc otworzył do nich ogień z rkm

i położył obu trupem. Mimo znacznej przewagi ogniowej

i liczebnej Niemcy cofali się na całej linii..."

I3

.

Polacy jednak musieli znów odskoczyć, atakowani pod­

wożonymi spod Głowna posiłkami niemieckiej piechoty.

Tymczasem zapadł wieczór i bój o Zbożkową Wolę nie został

rozstrzygnięty. Nazajutrz gen. Abraham postanowił ponownie

nacierać, licząc na pomoc dywizji płk. Mysłowskiego.

Niemcy wysoko ocenili Polaków w boju o Zbożkową Wolę.

Uczynili to zapewne bezwiednie, nie podejrzewając nawet, by

jeden mały pułk kawaleryjski mógł rozpocząć bitwę. W ich

mniemaniu była to bitwa; oceniali bowiem, że w natarciu

obok Wielkopolskiej Brygady Kawalerii wzięły udział jeszcze

dwie dywizje piechoty.

Posłuchajmy kronikarza 24 niemieckiej dywizji piechoty:

„...Rejon koncentracji na północ od Głowna 24 batalion

rozpoznawczy osiągnął w wyniku walki z nacierającymi z północy

siłami nieprzyjaciela. Okazało się tu, że dywizja ma do czynienia

z dobrze dowodzonym i energicznie walczącym przeciwnikiem.

13

Tamie,

s. 94-95.

101

W ciągu popołudnia pułki zajęły podstawy wyjściowe do natarcia:

n

a prawo — 32 pułk piechoty, na lewo — 31 pułk piechoty.

Artyleria zajęła stanowiska ogniowe w rej. Głowna. Natarcie

rozpoczęło się o godzinie 16 i miało początkowo powodzenie,

ale później — szczególnie na lewym skrzydle w rej. kol.

Popówek — napotkało silne natarcie polskie. Do nastania

ciemności toczyły się pojedyncze walki, które wskazywały, że

dywizja ma do czynienia z silnym planowym natarciem przeciw­

nika, którym była Wielkopolska Brygada Kawalerii, wzmocniona

przez poważne siły 4 i 14 dywizji piechoty..."

14

.

7 pułk strzelców konnych płk. Królickiego miał swój

wielki dzień.

Gen. Kutrzeby nie zadowalały dotychczasowe rezultaty

zwrotu zaczepnego. Jeszcze 10 września oceniał, że natarcie

jego dywizji postąpiło naprzód w terenie, ale nigdzie nie

uzyskało prawdziwego przełamania obrony niemieckiej. Prze­

ciwnik cofał się, ponosząc straty, lecz nie był jeszcze pobity.

Stawiał twardy opór i — jak dotąd — skutecznie opóźniał

marsz oddziałów polskich i dlatego nie osiągnęły one zamie­

rzonych w tym dniu celów natarcia.

Przyjął z ulgą nadejście dywizji gen. Bołtucia, miał

nadzieję, że dodadzą one natarciu Knolla nowej siły, która

wreszcie złamie opór niemiecki i umożliwi wykonanie

zamierzonego planu.

11 września gen. Kutrzeba otrzymał z tego odcinka frontu

pomyślne wiadomości. Łowicz był już w polskich rękach. Nie

można było, co prawda, rozpocząć generalnego uderzenia na

Głowno, gdyż dywizja Mysłowskiego musiała wpierw stoczyć

bój o zdobycie podstaw wyjściowych do tego natarcia w lesie

na linii Psary-Polesie, ale obecnie już tam była i mogła

nazajutrz to natarcie podjąć.

Geschichte der 24. Infanterie-Division,

Stolberg 1956, s. 9.

102

Niepokojące były jednak meldunki o pojawieniu się na polu

bitwy nowych oddziałów nieprzyjaciela. Wzięto już jeńców

z 10 i 17 dywizji piechoty, a gen. Skotnicki meldował

o natarciu pod Wartkowicami jeszcze innej wielkiej jednostki

piechoty. To znów krzyżowało jego plany. Grupa kawalerii

gen. Skotnickiego musiała bowiem wykonać rajd na głębokie

tyły niemieckie, aż pod Łódź. Generał wiele sobie po tym

rajdzie obiecywał, sądził, że pojawienie się tam jego kawalerii

zmusi wreszcie przeciwnika do głębokiego odwrotu znad

Bzury. Tymczasem jednak grupa Skotnickiego musiała pozo­

stać na miejscu i odpierać niemieckie ataki, by nie dopuścić

do uderzenia w odsłonięte skrzydło gen. Knolla.

Tak więc siły obu stron jakby się wyrównały. Inicjatywa

należała jednak nadal do jego armii i dlatego — jak sądził

— należało rozwijać dotychczasowy plan natarcia. Ale

grupa operacyjna gen. Knolla ciągle jeszcze nie mogła

osiągnąć pełnego powodzenia. 14 dywizja piechoty po

opanowaniu Piątku szła początkowo szybko naprzód, ale już

wkrótce w rej. Pludwin i Woli Błędowskiej napotkała

twardy opór Niemców. Por. Jan Dynowski, oficer dywizji,

wspomina: „...Nieprzyjaciel zatykał «dziurę», rzucając na­

prędce sprowadzane coraz to nowe oddziały do walki;

w ostatniej fazie natarcia braliśmy jeńców z nowych, do tej

pory nie ujawnionych jednostek..."

15

. Dywizja dreptała na

razie w miejscu.

Również w pasie natarcia 17 dywizji piechoty obrona

nieprzyjaciela zaczęła tężeć i o każdy jego punkt oporu trzeba

było toczyć ciężkie walki. Dowódca baterii dywizyjnej, kpt.

Ludwik Głowacki napisał: „...Położenie 17 dywizji piechoty

wydawało się wieczorem trudne, gdyż z kierunku połu­

dniowego weszła do akcji nowa wielka jednostka niemiecka,

17 dywizja piechoty wsparta czołgami..."

16

.

15

MiD WIH. (Zespół kronik i relacji, s. 36).

16

L. G ł o w a c k i , 17 Wielkopolska Dywizja Piechoty w kampanii 1939,

Lublin 1969, s. 48.

103

Dywizja podjęła wprawdzie ponownie natarcie na Modlną,

a

le znów bezskutecznie. Przeciwnik uprzedził ją i sam

zaatakował. Doszło do zaciętych walk m.in. o Małachowice

i Dybówkę, które ostatecznie padły. Dopiero późnym popołu­

dniem odebrano je Niemcom. Jedynym więc sukcesem było

zdobycie wzgórza 160,9 oraz lasu na wschód od Celestynowa.

Dywizja 25 gen. Franciszka Altera szła naprzód, ale wciąż

zbyt wolno. 10 września, po ciężkim boju, przepędzono

nieprzyjaciela spod Sierpowa i Leśmierza, a 11 z trudem

wydarto mu Czerchów, Solcę Wielką i folwark Wróblew.

Niemcy ustępowali wolno, nieustannie kontratakując.

Straty w oddziałach polskich rosły zastraszająco, a ciągłe

walki powodowały ogromne zmęczenie, potęgujące się coraz

bardziej.

Wszystko to niepokoiło gen. Kutrzebę. Uciekał bowiem

cenny czas, a wraz z nim czynnik zaskoczenia i należąca doń

inicjatywa. Jak długo jeszcze będzie należała do niego?

Tymczasem gen. Blaskowitz robił wszystko, co było

możliwe. Teraz zaczął ingerować już sam Rundstedt. Gen.

Kutrzeba nie wiedział nawet, jak bardzo zaniepokoiło do­

wódcę niemieckiej Grupy Armii „Południe" jego natarcie,

które początkowo zupełnie zlekceważył. Rundstedt wiedział

już, że 8 armia nie poradzi sobie sama z przeciwnikiem, że

jest niezdolna nie tylko do aktywnego przeciwdziałania mu,

ale nawet do własnej obrony. Musiał więc zabrać XI korpus

10 armii i oddać go Blaskowitzowi, aby przeciwuderzeniem

na wschodnią flankę Polaków przerwał im drogi odwrotu na

Warszawę, a następnie zniszczył. Drogo go ta decyzja

kosztowała, bo przecież tym samym opóźniał natarcie swo­

ich głównych sił ku Warszawie i środkowej Wiśle. Polecił

także swojemu szefowi sztabu gen. Mansteinowi, by na­

kazano III korpusowi z 4 armii gen. Klugego wzmożenie

nacisku na Polaków od północnego wschodu. Kazał również

prosić o możliwie najsilniejszą ingerencję 4 floty powietrznej

gen. Lohra.

104

Nie wiedząc nic jeszcze o nowych decyzjach przeciwnika

gen. Kutrzeba wydał rozkazy gen. Knollowi, aby 12 września

nadal nacierał i ostatecznie opanował Ozorków oraz wzniesie­

nia Celestynów-Modlna. Grupa gen. Bołtucia miała przede

wszystkim odebrać Niemcom Głowno, zaś gen. Skotnicki

zaatakować przeciwnika pod Wartkowicami i odrzucić go

stamtąd ku zachodowi.

Konieczna była jednak reorganizacja dowodzenia wojskami.

Powiększył się bowiem obszar ich działania i wzrosła liczba

wielkich jednostek. Dowodzenie całością nacierających wojsk

postanowił powierzyć gen. Bortnowskiemu, gdyż wierzył

w jego energię i konsekwentny upór, niezbędny do realizacji

trudnego zadania.

Postanowił wezwać go do siebie nazajutrz rano i omówić

z nim tę sprawę. Oceniał, że dość słabemu naciskowi nie­

przyjaciela z północy i północnego zachodu zdolne są przeciw­

stawić się dywizje generałów Przyjałkowskiego i Drapelli

oraz bataliony pułkowników Siudy i Sadowskiego

n

. Całością

dowodzić tam będzie generał Tokarzewski

18

.

4 niemiecka armia gen. Klugego nie była tu na razie groźna.

Jej siła bardzo zmalała, od kiedy zabrano korpus gen. Heinza

Guderiana i przerzucono do Prus Wschodnich, by tam uderzył

na flankę frontu polskiego nad Wizna. III niemiecki korpus

idący w ślad za cofającą się południowym brzegiem Wisły

polską armią „Pomorze" nie ścigał jej w dążeniu do rozstrzyg­

nięcia, lecz nieśmiało rozpoznawał, poddając się polskiej

inicjatywie.

Toteż dywizje polskie maszerowały swobodnie, zwierając

front obrony bliżej Włocławka oraz jezior Narzymowskiego

i Szczytnowskiego.

17

Gen. Zdzisław Przyjałkowski dowodził 15 dywizją piechoty, gen. Juliusz

Drapella był dowódcą 27 dywizji piechoty, płk Stanisław Siuda dowodził

Poznańską Brygadą Obrony Narodowej, zaś płk dypl. Stanisław Sadowski

— 19 pułkiem piechoty z 5 lwowskiej dywizji piechoty.

18

Dowódca grupy operacyjnej w armii „Pomorze".

105

Większe starcia były na razie rzadkością i nie miały zbyt

dużej siły.

Pod Osięcinami wydzielony oddział 27 dywizji piechoty

zaatakował kolumnę boczną niemieckiej odwodowej

208 dywizji piechoty i zmusił ją do przyjęcia walki. Słabszy

oddział polski ustąpił dopiero po kilku godzinach, ale przeciw­

nik zaniepokojony pojawieniem się Polaków na tyłach zaczął

działać jeszcze ostrożniej niż dotąd.

Bardziej energicznie poczynała sobie 50 dywizja nie­

przyjacielska z III korpusu 4 armii. Jeszcze tego samego

dnia, 10 września, podjęła natarcie na prawym skrzydle

polskiej 27 dywizji piechoty. Piechota niemiecka przerwała

linię naszej obrony i zapuściła się aż pod miejscowość

Kąty, jednak natychmiastowy kontratak polski odrzucił

przeciwnika.

11 września, mimo kategorycznych rozkazów aktywniej­

szego działania, oddziały 4 niemieckiej armii w dalszym ciągu

nie przejawiały zbytniej chęci w tym kierunku i tylko nieśmiało

rozpoznawały. Przeciwnik ujawnił się jednak po drugiej

stronie Wisły, pod Płockiem. Była to 3 dywizja piechoty

II korpusu. Dywizja niemiecka nie była osamotniona. Na

północ od niej maszerowały w kierunku Wyszogrodu i Mo­

dlina dwie dalsze dywizje. Na północy zaczęło się więc

rysować groźniejsze niebezpieczeństwo. Bo oto Sochaczew,

będący newralgicznym punktem tyłów polskiego zgrupo­

wania, mógł być zaatakowany już nie tylko od południa,

lecz także z północy. Skierowano tam więc niezwłocznie

grupę batalionów płk. dypl. Stanisława Switałskiego z armii

„Pomorze". Sochaczew był wolny od wroga i można było

przystąpić od razu do tworzenia dużego przedmościa na

wschodnim brzegu Bzury. Rozpoczęto budowę mostów.

Pod Wyszogród rzucono oddziały płk. dypl. Jana Maliszew­

skiego, dowódcy 35 pp z Brześcia n. Bugiem, które w łączności

z obroną Sochaczewa utworzyły nad dolną Bzurą linię osłony

operacji od wschodu.

106

Spojrzawszy na mapę sytuacyjną oddziału operacyjnego,

gen. Kutrzeba doznał przykrego uczucia niepokoju. Zgrupo­

wanie obu armii, którymi dowodził, tkwiło jakby w ogromnej

butelce lub karafce bez korka. Jeżeli nie skruszy szybko

obrony niemieckiej pod Głownem i Strykowem, Niemcy

znajdą korek i wbiją go pod Sochaczewem, zamykając jedyny

kierunek odwrotu ku Warszawie.

— Bronić się tutaj długo nie możemy — zwrócił się do

stojącego obok oficera sztabu. W słowach generała zabrzmiało

jakby leciutkie pytanie.

— Tak jest, panie generale, mają nas w kotle i jeżeli

oddamy im inicjatywę, długo nie pociągniemy.

— Będziemy nacierać — rzekł generał z determinacją

w głosie — aż do skutku. — Natychmiast jednak pomyślał,

że musiało to zabrzmieć trochę brawurowo. Powiódł oczami

po cienkiej linii osłony i trochę grubszej linii natarcia.

Wszystkie prawie dywizje i oddziały były już w pierwszej linii.

— A gdzie pan ma 26 Ajdukiewicza?

— Stoi pod Łaniętami.

— Trzeba tę dywizję skierować pod Żychlin i niech tam

stanie w odwodzie. To wszystko, co nam zostało.

— A jednak będziemy nacierać — zdecydował z tą samą

co poprzednio determinacją.

Czwarty dzień bitwy nie zapowiadał się dla Polaków

pomyślnie. Natarcie na Głowno ruszyło, ale nie wzięła w nim

udziału 4 dywizja piechoty. Gen. Bołtuć, mimo wyraźnego

rozkazu gen. Kutrzeby, kazał dywizji odpoczywać, natarcie

zaś rozpocząć dopiero wieczorem.

Gen. Abraham stracił więc nadzieję na szybką pomoc

4 dywizji, ale — będąc nadal przekonany o konieczności

aktywnej postawy swojej brygady — postanowił na Głowno

nacierać bez pomocy. Jeszcze 11 września wydano rozkazy,

107

a gdy nieoczekiwanie przybył batalion piechoty, oddany

brygadzie przez gen. Włada, podjęto myśl realizacji tego

zamiaru bez zastrzeżeń.

Wcześnie rano batalion 57 pułku piechoty mjr. Stanisława

Hrycka przejął zadanie 7 pułku strzelców konnych — atak

w kierunku Głowna. Piechota poszła naprzód, ale przeciwnik

cofał się bardzo powoli. Już wydawało się, że po Głowno

wystarczy tylko ręką sięgnąć, jeszcze doń tylko około trzech

kilometrów, gdy wtem opór nieprzyjaciela nagle stężał, a zaraz

potem wyszło naszym naprzeciw jego przeciwuderzenie. Było

silne, piechota z czołgami i liczna artyleria. Mjr Hrycek

zatrzymał batalion i kazał z miejsca przyjąć Niemców ogniem.

Ale zapora naszego ognia była słaba, milkły w nawale ognia

niemieckiej artylerii nasze karabiny maszynowe, pociski

rozrywały nie osłoniętą tyralierę piechoty, która nie zdążyła

się jeszcze okopać. Mjr Hrycek nie miał żadnego odwodu, aby

pomóc swoim wykrwawionym kompaniom. Batalion zmuszony

był odskoczyć do tyłu.

Nie powiodło się również 15 pułkowi ułanów. Jeszcze nie

osiadł mocniej na podstawie wyjściowej do natarcia w Ziewa-

nicach, gdy nieprzyjaciel zaatakował. Dowódca pułku, ppłk

Tadeusz Mikke, dostrzegł niebezpieczeństwo, chciał podnieść

swoje szwadrony na spotkanie Niemcom i wyskoczył przed

leżącą tyralierę swoich ułanów. Słowa rozkazu uwięzły mu

w gardle. Padł śmiertelnie raniony w czoło.

Nieprzyjaciel wykorzystując zamieszanie w polskich szere­

gach wdarł się w ugrupowanie pułku. Nie na długo, w walce

wręcz Polacy byli lepsi. Przeciwnik uszedł ze stratami.

Gen. Abraham wiedział już, że nieprzyjaciel w Głownie jest

silniejszy niż przypuszczał. Potrzebna mu była natychmiastowa

pomoc 4 dywizji. Pojechał więc sam do gen. Bołtucia, lecz

przedtem kazał swoim przygotować się do nowego natarcia. Gdy

ruszy także dywizja Mysłowskiego, akcja musi się udać.

Gen. Bołtuć jednak, choć przyznał rację argumentom

gen. Abrahama, przeciwny był szybkiej decyzji. Ustalona

108

poprzednio na godzinę 15 gotowość dywizji do walki, wymu­

szona zresztą rozkazem gen. Bortnowskiego, nie została

dotrzymana. Dywizja miała nacierać dopiero wieczorem.

Ale wieczorem sytuacja uległa całkowitej zmianie. Jeszcze

rano gen. Bortnowski przystał na propozycję gen. Kutrzeby

i przejął dowództwo nad nacierającymi oddziałami. Pojechał

więc do gen. Knolla, by na miejscu zapoznać się z sytuacją.

Nie był z niej zadowolony, oceniał ją negatywnie i nie

wierzył, by mogła ulec poprawie.

Tymczasem bitwa ciągle trwała, toczono ją z coraz większą

zaciętością, ale widać już było, że dosięgła szczytu. Polacy

mocą trzymanej jeszcze w ręku inicjatywy dobywali ostatnich

sił dla osiągnięcia głównego jej celu.

25 dywizja piechoty gen. Altera wciąż jeszcze biła się

o folwark Wróblew i Solcę Wielką. I jedna, i druga miej­

scowość były już w polskich rękach. Niemcy wydarli je

nocnym przeciwuderzeniem. Oddziały dywizji gen. Altera

podjęły więc walkę gwałtownym kontratakiem już o 3 rano.

Powiodło się i nieprzyjaciel musiał ustąpić ze stratami, wkrótce

jednak Niemcy ponownie odebrali obie miejscowości.

O świcie dywizja rozpoczęła natarcie na Ozorków i mias-

to-ogród - Sokolniki.

60 pułk piechoty kierował się na Ozorków. Musiał jednak

najpierw pokonać silny opór przeciwnika w folwarku. Walka

trwała tutaj nieprzerwanie przez kilka godzin i ciągle bez

rozstrzygnięcia. Po południu ppłk Frydrych jeszcze raz rzucił

swoje wykrwawione oddziały do ataku. Przeciwnik, wzięty

z dwóch stron, ustąpił tym razem ostatecznie nie tylko

z dotychczasowej linii obrony, ale także z Ozorkowa.

Sąsiedni, 56 pułk piechoty miał łatwiejsze zadanie. Dość

szybko złamał opór nieprzyjacielski i bataliony polskie wdarły

się do Sokolnik. Przed wieczorem patrole obu pułków polskich

dotarły do przedmieść Ozorkowa.

Sukces 25 dywizji piechoty gen. Altera był bardzo potrzebny

17 dywizji piechoty płk. Mozdyniewicza. Oskrzydlono bowiem

109

rejon Modlnej, o który już od wczesnego ranka toczyły ciężki

bój oddziały dywizji. Bataliony 70 i 69 pułków piechoty

podjęły walkę o las pod Borowcem i Modlną. Bez większego

trudu przepędzono Niemców z lasu, biorąc przy tym jeńców,

ale w Modlnej przeciwnik siedział mocno. Z zabudowań

probostwa w skrzydło II batalionu 69 pułku piechoty prażyły

ogniem karabiny maszynowe dwóch niemieckich czołgów

i jakiegoś oddziału piechoty.

Batalion polski musiał stanąć i szukać osłony przed groź­

nym, zadającym dotkliwe straty ogniem. W porę pospieszyła

z pomocą 6 bateria 17 pułku artylerii kpt. Ludwika Głowac­

kiego. Jej salwy były celne i porażony nimi przeciwnik rzucił

się szybko do odwrotu, pozostawiając na polu walki nie

zniszczone czołgi. Wkrótce zawtórowały baterii działa 3 dywiz­

jonu 17 pułku artylerii lekkiej i cały dywizjon artylerii

ciężkiej. Lawina pocisków spadła na Modlną i pobliski las,

gdzie Niemcy próbowali jeszcze się bronić. Zaraz potem

wkroczyły do akcji dwa nowe polskie bataliony, które wtarg­

nęły w obronę niemiecką i zmusiły jej załogę do odwrotu.

Piechota polska nie zwlekając, ruszyła w pościg za nimi i siłą

rozpędu zdobyła Modlną, a zaraz potem także drugą linię

obronną nieprzyjaciela. Pobity przeciwnik usiłował jeszcze

ratować sytuację i chciał zatrzymać natarcie silnym skoncen­

trowanym ogniem aż trzech dywizjonów artylerii. Nie trafił

jednak i dziesiątki pocisków padły w próżnię.

17 dywizja piechoty święciła swoje zwycięstwo i przygoto­

wywała się do decydującego natarcia na Stryjków. 14 dywizja

gen. Franciszka Włada biła się od rana z 10 niemiecką

dywizją piechoty 8 armii. Oddziały polskie zaatakowały obronę

nieprzyjacielską pod Pludwinami, ale wnet musiały zaniechać

natarcia napotkawszy gęstą zaporę ognia artyleryjskiego

i karabinów maszynowych.

Jak się okazało, oddziały niemieckiej dywizji były już

gotowe do przeciwuderzenia, bo gdy tylko natarcie polskie

utknęło, natychmiast ruszyły, uderzając w bok 55 pułku

110

piechoty i na jego tyły. Przez cały dzień toczono tutaj ciężki

bój, wydzierając sobie na przemian zdobyte przez przeciwnika

pozycje. Natarcie nieprzyjaciela odparto, ale oddziały wysu­

nięte na linię Osie-Koźle musiały się wycofać pod Gozdów

i Wrzask, aby dołączyć do skrzydła sąsiedniego 58 pułku

i wypełnić powstałą tam lukę. Z tej linii dywizja nie ustąpiła

ani kroku, w nocy zaś podjąć musiała nowe natarcie dla

ostatecznego opanowania lasu pod Pludwinani. Stąd już rano

13 września gen. Wład zamierzał rzucić swoje oddziały do

generalnego natarcia na Stryków wspólnie z 4 dywizją piechoty

i Wielkopolską Brygadą Kawalerii, które miały wziąć Głowno.

Gen. Knoll wizytował dowództwo dywizji i całkowicie

zaakceptował jego zamiary zaczepne na dzień następny. Zaraz

jednak po odjeździe dowódcy grupy operacyjnej przybył

z rozkazem oficer łącznikowy. Wielkie i przykre zaskoczenie.

Dywizji kazano przerwać walkę, oderwać się od nieprzyjaciela

i wycofać na północny brzeg Bzury.

„...Przykry dla nas był fakt — wspomina oficer sztabu

dywizji, por. Jan Dynowski — że uzyskanego takim ciężkim

wysiłkiem powodzenia nie wykorzystują żadne własne oddziały

i że bez dalszej walki wyrzekamy się inicjatywy na rzecz

npla..."

19

.

Wszystkie dywizje i oddziały grupy operacyjnej gen. Knolla

otrzymały podobne rozkazy, wszędzie budziły zdumienie,

a nawet niedowierzanie.

Żołnierze przyjęli rozkazy o odwrocie nie przekonani

o słuszności decyzji. Nie mogli zrozumieć, dlaczego oni

— zwycięzcy spod Łęczycy, Piątku, Bielaw, Głowna i Łowicza
— muszą ustąpić pobitym Niemcom.

19

J. D y n o w s k i , Kronika działań 14 DP we wrześniu 1939 roku, MiD

WIH.

NIE BĘDZIE OFENSYWY SPRZYMIERZONYCH

Na wynik bitwy nad Bzurą czekano w Sztabie Naczelnego

Wodza z wielką niecierpliwością. Od jej pomyślnego zakoń­

czenia zależała poprawa sytuacji na całym froncie. Armia

polska znalazła się bowiem w położeniu wręcz katastrofalnym.

Armia „Kraków" gen. Szyllinga, ciągle wyprzedzana przez

dywizje szybkie 14 armii niemieckiej, zagrażające jej tyłom

od południa, nie zdołała utworzyć obrony na Nidzie i Dunajcu

i wraz z sąsiednią armią „Karpaty" (później nazwaną „Mało­

polska") gen. Kazimierza Fabrycego cofała się pospiesznie

nad San. Dywizje 14 niemieckiej armii gen. Wilhelma Lista

były jednak szybsze i w nocy z 9 na 10 września przekroczyły

tę rzekę, uniemożliwiając z góry zorganizowanie tam obrony.

Runęło także północne skrzydło frontu polskiego. Najpierw

dywizje 3 niemieckiej armii gen. Georga von Kiichlera

sforsowały Narew pod Różanem, później zaś XXI korpus gen.

Nicolausa von Falkenhorsta zaatakował Samodzielną Grupę

Operacyjną „Narew" gen. Młota-Fijałkowskiego pod Łomżą,

Nowogrodem i Wizna. 800-osobowa zaledwie załoga umoc­

nionej pozycji pod Wizna, dowodzona przez młodego bohater­

skiego kapitana Władysława Raginisa, odpierała ataki

10 niemieckiej dywizji pancernej i brygady fortecznej „Loet-

zen". Niemcy nie przeszli. Teraz dopiero dowódca Grupy

1

112

Armii „Północ" gen. Bock uznał, iż nadszedł właściwy czas,

by rzucić na szalę wydarzeń siły całego XIX korpusu pancer­

nego. Gen. Guderian pchnął do natarcia na Wiznę jeszcze

dwie dywizje — pancerną i zmotoryzowaną. Przez dwa dni

opierali się Polacy kilkudziesięciokrotnej przewadze nie­

przyjaciela.

Spod Wizny XIX korpus ruszył na Brześć nad Bugiem.

Utworzenie polskiego frontu obronnego w głębi kraju okazało

się więc w tej sytuacji niemożliwe.

Marszałek Rydz-Śmigły, na wieść o przerwaniu polskich

linii obronnych nad Wisłą, Narwią i Sanem i dotarciu

oddziałów 14 armii niemieckiej pod Lwów, podjął decyzję

dalszego odwrotu, upadła bowiem kolejna koncepcja obrony.

13 września wydał więc rozkaz szybkiego odwrotu wojsk na

tzw. przyczółek rumuński, na którym miano się bronić

w oczekiwaniu na ofensywę wojsk sojuszniczych na froncie

zachodnim. Ośrodki oporu w Warszawie, Modlinie, Lwowie

i na Wybrzeżu miały nadal trwać i walczyć w okrążeniu.

Wydane przez marszałka Śmigłego rozkazy okazały się

sprzeczne z decyzjami generała Stachiewicza, który przebywał

jeszcze w Warszawie. Szef Sztabu Naczelnego Wodza oceniał

bowiem, że obszar Warszawy i linia środkowej Wisły tworzą

nadal główną konstrukcję obrony i potraktował zwrot zaczepny

Kutrzeby jako możliwość wzmocnienia jej przez odciągnięcie

znad Wisły nieprzyjaciela. Jednocześnie obszar obrony War­

szawy mógł stanowić wsparcie dla akcji ofensywnej, bazę do

której ściągać miały z jej zachodniego przedpola wojska

wycofujące się po bitwie. Miały one powiększyć jego moż­

liwości operacyjne oraz oddziaływać aktywnie po liniach

wewnętrznych na obronę północnego skrzydła frontu, a także

środkowej Wisły. Tak skonstruowana teoretycznie koncepcja

planu zmierzała do stoczenia wielkiej bitwy w rejonie War­

szawy, w której byłyby zaangażowane działające dotąd od­

dzielnie zgrupowania polskie. Niestety, plan generała Stachie­

wicza pozostał tylko w sferze rozważań teoretycznych.

113

Niemcy mogli chwalić się spektakularnym sukcesem, co też

czynili, wykorzystując szeroko propagandę wojenną do celów

politycznych. Wbrew pozorom, rozwój wydarzeń nie skłaniał

do wielkiego optymizmu i wymagał korekt zarówno militar­

nych, jak i politycznych. W pierwszym rzędzie konieczna była

korekta dotychczasowych dyrektyw i rozkazów wobec oczy­

wistego faktu, że w toku kończącej się już operacji na

zachodnich obszarach Polski, zwłaszcza w wielkim łuku

Wisły — nie zdołano zniszczyć głównych zgrupowań polskich

sił zbrojnych. Dowództwo Grupy Armii „Południe", oceniając

przeciwnika w meldunku do Naczelnego Dowództwa Wojsk

Lądowych, informowało, że „nacierające armie aż do nocy

znajdowały się w walkach przeciwko cofającemu się generalnie

nieprzyjacielowi, ale stawiającemu jeszcze w wielu miejscach

zacięty opór siłami ariergard i ubezpieczeń skrzydłowych".

Wiedziano już o wtargnięciu 4 DPanc. na Ochotę w War­

szawie i uważano, że zdobycie całego miasta jest już

przesądzone.

Dowództwo GA „Południe" przedstawiło w związku z tym

do zatwierdzenia Naczelnemu Dowództwu Wojsk Lądowych

zamiar przegrupowania wojsk i koncentracji wysiłku natarcia.

„Zamierza się stworzyć silne południowe skrzydło złożone

z dwóch armii do kontynuowania ofensywy na wschód od

Wisły. Punkt ciężkości Puławy-Dęblin. Kierunek natarcia obu

armii na wschód od Wisły [Chełm-Lublin albo Tarno-

pol-Kowel] zależy od zamiaru operacyjnego dowódcy wojsk

lądowych.

Dowódca wojsk lądowych, gen. Brauchitsch, był przeciwny

tym zamiarom z uwagi na czynnik czasu. Chociaż przyznawał,

że przyjęcie tej koncepcji stwarza gwarancję cał­

kowitego zniszczenia przeciwnika, to jednak obawiał się

ryzyka przetrzymywania zbyt długo głównych sił w Polsce ze

względu na istniejący stan wojny z mocarstwami zachodnimi.

Hitler nie mając pewności, czy Francja i Wielka Brytania

— Bzura 1939

114

nadal zachowają postawę bierną, uznał za konieczne zwolnienie

z frontu polskiego możliwie najwięcej oddziałów i przerzucenie

ich na front zachodni, nawet za cenę rezygnacji z opanowania

całej Polski. Był to jeden z zasadniczych powodów przyjazdu

Hitlera na front w Polsce. Przyleciał samolotem spod Opola

na lotnisko pod Kielcami, skąd samochodem udał się do

dowództwa GA „Południe", które stacjonowało w miejscowo­

ści Końskie.

Prawdopodobnie gen. Brauchitsch po konsultacji z Hitlerem

podczas jego pobytu pod Opolem wiedział już, że obawy

Hitlera wzbudza stanowisko Sowietów. Kiedy bowiem do

wiadomości Mołotowa dotarło dementi w sprawie niemiec­

kiego komunikatu o zdobyciu przez Niemców Warszawy, ten

odstąpił od obietnicy z 9 września, że sowiecka akcja wojskowa

nastąpi w ciągu najbliższych kilku dni i powiadomił am­

basadora Rzeszy, że nie będzie ona możliwa przed upływem

dwóch do trzech tygodni niezbędnych na przygotowania.

Teraz mogły nastąpić komplikacje szkodzące toczącej się

na razie bez większych przeszkód kampanii przeciwko Polsce.

Kierownictwo Rzeszy stanęło ponownie wobec poważnego

ryzyka rozdwojenia wysiłku militarnego na dwa fronty. W razie

czynnego wystąpienia sojuszników Polski na froncie zachod­

nim cel strategiczny „Fali Weiss" — zniszczenie głównych sił

polskich — stawał się wątpliwy. Ale zdarzyć się mogło

jeszcze coś gorszego. Stalin i Mołotow, zdeprymowani brakiem

rozstrzygającego sukcesu niemieckiego, mogliby w ogóle

odstąpić od zamiaru zbrojnej interwencji w Polsce. Takiego

wariantu rozwoju wydarzeń Hitler nie wykluczał.

Sytuacja militarna Polski nie rokowała jednak nadziei na

jakąś znaczącą poprawę. 12 września marsz. Smigły-Rydz

stanął we Włodzimierzu Wołyńskim. Już jednak w nocy z 13

na 14 września Kwatera Główna musiała Włodzimierz opuścić

i kierować się za Dniestr. Po jednodniowym postoju w Mły-

nowie, marszałek wraz z Kwaterą Główną stanął 15 września

w Kołomyi. Za Dniestr ewakuował się również prezydent

115

Rzeczypospolitej oraz rząd wraz z ministrem spraw zagranicz­

nych i korpusem dyplomatycznym. W Krzemieńcu, dokąd

marszałek przybył 14 września rano, czekał nań list Naczelnego

Wodza armii francuskiej. Bez udziału szefa misji, bo on tylko

posiadał klucz szyfrowy, nikt nie mógł odczytać listu. Gen.

Faury nie ujawnił Śmigłemu jego treści, gdy ten podejmował

decyzję obrony za wszelką cenę, by dochować wiary sojuszowi

z Francją. Gen. Faury wspomina:

„Okoliczności pozwoliły na zachowanie przy sobie tych

ambarasujących wyjaśnień, musiałbym się rumienić ze wstydu,

gdybym musiał przekazać je wodzowi, który wśród klęski

zachował jeszcze wiarę w sprzymierzeńców".

Po przybyciu do Kołomyi cała uwaga marszałka Smigłego-

-Rydza i jego sztabu koncentrowała się na przygotowaniach

do obrony przyczółka rumuńskiego. Marszałek nadal oczekiwał

wykonania przez sprzymierzonych postanowień porozumienia

sojuszniczego i wierzył, że ofensywa na Zachodzie ruszy.

Podtrzymywał go zresztą w tym przekonaniu szef francuskiej

misji wojskowej, gen. Faury. Jednak ani marszałek, ani nikt

z jego otoczenia wraz z oficerami obu sojuszniczych misji

wojskowych i przedstawicielstw dyplomatycznych nie wie­

dzieli, że 12 września sprzymierzeńcy zdecydowali ostatecznie

ofensywy na froncie zachodnim nie podejmować.

Z wojskowego punktu widzenia powstrzymanie działań

zaczepnych na froncie zachodnim w chwili, kiedy 200-tysię-

czne zgrupowanie wojsk polskich w bitwie nad Bzurą osiąga

powodzenie, zmuszając przeciwnika do obrony w newralgicz­

nym, tak co do czasu jak i miejsca, szczycie rozwoju

niemieckiej ofensywy w Polsce, można było nazwać błędem

szkolnym. Nie ma powodu, by sądzić, że mogło go popełnić

kierownictwo polityczno-wojskowe tak wysokiej rangi bez

uciekania się do jakiejś innej wyższej racji o znaczeniu

strategicznym.

Pomijano milczeniem cały kontekst polityki Stalina i jej

wpływ na rozwój wydarzeń, szczególnie w aspekcie decyzji

116

wojskowych. Znajduje to pełne uzasadnienie dla postawienia
hipotezy, że stanowisko Związku Sowieckiego wpływało ha­
mująco na aktywne zaangażowanie się państw zachodnich na

rzecz współdziałania militarnego z Polską.

Tymczasem na przyczółku rumuńskim Naczelne Dowódz­

two dysponowało na razie tylko słabymi siłami grupy gen.
bryg. Stefana Dembińskiego. Do 15 września generał sfor­

mował nieźle prezentujące się pod względem organizacyjnym
trzy pułki piechoty.

Ostatecznie główne siły grupy „Stryj" gen. Dembińskiego

w składzie sześciu batalionów stanęły do obrony węzła
drogowego w Stryju i na północ od miasta po ujście rzeki
Stryj do Dniestru, na nieproporcjonalnie rozległym w stosunku

do posiadanych sił, ponad 80-kilometrowym, odcinku obron­
nym. Na pozostałym, ponad 200-kilometrowym odcinku nad
Stryjem bronić się miały dalsze cztery bataliony.

Na wschodnim skrzydle obrony przyczółka sytuacja była

jeszcze gorsza. Do połowy września nad Dniestrem nie było

sił niezbędnych nawet do dozorowania rzeki.

14 września gen. bryg. Władysław Langner, na rozkaz

Naczelnego Wodza, wraz ze swoim zastępcą, gen. bryg.
Maksymilianem Milanem-Kamskim, przystąpił do organizo­
wania obrony nad Dniestrem. W skład powołanej grupy
„Dniestr" miały wejść ośrodki zapasowe przemyskiego DOK

oraz ośrodki zapasowe lwowskiego DOK, a także wycofane
z obszaru DOK V. Otrzymały one rozkazy do wycofania się
za Dniestr, gdzie miano je przeformować w oddziały. Pierwsze
spośród ewakuowanych dotrzeć mogły na przedmoście nie

wcześniej niż 16 września, a ostatnie dopiero 21 września. Nie
zapowiadało to możliwości w miarę szybkiego sformowania

grupy „Dniestr". Należało przy tym uwzględnić, że prze­
grupowanie oddziałów i ich koncentracja na obszarze przed-
mościa dokonywać się miały wśród aktywizującej się części
nacjonalistycznie nastawionej mniejszości ukraińskiej. Wobec
wyraźnych oznak zbliżającej się klęski wojennej oraz rozkładu

117

aparatu administracyjnego niektóre środowiska ukraińskie
uległy wrogim Polsce nastrojom, które inspirowała Abwehra
i hitlerowska piąta kolumna.

Sytuacja na przedmościu rumuńskim wymagała radykalnej

poprawy zarówno w zakresie organizacyjnym, jak i taktycz­
no-operacyjnym, jeżeli obszar ten miał odegrać rolę, jaką mu
wyznaczono. Brakowało zaś nadal konkretnych sił i od­
powiednich środków do walki. Tymczasem dywizje ze zgru­
powania gen. Sosnkowskiego nadal nie nadchodziły. Do
Naczelnego Dowództwa dotarła natomiast 16 września wiado­
mość o walkach z Niemcami na dalekim, zachodnim przedpolu

Lwowa. Był to zwycięski bój słabej już wówczas 11 KDP
w rejonie Jaworowa ze zmotoryzowanym pułkiem SS-Leib-
standarte „Germania". Z jednej strony była to wiadomość
optymistyczna, bo rozpraszała w środowisku oficerów Sztabu
i Naczelnego Wodza nastroje częściowej rezygnacji i upadku
ducha, z drugiej jednak strony była to informacja hiobowa.
Potwierdzała ona obawy, że gen. Sosnkowski nie maszeruje

na przedmoście, lecz przebija się do Lwowa. Znaczenie tego
faktu, z operacyjnego punktu widzenia, oznaczało zbliżającą
się klęskę.

Ale najgorsze miało dopiero nadejść.
W ambasadzie polskiej już od kilku dni śledzono z dużym

niepokojem niekorzystny dla Polski rozwój wydarzeń. W „Praw­
dzie" i „Izwiestiach" ostro krytykowano polską politykę
narodowościową wobec mniejszości ukraińskiej i białoruskiej.
Radio informowało o rzekomych naruszeniach granicy sowiec­

kiej przez polskie lotnictwo. Uzupełniały zaś to wszystko
informacje o postępującej mobilizacji Armii Czerwonej.

14 września Associated Press donosiła:

„Na horyzoncie Europy Wschodniej rysuje się coraz wyraź­

niej i groźniej cień rosyjskiej interwencji. Kiedy żądne
zdobyczy terytorialnych państwo trzyma w pogotowiu swoje
armie, Moskwa nie myśli krępować się, wymyśla incydenty
graniczne, acz czyni to niezbyt subtelnie. Sądząc po relacjach

118

rozpowszechnianych przez oficjalną agencję TASS, należałoby

przyjąć, że polskie siły powietrzne wystartowały całymi

eskadrami, aby sprowokować na granicy sowieckiej całe serie

incydentów i zaciemnić pokojowe sowieckie niebo. Skoro

źródła niemieckie podały kilka dni temu, że polskie siły

powietrzne zostały, poza nielicznymi wyjątkami, zniszczone,

i skoro rozumie się samo przez się, iż Polacy potrzebują

wszystkich pozostałych samolotów na froncie, nietrudno

zrymować w całości trywialne manewry sowieckich służb

informacyjnych. Czerwone wojska są gotowe do skoku na

Polskę, zaś pretekst, który miałby to uzasadnić, nie odgrywa

w prostackim sumieniu sowieckich władców żadnej roli..."

To najgorsze dla Polski miało dopiero nadejść.

BEZ SZANSY NA ZWYCIĘSTWO

Do Sztabu Naczelnego Wodza nie nadchodziły nadal od

generała Kutrzeby żadne wiadomości.

Tymczasem w sztabie armii „Poznań", po objęciu dowódz­

twa przez generała Bortnowskiego nad zgrupowaniem wojsk

nacierających, przygotowano już rozkazy do dalszego natarcia

na Stryków i Głowno. Generał Kutrzeba ważył jeszcze dopiero

co podjętą decyzję i wahał się niezdecydowany, chociaż

kurierzy już czekali na rozkazy.

Wezwał szefa sztabu, pułkownika Lityńskiego, aby omówić

z nim sytuację.

— Nacieramy za szeroko — powiódł palcem po niebieskich

kreskach na mapie, oznaczających dywizje generałów Knolla

i Bołtucia.

— I za daleko od Warszawy — dodał po chwili namysłu.

— Jeżeli to natarcie nie powiedzie się, czeka nas katastrofa.

To duże ryzyko. Gdyby tak przegrupować się i uderzyć

mocniej w rejonie Łowicza — mówił, oczekując reakcji

pułkownika.

Ten jednak milczał, podążając naprędce myślą za sugestią

generała.

— Knolla wycofać i pchnąć na Sochaczew, niech tam

próbuje otworzyć drogę — ciągnął dalej Kutrzeba, rozwijając

hipotezę korekty dotychczasowego planu bitwy.

120

— To jeszcze większe ryzyko — przerwał Lityński. — Za

mało o nich wiemy — wskazał na czerwone strzałki niemiec­

kich dywizji. — W takiej sytuacji generał Faury był zawsze

zwolennikiem prowadzenia natarcia w nie zmienionym ugru­

powaniu — continuer — dodał ulubione słowo starego

Francuza, dyrektora nauk Wyższej Szkoły Wojennej.

Kutrzeba zamyślił się.

W tej chwili wszedł oficer sztabu i wręczył generałowi list.

Lityński obserwując twarz czytającego, dostrzegł na niej duże

poruszenie.

Był to list od generała Bortnowskiego, który donosił, że po

zapoznaniu się z sytuacją w oddziałach, którymi miał dowo­

dzić, doszedł do wniosku, iż nie powinien objąć powierzonego

mu dowództwa.

„... Nie chcę generałowi Knollowi odbierać chwały zdobycia

Łodzi. Rozumiem, że chcesz mi dać odpowiednie mojej

szarży dowodzenie, ale tym nie musisz się krępować. Trudności

jednak sprawiać ci nie chcę, i jeżeli będziesz nalegał, to

dowództwo nad bitwą obejmę..." '.

Generał Kutrzeba bez słowa wyjechał natychmiast do

dowództwa armii „Pomorze". Rozmowa generałów w Łęku

odbyła się bez świadków. Wiadomo jednak, że sugestie

generała Bortnowskiego, który bardzo negatywnie ocenił

sytuację i położenie wojsk Knolla, wzięły górę i zachwiały

ostatecznie wiarę generała Kutrzeby w celowość dalszego

natarcia na Stryków, nawet z ograniczonym celem wzięcia

Głowna.

Generał Bortnowski wyolbrzymiał niebezpieczeństwo wy­

nikające z faktu otwartych skrzydeł wojsk Knolla. Szczególnie

groźnie oceniał sytuację na wschodnim skrzydle, gdzie dotąd

— mimo ponaglających rozkazów — dywizja pułkownika

Mysłowskiego nie nacierała na Głowno.

Generał Kutrzeba miał jeszcze nadzieję, że gdzieś w rejonie

Skierniewic bije się armia „Łódź" i wiąże jakąś część

' T. K u t r z e b a, Bitwa nad Bzura^ wyd. II, Warszawa 1958, s. 118.

121

przeciwnika. Ale gdy do sztabu armii „Pomorze" dotarła

wiadomość, że oddziały tej armii kierują się do Modlina,

rozwiały się wiązane z tym nadzieje. Armia „Łódź" z pomocą

przyjść nie mogła.

Po wycofaniu się w nocy z 5 na 6 września z pozycji nad

środkową Wartą i Widawką armia „Łódź" kierowała się

zgodnie z rozkazem Naczelnego Wodza na przeprawy wiślane

pod Górą Kalwarią i Otwockiem. Nie powiodły się wszelkie

wysiłki podejmowane w celu nawiązania z nią łączności

i wykorzystania jej sił do wspólnego działania z armiami

„Poznań" i „Pomorze".

9 września 1939 roku około godziny 18 dowódca armii

„Łódź", gen. bryg. Wiktor Thommee, zarządził odprawę.

— Kraków, Kielce, Radom i Łódź są już zajęte przez

nieprzyjaciela — mówił generał. — Pancerne oddziały nie­

mieckie dotarły pod Warszawę. Jesteśmy okrążeni. W tej

sytuacji otworzenie drogi na Warszawę staje się koniecznością.

Będziemy się przebijać.

2 DP miała tam podążać przez Wiskitki, Błonie i Ołtarzew,

28 DP przez Żyrardów, Grodzisk i Pruszków, 30 DP przez

Puszczę Mariańską, Mszczonów i Nadarzyn. Podczas marszu

dywizji polskich doszło do wielu zaciętych bojów z oddziałami

8 i 10 armii hitlerowskiej.

10 września stwierdzono obecność Niemców w Mszczonowie.

Dowódca 30 dywizji piechoty, gen. Leopold Cehak, postanowił

więc przebić się przez miasteczko siłą. W natarciu obok 30 DP

miał wziąć udział również 31 sieradzki pułk piechoty z 10 DP,

dowodzony przez ppłk. Wincentego Wnuka. 31 pułk piechoty,

nie czekając jednak na połączenie się z 30 DP, sam uderzył na

Niemców, którzy należeli do XI korpusu.

Atak naszych oddziałów rozpoczął się 11 września około

godziny 4 nad ranem. Zaskoczeni hitlerowcy rzucili się do broni,

ale artyleria polska uniemożliwiła im zorganizowany opór. Po

krótkiej walce ulicznej nasi żołnierze opanowali miasteczko,

niszcząc 16 niemieckich czołgów i samochodów ciężarowych.

122

2 dywizja piechoty pod dowództwem płk. dypl. Antoniego

Staicha stoczyła swój największy bój pod Błoniem. 11 września

około godziny 22 maszerujący na czele kolumny dywizji

4 pułk piechoty płk. Bronisława Laliczyńskiego napotkał

w Błoniu opór oddziałów niemieckich. Po krótkim starciu

Polacy wtargnęli do miasta, wyrzucając stamtąd nieprzyjaciela.

Maszerując wciąż na czele dywizji, około północy pułk

natknął się ponownie na obronę hitlerowców w Swięcicach.

Tym razem były to doborowe oddziały SS Leibstandarte

„Adolf Hitler". Mimo szczególnie uporczywej obrony hit­

lerowców nasze oddziały zdobyły Swięcice i ruszyły w ślad

za wycofującym się przeciwnikiem.

Kolumny 28 DP, dowodzonej przez płk. Stefana Bronow-

skiego, ruszyły 10 września na obleganą przez Niemców

Warszawę. W straży przedniej szedł 36 pułk piechoty Legii

Akademickiej z Warszawy, najsilniejszy liczebnie, mający

jeszcze około 1000 żołnierzy, dowodzony przez ppłk. Karola

Ziemskiego.

12 września o świcie pułk napotkał pod Brwinowem opór

niemiecki. Uderzył wkrótce, mimo ognia karabinów maszyno­

wych ze stacji kolejowej. Reakcją Niemców była ucieczka.

Brwinów był wolny.

Ożyły nagle zabudowania wschodniego Brwinowa. Zza

domów, parkanów i ogrodów wyskakiwali piechurzy i sprawnie

formowali bojowe tyraliery. Przed nimi, w oddalonych o kil­

kaset metrów miejscowościach Otrębusy i Kanie, pociski

28 pułku artylerii rwały w górę fontanny ziemi. Niemcy

odpowiedzieli ogniem, tworząc tak potężną zaporę, iż zdawało

się, że przejście przez nią oznacza niechybną śmierć.

Kiedy rozwiał się dym niemieckiej nawały ogniowej,

dowódca 36 pułku piechoty dostrzegł, że tyralierzy I i II

batalionów majorów Germana Piekarniaka i Władysława

Kuleszy, chociaż mocno przerzedzone, wciąż atakują. Odległe

„hura" oznajmiało wreszcie, że piechota wykonała atak na

pozycje Niemców.

123

Kanie i Otrębusy zdobyto.

Bataliony zajęły podstawy wyjściowe do natarcia na Hele-

nów. Ale teraz każda próba ruszenia naprzód kończyła się

niepowodzeniem. Jedna z kompanii II batalionu dotarła do

zachodniej części miejscowości, ale tu zaległa w nawale

ognia. Poderwał ją ponownie do ataku dowódca kompanii,

kpt. Adam Zachuta, jednak ciężko ranny w pierś i rękę padł,

a żołnierze znów przywarli do ziemi. Dowództwo kompanii

objął ppor. Jerzy Jędrzejewski. Własnym przykładem chciał

porwać kompanię do walki. Z okrzykiem: „Jeszcze Polska nie

zginęła" — padł trafiony serią karabinu maszynowego.

Dalsze natarcie było niemożliwe. Bataliony zaległy. Przerwa

w walce trwała jednak krótko, ponieważ Niemcy przeszli do

kontrataków. Z Helenowa wyszedł kontratak piechoty, wsparty

10 czołgami. Hitlerowcy nacierali ostrożnie, artyleria ich

kładła potężne nawały ogniowe na polskie stanowiska. Ar­

tyleria własna odpowiadała coraz rzadziej — kończyła się

amunicja. Linia piechoty polskiej jakby zamarła. Czekała, aż

hitlerowcy podejdą bliżej. Wreszcie z odległości skutecznego

strzału otworzyły ogień działka przeciwpancerne. Pierwszy,

drugi, trzeci... rozległy się metaliczne wybuchy odpalanych

pocisków. Znieruchomiały pierwsze czołgi. Ze skrzydeł i od

czoła odezwały się karabiny maszynowe. W ogniu tym

piechota niemiecka zaległa. Wkrótce podniosła się znów

i padła, przyciśnięta ogniem obrony.

Straty polskie rosły jednak szybko. Przeszło 100 zabitych

żołnierzy zasłało pola pod Brwinowem, dziesiątki rannych

wymagały opatrunków i ewakuacji. Dziewczęta brwinowskie

z narażeniem życia niosły im pomoc pod ogniem nie­

przyjaciela.

Walka trwała do zmroku, bo dopiero wtedy oddziały mogły

oderwać się od przeciwnika i wycofać.

Pomimo niewątpliwych lokalnych sukcesów armii „Łódź"

brakło jej sił na przerwanie pierścienia oblegających War­

szawę wojsk niemieckich. 13 września gen. Thommee

124

wydał więc rozkaz marszu do twierdzy Modlin, nie zajętej

jeszcze przez Niemców.

Coraz mniej było również nadziei na współdziałanie gar­

nizonu warszawskiego z wojskami zgrupowania gen. Kutrzeby.

Dowódca armii „Warszawa" gen. Rómmel otrzymał 11 wrześ­

nia depeszę od gen. Kutrzeby, nadaną tzw. klerem: „Proszę

pana z wąsikiem o wiązanie nieprzyjaciela. Podać położenie

lotnikiem. Kolega spod Kijowa"

2

.

Odpowiedź przyszła nazajutrz. Gen. Rómmel zapewniał

Kutrzebę, że: „Wszystko dobrze. Gdzie jesteście. My chcemy

jutro atakować, aby was odciążyć"

3

.

Mimo to gen. Kutrzeba, jak się wydaje, nie liczył na

pomoc garnizonu warszawskiego. Czy był to sąd racjonalny

oparty na nieznanych nam dowodach, czy może tylko

intuicja doświadczonego operatora? Nie wiadomo. W każ­

dym razie sceptycyzm gen. Kutrzeby okazał się, niestety,

uzasadniony.

Tego samego dnia, 12 września, dowódca armii „Warszawa"

podpisał ogólny rozkaz operacyjny do natarcia: „W obszarze

Łowicza wielka bitwa. Nieprzyjaciel ściąga tam siły swe

z rejonu Warszawy. Z drugiej strony nieprzyjaciel, który

przekroczył Bug, spycha armię gen. Przedrzymirskiego na

południe i zagraża pośrednio obszarowi Warszawy... O świcie

13 września chcę uderzyć wszystkimi siłami, które mogę

uruchomić, z obszaru Warszawy zbieżnie w ogólnym kierunku

na Węgrów, by odciążyć armię gen. Przedrzymirskiego

i uczynić ją zdolną do podjęcia działań zaczepnych..."

4

.

Mimo uzasadnionego sprzeciwu niektórych oficerów sztabu

armii „Warszawa" działanie zaczepne na Węgrów podjęto, ale

nie przyniosło ono żadnych pozytywnych skutków.

2

Pan z wąsikiem — gen. Rómmel, kolega spod Kijowa — gen. Kutrzeba.

Telegram dowódcy armii „Poznań" do dowódcy armii „Warszawa", w: Wojna
obronna Polski. Wybór źródeł,

dok. nr 342, s. 703.

3

Tamże,

dok. nr 375, s. 752.

4

Tamże,

dok. nr 378, s. 753-754.

125

Pod koniec 12 września gen. Kutrzeba zmienił dotych­

czasowy plan bitwy. Postanowił przerwać natarcie na Stryków,

wycofać grupę gen. Knolla za Bzurę, a następnie przegrupować

ją do uderzenia na Sochaczew, aby tam otworzyć drogę na

Warszawę.

Do osłony tego przegrupowania i uderzenia na Sochaczew

oraz natarcia z Łowicza na Skierniewice wprowadzono dywizje

z armii „Pomorze". Nie wykorzystano zatem, jak pierwotnie

przewidywano, uderzenia armii „Poznań" w celu zabezpiecze­

nia odwrotu armii „Pomorze" do Warszawy, lecz uwikłano ją

w bitwę w rej. Łowicza. Teraz jej działania zaczepne tworzyć

miały osłonę armii „Poznań" podejmującej próbę przebicia

drogi na najkrótszym kierunku do celu. Konsekwencją tych

skomplikowanych manewrów było związanie z nieprzyjacielem

niemal całości sił obu armii i znaczne opóźnienie wykonania

zasadniczego celu działań, tj. odwrotu do Warszawy.

*

Przez pierwsze dwa dni bitwy nad Bzurą stolica była

w niebezpieczeństwie. Odpierała ataki niemieckiej 4 dywizji

pancernej.

8 września przed południem wyszły ponownie z Warszawy

pancerne podjazdy rozpoznawcze. Dwa plutony czołgów kompa­

nii tankietek kpt. Graziuka ruszyły pod Mszczonów i Pruszków.

Niemcy byli już rzeczywiście blisko. W Raszynie i pod

Pruszkowem doszło do krótkiego, lecz gwałtownego starcia.

Po południu 4 DPanc. zajęła Okęcie i Włochy, a 1 DPanc.

podeszła pod Górę Kalwarię. Wkrótce potem czołgi dywizji

Reinhardta rozlazły się po przedpolu Szczęśliwie, Rakowa

i Służewca, a rozpoznanie pancerne, kilka czołgów, ruszyło

aleją Krakowską ku Grójeckiej.

Wspomina gen. Reinhardt:

„... Niezwykłe napięcie panowało w dywizji. We wszystkich

oczach panowała duma, radość przeżycia doniosłej chwili

wkraczania do stolicy nieprzyjaciela już w ósmym dniu wojny

(...). Zupełnie niespodziewanie straż przednia natrafiła na bardzo

silny ogień karabinowy i karabinów maszynowych ze skraju

miasta, z lotniska mokotowskiego i z rejonu na zachód od niego

oraz z ogrodów na Ochocie (...). Całkiem inaczej wyobrażali

sobie to przyjęcie upojeni zwycięstwem żołnierze..."

Ogień otworzono, gdy Niemcy znaleźli się na wysokości

ogródków szczęśliwickich. Strzelano szybko z kilku dział

polowych i przeciwpancernych, które stanęły w ugrupowaniu

batalionów 40 i 41 pp. Zaskoczony przeciwnik zareagował

jednak natychmiast schodząc z szosy i linii ognia polskiej

artylerii. Niemcy próbowali teraz przedostać się na Czyste, ale

i tutaj natknęli się na zorganizowany ogień przeciwpancerny.

Straciwszy 4 czołgi, przerwali rozpoznanie i wycofali się

w kierunku Raszyna.

W Raszynie znalazła się w ich rękach rozgłośnia radiowa

Warszawa I. Na szczęście została dzień wcześniej zniszczona

przez polskich radiowców.

Zatrzymajmy się przez chwilę przy opowiadaniu uczestnika

ochotniczego patrolu, Stanisława Ochmana, przypadkowego

obserwatora pierwszego starcia z niemiecką dywizją pancerną:

„... Zaczęło się już ściemniać, gdy zauważyłem przemyka­

jącego się wśród krzewów i ogrodów człowieka. Był wyraźnie

zdenerwowany i rozglądał się niepewnie po pustym terenie.

Zaczaiłem się na niego i gdy się zbliżył, krzyknąłem: «Stój,

bo strzelam. Kto idzie?». Na to mężczyzna zatrzymał się,

podniósł ręce do góry i odpowiedział «Niemiec». Przez

moment trwało u mnie coś w rodzaju zamroczenia. Nie do

uwierzenia było, żeby dywersant przyznawał się do swojej

narodowości. Po sprawdzeniu dokumentów okazało się, że był

to monter z radiostacji w Raszynie, uchodzący stamtąd.

Nazywał się Niemiec. Raszyn był już opanowany przez

Niemców i zatrzymany człowiek opowiadał nam jakieś dra­

matyczne i wstrząsające szczegóły. Po tylu latach niewiele

pamiętam. Utkwiło mi tylko w pamięci, że powodem do

127

wystąpień furii niemieckiej były zniszczone przez personel

polski lampy nadawcze. Wszystkich pracowników aresztowano,

dwóm tylko udało się jakoś zbiec. Zbiegły monter był przerażo­

ny i upokorzony. W dość szybkim czasie po odejściu montera

szosą krakowską w kierunku Ochoty przeleciały z hałasem trzy

ciężkie czołgi niemieckie. Natychmiast potem odezwała się

strzelanina z działek i broni maszynowej. Broniono już wejścia

do miasta. Wkrótce potem szosą obok ogrodów, prostopadle do

szosy krakowskiej pędził samochód — łazik. Prowadził go na

złamanie karku szofer, obok niego siedział pułkownik. Chciałem

ich uprzedzić o niebezpieczeństwie stojących na szosie czołgów,

usiłowałem zatrzymać samochód, by złożyć meldunek. Żołnierz

nie zatrzymał się, skręcił tylko ryzykownie w bok, by ominąć

mnie stojącego na drodze i pomknął dalej...

...Oficerem, który mnie wyminął, był ppłk Józef Kalandyk,

dowódca 40 pp oraz dowódca obrony w tym rejonie. Spieszył się

na zagrożony odcinek. Wszystkie trzy czołgi zostały spalone..."

Wieczorem radio berlińskie podało komunikat o zdobyciu

Warszawy. Suchy, lecz prawdziwy meldunek szefa sztabu

10 Armii, generała Paulusa, do dowództwa GA „Południe"

informował:

„... Na południowe i zachodnie skraje Warszawy został

położony silny ogień artylerii polskiej, w związku z tym

natarcie 16 korpusu armijnego może być dalej prowadzone

dopiero po dokonanym przygotowaniu artyleryjskim..."

Zaczynał się bój o Warszawę. Zapoczątkował on drugą fazę

działań wojennych na froncie wschodnim. Oczekiwania do­

wództwa polskiego, że w tej fazie działania odciążające na

froncie zachodnim zaznaczą się odczuwalnie. Jak wiemy, nie

zostały spełnione przez obu sojuszników Polski. Od tej chwili

słowo „Warszawa" nie będzie schodziło z taśm dalekopisów

i kart operacyjnych rozkazów. Poddanie miasta wyznaczy

w rzeczywistości kres polskiego oporu.

„... Panie generale, najważniejszą teraz rzeczą utrzymanie

rejonu Warszawy, do chwili rozstrzygnięcia bitwy na zachodnim

128

przedpolu Warszawy. Dalsza północ (jednostki — T. J.)

Młota ma dużo przestrzeni za sobą i cofanie się nie odgrywa

tak ważnej, jak rejon warszawski. Dlatego bliższe siły

tego rejonu i Przedrzymirskiego, i Młota — szczególnie

kawaleria, która może przytrzymać jednostkę pancerną i ha­

mować ją — powinny wszystko zrobić, by jak najdłużej

utrzymać rejon Warszawy. Modlin trzymać bez przyczółka,

ewentualnie na Wiśle i Narwi..."

Tę oto rozmowę przeprowadził o godzinie 21.00, 7 września

marsz. Śmigły-Rydz ze swojej kwatery w Brześciu n. Bugiem

z szefem swego sztabu w Warszawie, gen. Stachiewiczem.

Odbyła się ona po przełamaniu przez Niemców polskiej

obrony nad Narwią i zagrożeniu północno-wschodniej części

obszaru Warszawy.

W kontekście obu niemieckich komunikatów pozostaje

niewyjaśniona sprawa motywów nadania fałszywej informacji

radiowej. Meldunek Paulusa dowodził, że omyłka była tu

wykluczona, a szybkie postępy Wehrmachtu nie wymagały

uciekania się do takich chwytów propagandowych. Komunikat

o zdobyciu stolicy Polski adresowany był do Mołotowa

i służyć miał przyśpieszeniu decyzji wkroczenia Chłopsko-

-Robotniczej Armii Czerwonej na wschodnie terytorium

naszego kraju. 9 września Mołotow zawiadomił Schulenburga,

że radzieckie wystąpienie zbrojne nastąpi w ciągu najbliższych

kilku dni.

Kiedy jednak do wiadomości Mołotowa dotarło dementi

w sprawie niemieckiego komunikatu o zdobyciu przez Niem­

ców Warszawy, ten odstąpił od wcześniejszej obietnicy

i powiadomił ambasadora Rzeszy, że sowiecka akcja wojskowa

nie będzie możliwa przed upływem dwóch do trzech tygodni

niezbędnych, jak to określił, na przygotowania.

Teraz mogły nastąpić komplikacje niesprzyjające tworzącej

się na razie, bez większych przeszkód, kampanii przeciwko

Polsce. Kierownictwo Rzeszy stanęło ponownie wobec poważ­

nego ryzyka, rozdwojenia wysiłku militarnego na dwa fronty.

129

W razie czynnego wystąpienia sojuszników Polski na froncie

zachodnim cel strategiczny „Fali Weiss" — zniszczenie

głównych sił polskich — stawał pod znakiem zapytania. Ale

zdarzyć się mogło coś gorszego. Stalin i Mołotow, zde­

prymowani brakiem rozstrzygającego sukcesu sojusznika,

mogliby w ogóle odstąpić od zamiaru przyjścia mu ze

zbrojną pomocą.

Takiego wariantu wydarzeń Hitler nie wykluczał. W tym

czasie bowiem przywódca Rzeszy zażądał informacji w szta­

bie Naczelnego Dowódcy Wojsk Lądowych o symptoma­

tycznej wymowie:

„... Na jakiej możliwie najkrótszej pozycji można ubez­

pieczyć się jak najmniejszymi siłami przeciw pozostałemu

obszarowi polskiemu w wypadku, jeśliby reszta wschodniej

Polski nie miała być przez nas obsadzona?..."

Złamanie oporu w Warszawie i opanowanie miasta miało

znaczenie zasadnicze, a jego wykonanie wymagało nowych

decyzji, przede wszystkim organizacyjnych. 9 września dowód­

ca GA „Południe" Rundstedt depeszował do dowódcy 8 Armii

Blaskowitza:

„...8 Armia swoje stanowisko dowodzenia ma przesunąć tak

dalece, aby mogła przejąć jednolite dowodzenie w walce

o Warszawę i w celu zniszczenia przeciwnika znajdującego

się między Warszawą i Skierniewicami oraz wycofującego się

na północ od Sochaczewa w kierunku Warszawa-Modlin.

16 KA i 11 KA będą podporządkowane 8 Armii, jak tylko

zostaną stworzone powyższe podstawy dla jednolitego dowo­

dzenia..."

Nazajutrz po pierwszej, nieudanej próbie wzięcia War­

szawy wstępnym bojem z marszu, 9 września, od wczesnego

rana, miasto zaatakowała Luftwaffe. Naloty z małymi prze­

rwami trwały prawie cały dzień i kierowały się nie tylko

na obiekty wojskowe, lecz także na dzielnice mieszkalne.

Nie uszło to jednak napastnikom bezkarnie. 20 samolotów

nie powróciło do baz.

9 — Bzura 1939

130

Początek natarcia grenadierów pancernych Reinhardta dała

artyleria, której ogień trwał nieprzerwanie do południa.
Dowódca niemieckiej dywizji koncentrował swoją uwagę, jak

tego zresztą po polskiej stronie oczekiwano, na pozycjach
środkowej części zachodniego przedmieścia Warszawy. Rdze­
niem tej części obrony była Ochota i Wola, dobrze już
przygotowane do obrony.

Podpułkownik Józef Kalandyk, dowódca tego odcinka

(„Zachodniego"), miał do obrony pierwszej pozycji trzy
bataliony piechoty — 2 i 3 batalion 40 pułku piechoty majora
Antoniego Kassiana i majora Antoniego Sanojcy oraz 2 bata­
lion 41 pułku strzelców suwalskich majora Romana Kaniow-
skiego-Zagłoby, którego zastąpił później major Artemi Aroni-

szydze. Dla wsparcia piechoty dwie baterie armat 75 mm
29 pułku artylerii lekkiej, dowodzone przez poruczników
Kazimierza Pancerza i Stanisława Smigiera oraz dywizjon

artylerii lekkiej (bez jednej baterii) pod dowództwem kapitana

Józefa Rylskiego i pluton artylerii 41 pułku piechoty; 28 armat
i wszystkie w ugrupowaniu piechoty, przygotowane do strze­
lania na wprost do czołgów.

W drugiej linii bataliony 360 pułku piechoty na czele

z pułkownikiem Witalisem Chmurą.

W trzeciej linii zaimprowizowane zgrupowanie pancerno-

-motorowe, złożone z trzech kompanii czołgów rozpoznaw­
czych, lekkich oraz dwóch zmotoryzowanych kompanii prze­
ciwpancernych pod dowództwem kapitana Bolesława Kowal­
skiego. Dywizjon 3 pułku artylerii ciężkiej miał wspierać

pierwszą linię obrony ogniem dział dwóch baterii.

Do ataku na miasto ruszyły dwie grupy bojowe niemieckiej

dywizji, każda w sile dwóch pułków, czołgów i piechoty
zmotoryzowanej, z dywizjonami artylerii wsparcia, przeciw­
pancernej i saperami.

Pierwsza zaatakowała pozycje 2 batalionu 41 pułku strzel­

ców suwalskich, broniącego Ochoty. Czołgi szły szeroką
ławą. W głębi zaś, jakby z ogromnego pudła, cieniutką nitką

131

szosy krakowskiej, wypełzały nowe i rozłaziły się po polu,
ciągnąc za sobą siwe wstążki rozpylanej w spiekocie ziemi.
Raz po raz przez chwilę nieruchomiały i wtedy od ciężkiej,
niezgrabnej sylwetki czołgu odrywał się rdzawy kłąb ognia,

który gasł natychmiast, aby przejść w niewidzialny już suchy
metaliczny grzmot.

6 kompania porucznika Stanisława Łaganowskiego broniła

południowo-wschodniego skraju Ochoty, koncentrując naj­
większy wysiłek u wylotu Grójeckiej. Tu właśnie uderzyła
grupa kilkudziesięciu czołgów. Chrzęst stalowych gąsienic
splątany z hukiem motorów i rwących się pocisków był

pierwszą próbą odporności psychicznej żołnierzy tej kompanii.
Nie wszyscy jej sprostali. Poddając się psychozie strachu
opuścili pozycje.

Niemcy wykorzystali natychmiast chwilę psychicznego

załamania przeciwnika i wdarli się w ulicę Grójecką. Przeszli

pierwszą barykadę. Tuż za nią była dobrze ukryta armata.
Działa por. rez. Eugeniusza Niedzielina podejmują walkę
i chociaż pojedynek z Niemcami przegrają, tracą oni trzy
czołgi i dwa samochody pancerne. Za nimi napierają następne
i pchają się w gardziel ulicy Grójeckiej, którą przy zbiegu

z ulicą Nieborowską blokuje kolejna barykada. Nadjeżdżający
czołg z rozpędem uderzył w nią i rozepchnął na bok. Popędził
dalej... Nagle zakręcił się i znieruchomiał. Za nim wybuchnął

płomieniem drugi. Ulica odpowiedziała echem dwóch szybko
następujących po sobie wystrzałów armatnich. To działon
z plutonu 1 baterii 29 pal podporucznika rezerwy Józefa
Suchockiego, urzędnika z Augustowa, zatrzymał szarżę nie­
mieckich czołgów. A za nim, przy placu Narutowicza jeszcze

jedna armata z plutonu podporucznika Piotra Janczewskiego.

Nie powiodła się również próba przebicia obrony 5 kompanii

na Wawelskiej i Żwirki i Wigury. W starciu z polskimi
piechurami i plutonem artylerii pułkowej porucznika Teodora
Albrechta, strzelcy 12 pułku zmotoryzowanego dali za wy­
graną. Czołgi, za którymi, jak za tarczą, szukali ukrycia, nie

132

przeszły przez przeciwpancerną zaporę ogniową dział

29 pułku artylerii lekkiej i 41 pułku piechoty, którymi

dowodzili oficerowie rezerwy, Zygmunt Sutkowski, mgr

Marian Puchalski oraz Jan Korejwo. Ten ostatni w pojedynku

z czołgami miał trafień najwięcej.

Po walce porucznik Kazimierz Pancerz meldował:

„...Dowódca bat. 1/29 pal melduje, że działon pod dowódz­

twem ppor. Suchockiego rozbił na ulicy Grójeckiej sześć

czołgów i dwa samochody pancerne. Ppor. Korejwo dowódca

działonu rozbił na ulicy Raszyńskiej 6 czołgów. Bateria

niemiecka znajdująca się na zach. skraju lasku Rakowiec

została ostrzelana przez pac i ogniem pośrednim jednego

działonu art. lekkiej. Skuteczności ognia nie stwierdzono,

jednak bateria npla według obserwacji (of. zwiad. 1/19 pal)

jest zniszczona..."

Wsparcie artylerii z głębi miasta ogniem pośrednim, kiero­

wanym z dachu akademika na placu Narutowicza, ostatecznie

zdezorganizowało natarcie niemieckie na Ochocie.

Bernard, dowódca jednego z czołgów 35 pułku grenadierów

pancernych, znalazł się w samym środku walki na Ochocie:

„... Z tyłu nadchodzi wiadomość przez radio, że czołg

dowódcy kompanii rozbity i że sierżant szef ma objąć

dowództwo kompanii. Po pewnym czasie nadjechały 2 lekkie

i 1 średni czołg. Próbujemy jechać dalej ulicą w kolumnie

dwójkowej, strzelając w marszu do podejrzanych punktów.

Wtem widzę w lewo skos od ogrodu błysk płomienia i słyszę

wybuch granatów. To strzela polskie działo 75 mm. Napotykam

zaporę, przez którą przedziera się jeden z czołgów pod osłoną

ognia towarzyszy. Wtem otwiera się piekło. Przed nami

uderzają szybko jeden po drugim granaty. Polska placówka

jest tu gdzieś na stanowisku. Rozglądam się wkoło. Oczy

moje rozszerza przerażenie.

Obydwa lekkie czołgi stają w płomieniach, a więc mamy

działa i poza sobą. Może są to czołgi, a może działa

przeciwpancerne. Nie ma czasu się zastanawiać. Ciężkiemu

133

czołgowi obok mnie daję rozkaz zawrócić i wycofać się prędko.

Strzelam dalej do działa przede mną. Podczas zawracania ciężki

czołg dostaje pocisk 37 mm w silnik, na szczęście bez zapalenia.

Sprzyjający los powoduje, że świece dymne palące się w czoł­

gach objętych pożarem okrywają nas mgłą...

Tam wracamy na podstawę wyjściową. Tu zastajemy już

garść towarzyszy, którzy po rozbiciu ich czołgów granatami

lub minami wycofali się na piechotę. Opowiadają o kolegach,

którzy spłonęli w czołgach. Powoli zbiera się batalion, gdyż

5 godzin trwało natarcie. Załamało się jednak na mieście

broniącym się jak twierdza. Wielu naszych zginęło..."

Pułkownik Porwit, kiedy otrzymał rozkaz generała Czumy,

znalazł się w samym środku walki na Ochocie.

„...Z własnych obserwacji i meldunków strzelców — wspo­

mina pułkownik — wyrobiłem sobie pogląd, że natarcie

niemieckich czołgów wzdłuż alei Żwirki i Wigury oraz ulicy

Grójeckiej załamało się, że natomiast w stronę Szczęśliwickiej

sytuacja jest niejasna, gdyż niemiecka piechota usadowiła się

w niektórych domach i zorganizowała gniazda oporu wewnątrz

naszego ugrupowania i na bliskim przedpolu. Polskie i niemiec­

kie oddziałki były tu przemieszane w kratkę...

Zameldował się por. Kraskowski z półkompanią czołgów

lekkich 7 TP uzbrojonych wyłącznie w działka, skierowany do

mojej dyspozycji przez generała Czumę...

Do starcia naszych czołgów doszło tylko między ulicą

Grójecką a terenem kolei elektrycznej, przy czym Niemcy

szybko się wycofali...

Por. Kraskowski przywiózł ze sobą również załogi zapasowe.

Z załóg zapasowych, a nawet i z czynnych zaczęły się

formować grupy szturmowe, do których dołączyli na ochotnika

strzelcy suwalscy. Rozpoczęły się wyprawy na odosobnione

niemieckie gniazda oporu, które po kolei przy pomocy

granatów ręcznych wygniatano..."

O tej samej prawie porze, kiedy niemieckie natarcie na

Ochotę załamało się, czołgi zaatakowały Wolę. Główne

134

uderzenie skierowali tu Niemcy wzdłuż ulicy Wolskiej na

kompanię por. Pacak-Kuźmirskiego. Zostali zaskoczeni do­

brze przygotowanym ogniem piechoty i przeciwpancernym.

Jadąc w kolumnie znaleźli się w pułapce. W wąskiej gardzieli

ulicy Wolskiej nie mieli właściwie żadnych możliwości

manewrowania. Gdy kolumna wjechała na teren oblany

terpentyną, której duże zapasy por. Kuźmirski odkrył w po­

bliskiej fabryce „Dobrolin", podpalono ją. W szalejącym

ogniu nieprzyjaciel poniósł dotkliwe straty i więcej natarć

tutaj nie podejmował. Równie dotkliwą porażką przeciwnika

zakończyło się natarcie na pozycje bronione przez kompanię

por. Grabowskiego.

A więc — odległość do nacierających czołgów i piechoty

niemieckiej wynosiła około 1000 m. Położony celny ogień

z ckm i broni maszynowej spowodował zatrzymanie się

nadjeżdżających samochodów, a skuteczny ogień dwóch

działek zrobił swoje. Pod osłoną ognia i dział, moździerzy

i broni maszynowej wyszło z ugrupowania niemieckiego

6 czołgów: 4 na odcinek pierwszego plutonu i 2 na odcinek

drugiego. Z czterech nacierających na odcinek pierwszego

plutonu — jeden został unieszkodliwiony już na wysokości

zabudowań przy ul. Sowińskiego — trzy nacierały dalej. Już

na wysokości zabudowań przy ul. Olbrachta zapalony zostaje

dalszy czołg, a dwa, niestety, mimo silnego ognia z działek

przeciwpancernych — pchały się nadal uparcie na odcinek

pierwszego plutonu...

Ale i te nie zdołały dojść do pozycji polskiej i zostały

zniszczone ogniem dział przeciwpancernych. Wola również

odparła atak nieprzyjacielski.

Jeszcze raz zaryzykowali Niemcy, uderzając ponownie

o godz. 9.00 na pozycje 4 kompanii 40 pp na Ochocie. I znów

nie udało się. Czołgi wycofały się z pola ognia, a piechota

zaległa przed polskimi pozycjami. Do kontrakcji przystąpili

Polacy. Przeciwuderzenie, w którym wzięły udział dwa plutony

2 batalion 41 pp, pluton kolarzy 40 pp i 5 czołgów, wkrótce

135

potem wyparło Niemców z ulic Grójeckiej oraz Opaczewskiej

i przywróciło tam linię pozycji własnej.

Tymczasem komunikaty radia niemieckiego nie czekały na

ostateczny wynik walki i ogłaszały nadal informacje o zdobyciu

stolicy Polski. Informacja mogła być szybko zdementowana,

dlatego dowództwu niemieckiemu tak bardzo zależało na

rzeczywistym potwierdzeniu komunikatów. Warszawa miała

być wzięta za wszelką cenę i generał Reinhardt otrzymał

rozkaz niezwłocznego podjęcia ataków na miasto.

Przed świtem 10 września, dokładnie o 3.25, wsparta

czołgami grupa piechoty niemieckiej z 4 DPanc. przeszła do

natarcia na ulicę Rakowiecką i licząc na zaskoczenie, usiłowała

przebić się na Pole Mokotowskie, aby stamtąd zaatakować

tyły i skrzydło polskich pozycji na Ochocie.

Zaskoczenie nie udało się. Nacierających wzięto w krzy­

żowy ogień. Niemcy stracili 3 czołgi, padli zabici i ranni.

Nie zwlekając wycofali się na pozycje wyjściowe. Wkrótce

jednak mimo niepowodzenia spróbowali ponownie, nacierając

tym razem 10 czołgami bez piechoty na pozycje 7 kompanii

40 pp. I znów bezskutecznie. Straciwszy dwa czołgi wycofali

się na Blizne.

Z meldunku podpułkownika Kalandyka:

„... W wyniku walki w dniu 9 września ustalono, że w dniu

tym zniszczono na bezpośrednim przedpolu 13 czołgów, a na

dalszym przedpolu uszkodzono około 15 czołgów i 20

samochodów do przewożenia piechoty..."

Polacy obliczali straty przeciwnika znacznie poniżej rze­

czywistych. Dopiero dokumenty niemieckie odsłaniają prawdę.

W Kriegstagebuch dywizji pancernej zapisano natychmiast po

walce, że w dniu 9 września 35 pułk uderzył 120 czołgami na

Ochotę, z czego na pozycje wyjściowe wróciło 57, 63 zaś

zostały zniszczone lub ciężko uszkodzone i porzucone przez

załogi. Brak zapisów o stratach, jakie poniósł w tym dniu

niemiecki 36 pułk oraz o szkodach całej dywizji w dniu 8 i 10

września. W każdym razie nie może budzić wątpliwości fakt,

136

że w tych trzech dniach dywizja utraciła nie mniej niż połowę

czołgów, z którymi podeszła pod Warszawę.

Z tą samą gwałtownością toczył się bój o niebo nad

Warszawą. Dopóki polskie samoloty myśliwskie osłaniały

miasto, żadnej wyprawie bombowej Luftwaffe nie udało

się przedrzeć całym zgrupowaniem nad stolicę. Przeniesienie

polskiej lotniczej Brygady Pościgowej na lubelski węzeł

lotnisk ograniczyło poważnie zasięg skutecznej obrony

przeciwlotniczej stolicy. Główny więc ciężar osłony przed

atakami lotnictwa spadł na pozostałą w mieście artylerię

przeciwlotniczą.

Brak polskich samolotów nad Warszawą od 7 września

ośmielił Luftwaffe. 9 i 10 września miasto przeżyło po raz

pierwszy grozę lotniczego bombardowania. Niemcy atakowali

kilkakrotnie w ciągu dnia, bombardując intensywnie miasto

siłami 2-4 dywizjonów. Zaangażowanie tak znaczących sił

Luftwaffe nie dało jednak oczekiwanych rezultatów. Nasza

artyleria przeciwlotnicza zmusiła samoloty nieprzyjaciela do

respektu. Bomby zrzucane z dużej wysokości nie trafiały w cel.

Kolejny nalot dużego, w sile 50 samolotów, zgrupowania

Luftwaffe polscy artylerzyści odparli w dniu 13 września. Około

godziny 16.25 grupa Heinkli, Junkersów i Messerschmittów

zaatakowała Dworzec Gdański, Cytadelę i okolice. I tym razem

ogień artylerii zmusił Niemców do bombardowania z wysokości

4 tys. metrów. Tylko niektóre samoloty odważyły się atakować

zniżywszy lot. Wybuchały nowe pożary, atak był skuteczny, ale

już w pierwszych pięciu minutach walki 3 samoloty niemieckie

spadły na ziemię. Bezskuteczne ataki 4 DPanc. na dobrze

przygotowane do obrony miasto okazały się zbyt kosztowne.

Pisał kronikarz Bade:

„... 4 dywizja pancerna w nocy (na 11 września — T. J.)

wycofała swoje zgrupowania bojowe z przedmieść Warszawy

w rejon Piastowa, gdzie została zluzowana przez 33 pułk

piechoty. Prawe skrzydło tego pułku stało na południe od

Warszawy, mniej więcej na szosie Ożarów-Warszawa.

137

W związku z tym południowe i zachodnie wyloty z miasta

zostały w większości zamknięte..."

4 DPanc. tworzyła tu podwójny front okrążenia. Przecinając

główne połączenie Warszawy z zachodnią Polską niemiecka

dywizja ugrupowała się obronnie na pozycjach zwróconych na

wschód przeciwko Warszawie i na zachód przeciwko wyco­

fującym się ku miastu oddziałom armii „Łódź". Dla wzmoc­

nienia ściągnięto spod Łodzi pułk SS „Adolf Hitler", który

miał poszerzyć blokadę ku północy. Wieczorem 10 września,

jak pisał Bade, pułk ten osiągnął linię Pilaszki-południe

Kopytowa.

Bezpośredni napór Niemców na Warszawę nagle zelżał.

Jeszcze nie znano przyczyny, ale przerwa w walce i wy­

tchnienie były bardzo potrzebne. Najpierw wzmocniono we­

wnętrzną siłę obrony przez utworzenie nowej organizacji

dowodzenia. Miasto podzielono na dwa odcinki obronne,

a dowództwo nad nim objęli podlegli generałowi Czumie

pułkownicy Porwit i Janowski. Pierwszemu powierzono obronę

lewobrzeżnej Warszawy, drugi zaś bronić miał Pragi. Artylerią

naziemną, dyspozycyjną gen. Czumy, dowodził ppłk Zielonko-

-Zielonka, artylerią przeciwlotniczą płk Baran.

Po odstąpieniu 4 DPanc. od Warszawy nieprzyjacielskie

ataki na miasto ustały. Dowództwo obrony wykorzystało

natychmiast tę niewyjaśnioną na razie przerwę w walce na

przygotowanie do długotrwałego oblężenia. Organizowały się

nowe oddziały w oblężonym mieście i napływały tu z zachodu,

obchodząc blokadę Niemców od północy przez Leszno i Trus-

kaw albo kierowały się ku mostom modlińskim. Podjęto też

działania zaczepne z zamiarem przesunięcia obrony na linię

starych warszawskich fortów, między innymi wykonano

wypady z Ochoty w kierunku na Włochy oraz na Wawrzyszew.

Zwrot zaczepny generała Kutrzeby znad Bzury, początkowo

ignorowany, po kilku pierwszych dniach bitwy zaczął koncen­

trować uwagę najpierw dowództwa GA „Południe", później

Dowództwa Wojsk Lądowych i wreszcie samego Hitlera,

138

który tu przybył, zaniepokojony nieoczekiwanym rozwojem
wydarzeń.

Na wschód od Wisły nieprzyjaciel skierował tylko część sił

10 armii, korpusy IV i XIV. Jej siły główne, w tym pancerne

i zmotoryzowane zostały zawrócone na północ ku bitwie nad
Bzurą, którą przeciwnik nazwał bitwą pod Kutnem.

*

Początkowo, jak wiadomo, natarcie polskie zaskoczyło

naczelne dowództwo Wehrmachtu, a jego siła wywołała duże
zaniepokojenie i zamieszanie w niemieckich dowództwach
operacyjnych. Polacy znaleźli się właśnie na tyłach 8 armii,
a mogli również poważnie zagrozić tyłom 10 armii. Dotych­

czasowy plan kampanii w Polsce musiał ulec modyfikacji.
Cała 8 i większość 10 armii zmuszone zostały do wstrzymania,
szybkiego dotychczas, marszu w głąb naszego kraju, aby jak
najszybciej zaangażować się nad Bzurą, gdzie w bitwie

— wbrew podstawowym zasadom sztuki operacyjnej — Polacy
przejęli inicjatywę w swoje ręce. Był to dotkliwy cios
osłabiający prestiż Wehrmachtu, uderzający zwłaszcza w goeb-
belsowską propagandę o jego łatwych sukcesach w Polsce.

Dlatego 13 września przybył nad Bzurę Hitler i wizytował

osobiście wojsko, a przede wszystkim poturbowaną najmocniej
30 dywizję piechoty. Jak utrzymywano w dowództwie GA
„Południe", 11 września „...Nieprzyjacielskie próby przerwania
się trwają. Początkowo w kierunku Łodzi, gdzie istnieje
niebezpieczeństwo powstania..." Oczywiście po polskiej stronie
linii frontu nawet w najśmielszych przypuszczeniach nie
zakładano, że nieprzyjaciel formułował aż tak paniczne oceny
sytuacji.

Jeszcze 12 września wieczorem komunikat OKW donosił

o ciężkich walkach obronnych 8 armii. 13 września kategoryczny

139

rozkaz dowódcy Grupy Armii „Południe" postawił jej, uwzględ­
niając niepomyślny rozwój sytuacji, jednoznaczne zadanie.

Gen. Rundstedt, dowódca Grupy Armii „Południe", zdawał

sobie sprawę z tego, że może uniknąć dalszych przykrych
niespodzianek tylko przez jak najszybsze zlikwidowanie

polskiego zgrupowania. Operacją pokieruje on sam. Do Kielc
wezwano niezwłocznie dowódców 8 i 10 armii.

Dowódcy armii zastali gen. Rundstedta w dużej sali pod­

miejskiego pałacyku. Stał w otoczeniu oficerów sztabu przy
olbrzymim okrągłym stole, na którym rozłożona była duża
mapa. Po przeciwnej stronie stołu szef sztabu gen. Manstein,

pochylony nad mapą, wodził po niej ręką i coś objaśniał
skupionym wokół oficerom.

— Panowie, daliśmy się zaskoczyć — zaczął bez po­

witania Rundstedt i wskazał na mapie zakreślone czer­
wonym ołówkiem elipsy, oznaczające położenie dywizji

polskich.

— Ale nie o to teraz chodzi i nie po to wezwałem tu panów.
— Polaków nie wolno puścić za Bzurę i nie wolno im

pozwolić na połączenie się z Warszawą i Modlinem.

— Pan — zwrócił się do Blaskowitza — uderzy XIII

i X korpusami od północy na Żychlin i Kutno. Od zachodu na
Kutno i od północy na Żychlin nacierać będzie również III
korpus, który będzie panu podlegał. Generał Reichenau

przekaże panu dodatkowo 3 dywizję lekką, której radziłbym
użyć dla wzmocnienia zachodniego skrzydła natarcia.

— XI korpus uderzy z obszaru Łowicza na Gąbin. Wschód

— Rundstedt zakreślił ołówkiem linię wzdłuż Bzury po obu
stronach Sochaczewa — trzeba szczególnie silnie zamknąć.
Tylko w tym kierunku Polacy mogą podjąć próbę przebicia
się. Skieruje pan tam — zwrócił się do generała Reichenaua

— XI korpus i uderzy w tym kierunku. Ale trzeba robić to
szybko — dodał.

— 4 dywizja pancerna jest już w drodze — pospieszył

z wyjaśnieniem gen. Reichenau.

140

— Ponadto - - ciągnął dalej Rundstedt - - wyłączy pan

z akcji oczyszczania Gór Świętokrzyskich i z rejonu Radomia

X korpus i w razie potrzeby wzmocni nim XVI. XV nie

będzie już potrzebny pod Radomiem, a nad Bzurą może się

przydać. Z tego szczelnie zamkniętego kotła nie powinien ujść

ani jeden żołnierz polski — powiedział z naciskiem.

— To wszystko, panowie. Szczegóły proszę omówić z gen.

Mansteinem.

Zadania specjalne w ramach współdziałania z wojskami

lądowymi otrzymała również 4 flota powietrzna. Generał Lóhr

skierował do akcji nad Bzurą zgrupowanie lotnictwa bom­

bowego i bombowo-nurkowego, złożone z około 300 samolo­

tów. Było to tylko o 100 samolotów mniej, niż liczyło całe

lotnictwo polskie w chwili wybuchu wojny.

Armie „Poznań" i „Pomorze" czekały dni najcięższej próby.

NOWA KONCEPCJA BITWY

Pod koniec 12 września gen. Kutrzeba zdecydował się na

zmianę dotychczasowego planu bitwy. Przerywając natarcie

na Stryków, postanowił wycofać grupę Knolla za Bzurę i po

przegrupowaniu skierować ją pod Sochaczew, stamtąd siłą

zorganizowanego natarcia miała otworzyć dla reszty zgrupo­

wania drogę do Warszawy.

Do osłony tego manewru gen. Kutrzeba rzucił do natarcia

z rejonu Łowicza na Skierniewice dywizje armii „Pomorze",

łącznie z grupą gen. Bołtucia. Nie wykorzystano zatem, jak to

pierwotnie przewidywano, natarcia armii „Poznań" na Stryków

dla osłony odwrotu armii „Pomorze" przez Sochaczew do

Warszawy.

Natarcie armii „Pomorze" miało natomiast osłonić armię

„Poznań" na tym samym kierunku odwrotu, w którym po­

przednio zdążać miała armia Bortnowskiego. Za tę niekonsek­

wencję, mimo początkowego sukcesu, musieliśmy drogo

zapłacić.

Jak się okazało, jedynym następstwem tych skomplikowa­

nych manewrów, i to niestety negatywnym, było całkowite

związanie sił obu armii z nieprzyjacielem. Stracono nie do

odrobienia poważne siły i środki, a przede wszystkim czas,

jako główny czynnik zaskoczenia. Coraz bardziej brakowało

142

go na wykonanie głównego zadania, tj. wycofania na teren

warszawskiego obszaru operacyjnego całego zgrupowania obu

armii w takim stanie, aby mogło ono bez chwili zwłoki podjąć

nowy wysiłek obronny.

Tymczasem dowództwo niemieckie, jak wiadomo ostrzeżone

natarciem polskim na Stryków, zaczęło pospiesznie ściągać

nad Bzurę jednostki z pobliskiego obszaru między Łodzią,

Warszawą a Płockiem. Już w piątym dniu bitwy nieprzyjaciel

zdążył wprowadzić do walki kilka nowych dywizji, dzięki

którym uzyskał przewagę. Miał teraz więcej piechoty, nie

mówiąc o artylerii, która była liczniejsza trzykrotnie, i czołgach

liczniejszych czterokrotnie. Jego lotnictwo panowało też

niepodzielnie nad polem bitwy.

*

Ten fatalny rozkaz o przerwaniu natarcia i wycofaniu

oddziałów za Bzurę został przyjęty w oddziałach nacierających,

jak już wcześniej wspomniano, z ogromnym rozczarowaniem,

niemal oburzeniem. W dowództwie grupy operacyjnej, od­

powiedzialnej za jego wykonanie, spowodował zaskoczenie

i dezorientację. „Byłem wprost przerażony — wspomina gen.

Knoll —7 tym rozkazem, który już został wysłany do dywizji

z podpisem gen. Kutrzeby, gdyż nie tylko nie rozumiałem

całkiem powodów zatrzymywania dobrze idącego natarcia,

ale rozumiałem też niebezpieczeństwo tego nowego a nagłego

manewru. Zanim oddziały rozpoczną odwrót, będzie już jasny

dzień, a wtedy na wszystkich grobelkach przez Bzurę grozi

dopiero prawdziwe niebezpieczeństwo od lotnictwa niemiec­

kiego..."

1

.

Szef sztabu 14 dywizji piechoty mówił z rezygnacją, że:

„...odwrót oznaczał przekreślenie dotychczasowych sukcesów

i dowódca dywizji zdawał sobie sprawę, że bez uzupełnienia

i wypoczynku 14 dywizja już nie będzie w stanie wydobyć

1

Polskie Siły Zbrojne,

t. I, cz. 3, Londyn 1959, s. 290.

143

z siebie podobnego wysiłku, na jaki się zdobyła w dniach

9-12 IX..."

2

.

Spełniły się niestety wszystkie te hiobowe przewidywania.

Dzień 13 września zastał oddziały grupy operacyjnej jeszcze

w marszu odwrotowym. Wkrótce po godzinie 10 spadło na nie

lotnictwo nieprzyjaciela w liczbie — jak podaje kronikarz

25 dywizji piechoty — dotychczas nie spotykanej. Był to

niewątpliwie nadspodziewanie szybki skutek wspomnianej

interwencji gen. Rundstedta, która spowodowała zaangażowa­

nie w bitwie nad Bzurą głównych sił 4 floty powietrznej.

Własne lotnictwo w sile zaledwie jednego dywizjonu

myśliwskiego było zbyt słabe, by podołać zadaniu osłony

walk na tak dużym obszarze. Dywizjon w dotychczasowych

walkach podczas osłony natarcia grupy gen. Knolla, a nawet

ataków na kolumny piechoty i zmotoryzowane poniósł straty

sięgające połowy stanu wyjściowego (17 samolotów P-ll).

Zapoczątkowana już druga faza bitwy wymagała zwiększonych

zadań rozpoznawczych i bojowych lotnictwa, ale kurczenie

się obszaru operacyjnego wojsk własnych, a zarazem moż­

liwości dokonania manewru lotniskowego, poważnie ograni­

czało ofensywny udział dywizjonu myśliwskiego armii.

W ślad za grupą Knolla wycofały się za Bzurę dywizje gen.

Bołtucia, które teren dopiero co zdobyty za cenę ogromnego

wysiłku i strat oddały Niemcom bez walki. Oddano niestety

także Łowicz, niezwykle ważny w tej bitwie punkt oporu.

Jednakże odwrót grupy gen. Bołtucia zdezorientował nie­

przyjaciela.

Niemcy licząc na to, że między Łowiczem i Piątkiem są

tylko bardzo małe siły polskie, postanowili skierować tam

swoje nowe, ściągnięte na północ dywizje, przejść Bzurę

i zaskoczyć Polaków uderzeniem z tyłu. Informacja o wzras­

tającej w tym rejonie aktywności Polaków przestała niepokoić

gen. Blaskowitza, gdy dotarły doń meldunki o wycofaniu się

Relacja ppłk. Jana Kobylańskiego, w: Wojna obronna Polski. Wybór

źródeł,

dok. nr 563, s. 1074.

144

oddziałów polskich spod Głowna za rzekę i opuszczeniu

Łowicza.

Dowódca 8 armii niemieckiej mylił się jednak, sądząc, że

przeciwnik nie będzie już zdolny do wykonania natarcia. Gen.

Bortnowski bowiem właśnie natarcie przygotowywał. Zamie­

rzał trzema dywizjami: 26, 16 i 4, złamać linię obrony

niemieckiej pod Łowiczem i zdobyć lasy skierniewickie.

Następnie przebijać się dalej ku Warszawie już wraz z armią

„Poznań" posuwającą się drogą przez Sochaczew lub bronić

się w lasach skierniewickich, osłaniając armię gen. Kutrzeby

w jej marszu do Warszawy.

16 dywizji płk. Szyszki-Bohusza przypadło zadanie naj­

cięższe — odebrać zajęty przez Niemców Łowicz. 4 dywizja

płk. Józefa Werobeja

3

miała obejść miasto od zachodu

i zaatakować broniących się w nim Niemców z tyłu. 26 dy­

wizja płk. Ajdukiewicza miała niepokoić przeciwnika, uderza­

jąc nań po wschodniej stronie Łowicza.

Żołnierzom 16 dywizji przyszło jeszcze raz bić się o miasto,

które 11 września po raz pierwszy wydarli Niemcom, aby je

następnie bez walki opuścić. Wówczas żołnierze nie rozumieli

tego rozkazu. Wydał im się dziwny. Wierzyli jednak, że los

wojny się odmieni i wróg zostanie pobity, że oni są tu właśnie

po to, by ten los odmienić i dlatego każdy wysiłek i każde

ofiary nie są daremne.

Dwa pułki 16 dywizji weszły do walki w pierwszej linii.

Pułk 64 przepędził Niemców znad Bzury i wdarł się w głąb

miasta. Niemcy wycofali się, stawiając jednak zaciekły opór.

Artyleria niemiecka, jakby chcąc wziąć odwet za niepowodze­

nia piechoty, biła w miasto salwami kilku dywizjonów. Miasto

zamieniało się w gruzy.

14 września zaczęły napływać z 8 armii do sztabu Grupy

Armii „Południe" wiadomości wręcz alarmujące: „...przeciwnik

ponownie około godziny 10 silnie atakuje na wschód od

3

Płk Józef Werobej dowodził uprzednio 9 siedlecką dywizją piechoty,

rozbitą w Borach Tucholskich. 4 DP objął po płk. Tadeuszu Niezabitowskim-

145

Łowicza, wydaje się przebijać na Łowicz i Sochaczew. Sądzi

się również, że przeciwnik próbuje się przełamać w kierunku

Grójca..."

4

.

W tej sytuacji Rundstedt w rozmowie telefonicznej zawia­

domił sztab 8 armii, że „...w razie konieczności ma bezpośred­

nio łączyć się z 10 armią..."

5

.

Tymczasem natarcie polskie szło już naprzód.

Gdy prawie całe miasto znalazło się z powrotem w ręku

Polaków, oddziały polskie spotkały się na południowym skraju

Łowicza z gwałtownym oporem 18 dywizji niemieckiej.

Polacy uderzyli od razu, nie zatrzymując się ani chwili, chcieli

jednym skokiem pokonać i tę ostatnią przeszkodę. Atak się

nie powiódł. Kilkadziesiąt metrów przed niemieckimi okopami

artyleria niemiecka położyła gęstą zaporę ogniową.

Pułk przypadł do ziemi.
W ciasnej piwniczce jakiegoś na wpół rozwalonego domu

mjr Rewerowski czekał bezskutecznie na połączenie z dywizją.

Mijały minuty. Artyleria niemiecka wciąż biła w nieruchomą

linię polskiej tyraliery. Tylko własna artyleria milczała.

I nagle wszystko ucichło. Aż w uszach dzwoniło od tej

ciszy. Wszyscy skupili się, jakby czekając na coś, co tę

ciszę przerwie i wyzwoli nagle nowe piekielne dudnienie

artyleryjskich wybuchów. Rozpylona w powietrzu ziemia

zaczęła powoli opadać. Spoza rzedniejącej kurzawy wyłania­

ła się rzeczywistość, zmieniona, bo straciła ostrość kon­

turów. Do tyraliery wracało życie. Żołnierze ociężale od­

rywali się od ziemi. Ten i ów chwytał za karabin i ner­

wowym ruchem trzaskał zamkiem, niespokojny o jego

sprawność. Żołnierze byli jakby oszołomieni i chwilowo

niezdolni do walki. Mjr Rewerowski zdawał sobie sprawę

z tego stanu i dlatego przekazał telefonicznie dowódcom

batalionów polecenie, aby uporządkowali kompanie i przy­

gotowali się do dalszego ataku. Termin wznowienia ataku

4

Z tekstu oceny sytuacji sztabu Grupy Armii „Południe", MiD WIH.

5

Jak wyżej.

10 — Bzura 1939

146

poda osobiście. Radził jeszcze, aby podciągnęli karabiny

maszynowe do przodu i uważali na Niemców.

Zaledwie przetelefonowano to polecenie i tę radę, gdy

z tamtej strony, którą przed chwilą dzieliła jeszcze od Polaków

ściana artyleryjskiego ognia, zaniosły się gęstą palbą karabiny

maszynowe i ręczne. Jednocześnie z okopów niemieckich

wyszła tyraliera. To gen. Cranz rzucił do kontrataku na

Łowicz 30 niemiecki pułk piechoty. Liczebna i ogniowa

przewaga Niemców zdecydowała o wyniku starcia. Piechota

polska zmuszona została do wycofania się w głąb miasta

i szukania osłony wśród domów i ulic.

Walka o Łowicz trwała.

Pułk sąsiedni, 66, płk. Stefana Michalskiego, bił się na

wschód od miasta. Udało mu się wprawdzie przekroczyć

Bzurę, lecz został kontratakami niemieckimi zatrzymany. Nie

powiodło się również 26 DP płk. Ajdukiewicza, zatrzymanej

przez 19 dywizję niemiecką gen. Schwantesa pod Bednarami.

Tylko 4 dywizja piechoty płk. Werobeja szła naprzód i za­

groziła uderzeniem na tyły oddziałów niemieckich znaj­

dujących się w Łowiczu.

Wiadomości o przebiegu natarcia, napływające do sztabu

armii „Pomorze", zdawały się napawać optymizmem. Nastrój

przygnębienia zaczął z wolna ustępować. Rodziły się nadzieje

na szczęśliwe zakończenie operacji. Gen. Bortnowski sądził,

że uderzenie dywizji Werobeja na skrzydło Niemców powinno

dać gen. Bohuszowi rozstrzygnięcie w Łowiczu.

Wkrótce przybył z meldunkiem lotnik, który powrócił

z lotu rozpoznawczego.

Gen. Bortnowski wysłuchał meldunku osobiście. Wiadomo­

ści były złe. Szosą z Błonia na Sochaczew ciągnęła długa,

20-kilometrowa kolumna różnych pojazdów wojskowych.

Jakieś kolumny zmotoryzowane lotnik zauważył również na

północ i południe od tej szosy. Mogła to być jakaś niemiecka

dywizja pancerna. Jej kierunek marszu mierzył we wschodnie

skrzydło natarcia prowadzonego przez armię „Pomorze".

147

Reakcja dowódcy armii była gwałtowna. Płk Ajdukiewicz

otrzymał rozkaz wstrzymania natarcia, a gen. Bołtuciowi

pozostawiono swobodę decyzji.

Gen. Bołtuć walkę o Łowicz postanowił rozstrzygnąć do

końca. Później, w zależności od sytuacji, albo iść dalej, albo

bronić się tutaj. W mieście zawsze łatwiej się bronić. Nawet

czołgi nie są wtedy tak groźne.

Tymczasem w Łowiczu Niemcy brali górę. Miasto prawie

w całości znalazło się znów w ich ręku. Wszystko więc trzeba

było zaczynać od nowa. Wykrwawione i wyczerpane bataliony

mjr. Rewerowskiego nie były już zdolne do podjęcia ponow­

nego szturmu. W miejsce 64 wszedł 60 pułk piechoty.

Była godzina 5 po południu. Artyleria polska prowadziła

ogień. Padła komenda: Naprzód. Powtórzyły ją gardła setek

żołnierzy. 65 pułk piechoty uderzył i łamiąc opór przeciwnika

nad Bzurą — wtargnął od wschodu do Łowicza, niemal na

tyły 30 niemieckiego pułku piechoty. Ale gen. Cranz miał

odwody: 51 pułk piechoty i nowe dywizjony artylerii, które

skierował bezzwłocznie przeciwko Polakom. One to właśnie

przechyliły zwycięstwo na stronę Niemców. Przy zapadających

ciemnościach walka piechoty w Łowiczu toczyła się z niesłab­

nącą siłą, ale o wiele liczniejsza artyleria niemiecka wygrała

już pojedynek z artylerią polską.

Ponieważ dalsze prowadzenie walki nie rokowało powo­

dzenia, gen. Bołtuć, mimo sukcesu osiągniętego przez 4 dywi­

zję piechoty płk. Werobeja, postanowił akcję przerwać.

Gdy pułki 16 dywizji piechoty ruszały na front, każdy liczył

ponad 3 tys. żołnierzy. Obecnie ich stany liczebne zmalały do

jednej trzeciej. Straty w 4 dywizji piechoty były nieco

mniejsze, ale również dotkliwe.

W nocy z 14 na 15 września dywizje gen. Bołtucia

wycofały się za Bzurę. Wycofała się również dywizja płk.

Ajdukiewicza. Postanowiono bronić się nad Bzurą, bo pod

Łowicz przybywało coraz więcej sił niemieckich.

148

*

Nie udało się więc także i to natarcie. Gen. Kutrzeba nie

miał czasu na badanie przyczyn tego stanu rzeczy, ale wiedział,

że sytuacja uległa dalszemu pogorszeniu. Przede wszystkim

odczuła to grupa gen. Knolla-Kownackiego, która miała

nacierać przez Sochaczew na Warszawę. Trwanie armii

„Pomorze" w obronie nad Bzurą pod Łowiczem tworzyło

dość wątpliwą osłonę. Była za blisko Sochaczewa i Niemcy

mogli bez większych trudności oddziaływać ogniem artylerii

na przegrupowania i koncentrację dywizji Knolla. Wreszcie

pozostał tylko jeden szlak komunikacyjny dla odwrotu aż

dwóch armii; było za ciasno, brakowało miejsca na manewr

i rozwinięcie w wypadku ataku nieprzyjacielskiej broni

pancernej i lotnictwa.

Generała niepokoiła również sytuacja na północnym odcinku

frontu. Niemiecka 3 dywizja piechoty już przeszła Wisłę pod

Płockiem, a własny 19 pułk piechoty okazał się za słaby, aby

ją z przyczółka wyrzucić. Generał musiał więc wydać rozkazy

do cofnięcia zachodniego frontu osłony pod Gostynin i Kutno

i rzucić do przeciwakcji oddziały dywizji generałów Drapelli

i Przyjałkowskiego.

14 września wywiązały się gwałtowne walki pod Płockiem,

szczególnie zacięte o Las Łącki i folwark Góry. 24 pułk

piechoty ppłk. dypl. Juliana Grudzińskiego około godziny 14

zaatakował z Łącka 8 niemiecki pułk piechoty. Własne

i nieprzyjacielskie oddziały zwarły się w boju spotkaniowym,

który trwał do wieczora. Niektóre oddziały niemieckie zostały

okrążone, ale żadna ze stron nie osiągnęła rozstrzygnięcia.

Około północy dowódca 27 dywizji piechoty, płk dypl. Gwidon

Kawiński, rzucił do natarcia pułki 19 i 24. Po ciężkim nocnym

boju wyparto Niemców z lasu, ale przyczółka nie zniszczono.

Całkowitym niepowodzeniem zakończyło się natarcie dwóch

pułków 15 dywizji pod Gąbinem. Rzucone do walki częściami

i bez dostatecznego wsparcia artylerii, uległy ostatecznie

149

nieprzyjacielskiemu kontratakowi i wycofały się na podstawy

wyjściowe. W tej sytuacji konieczne było jak najszybsze

przerzucenie grupy gen. Knolla pod Sochaczew. Tym bardziej

że już 13 września generał Kutrzeba otrzymał meldunek

o kierowaniu się dywizji armii „Łódź" do twierdzy modlińskiej.

Nie można więc było oczekiwać żadnej pomocy tej armii

w bitwie. Co więcej, okazało się, że naprawdę nie ma już

żadnych sił, które by przeszkadzały wprowadzić do bitwy nad

Bzurą dywizje 10 armii niemieckiej.

Tymczasem piękna słoneczna pogoda nie sprzyjała szybkim

przemarszom. Lotnictwo nieprzyjacielskie miało doskonałe

warunki działania i — mimo ofiarnej walki jedynego polskiego

dywizjonu myśliwskiego — zaczęło pojawiać się nad Bzurą

coraz częściej i coraz skuteczniej atakować Polaków na ziemi.

Teren odkryty i pozbawiony przeszkód naturalnych nie sprzyjał

obronie przed czołgami, których dalekie i zaskakujące zagony

były niezwykle groźne.

Wojska gen. Knolla maszerowały z dużą ostrożnością,

w każdej chwili gotowe do odparcia nieprzyjacielskiego ataku.

Noc była najlepszym sprzymierzeńcem. Maszerowano wtedy,

a za dnia odpoczywano. Ale cóż to był za odpoczynek, gdy

w dużej części oddziałów stan pogotowia bojowego trzymał

żołnierzy i oficerów w ciągłym napięciu. W czasie marszu

ogarnięte paniką kolumny uchodźców tarasowały szosy i drogi.

Przerażeni ludzie towarzyszyli każdemu ruchowi wojsk, szu­

kając wśród żołnierzy pomocy i opieki. Czas uciekał.

14 września dywizje gen. Knolla osiągnęły dopiero Słudwię,

mijając Żychlin, Dąbrowę i Bąków. Nad Słudwią grupa

operacyjna zatrzymała się, przyjmując przeciwpancerne ugru­

powanie obronne. W nocy ruszyła dalej ku Bzurze. Tymczasem

o Sochaczew biły się już oddziały płk. Switalskiego.

Jeden z batalionów skierniewickiego 18 pułku piechoty

ppłk. Wiktora Majewskiego, który w nocy nieopatrznie wycofał

się z miasta, powróciwszy rano 14 września, zastał już

w Sochaczewie Niemców. Nie zwlekając batalion rozwinął się

150

do walki i uderzył. Nieprzyjaciel ustąpił, lecz nie na długo, bo

zaraz zaczął podciągać w pobliże posiłki i atakować.

Batalion polski z trudem odparował to uderzenie, ale nie

ustąpił, trwając w intensywnym ogniu artylerii nieprzyjaciel­

skiej, która obracała miasto w gruzy. Kolejny polski kontratak

przywrócił równowagę położenia i zmusił przeciwnika do

zaniechania w tym dniu dalszych walk o Sochaczew.

Gen. Kutrzeba otrzymał już także meldunki o marszu

oddziałów pancernych przeciwnika szosą z Warszawy na

Sochaczew. Położenie stawało się groźne. Dowódca armii

ocenił je krótko: „...Nastąpiło więc całkowite zakorkowanie

obszaru dwóch armii. Obecnie nie posiadaliśmy żadnej szosy

odwrotowej. Jedyne wyjście — to ostrzeliwaną drogą wzdłuż

Wisły albo piaszczystymi traktami przez Puszczę Kampinoską.

Bez otwarcia drogi — czy od Sochaczewa, czy od Warszawy

lub Modlina — byliśmy całkowicie w saku..."

6

.

6

K u t r z e b a , on. cit., s. 139.

W OKRĄŻENIU

Mimo niepowodzenia pod Łowiczem gen. Kutrzeba nie

zamierzał zrezygnować z zaczepnej akcji na Skierniewice.

Wieczorem 14 września wezwał do siebie do Ślesina, gdzie

stanął sztab jego armii, gen. Bortnowskiego, aby raz jeszcze

sprawę dokładnie rozważyć.

Grupa gen. Bołtucia miała nadal atakować w kierunku

Skierniewic. Jedynie 26 dywizja płk. Ajdukiewicza będzie

wspierać natarcie grupy gen. Knolla. Na tej grupie spoczywał

teraz główny ciężar otwarcia drogi przez Sochaczew na

Warszawę. Chociaż sytuacja była ciężka, gen. Kutrzeba

wierzył, że jego zamiar się powiedzie. U Knolla były przecież

dywizje, które pod Łęczycą, Piątkiem, Modlną i Strykowem

biły Niemców. Żołnierz był tam już zahartowany zwycięstwem

i pełen wiary we własne siły. Knollowi musi się udać, tym

bardziej, gdy ruszy do przodu Bołtuć.

Ale właśnie stamtąd nadeszła wkrótce hiobowa wiadomość.

Dywizje gen. Bołtucia wycofały się za Bzurę. Nie będzie więc

natarcia na Skierniewice, lecz tylko bierna obrona.

Noc z 14 na 15 września gen. Kutrzeba spędził nad mapą.

Przyznał, że była to ciężka noc. Sam rozważał szansę

i możliwości i sam podejmował decyzję. Na gen. Bortnow­

skiego nie mógł już liczyć. Dowódca armii „Pomorze" był

całkowicie załamany i niezdolny do aktywnego działania.

152

Generał zdecydował, że grupa Knolla poprowadzi natarcie

w dotychczas zamierzonym kierunku. Teraz jednak wydawała

się być zbyt słaba. Kazał więc ściągnąć w ten rejon brygady

kawalerii gen. Abrahama i płk. Strzeleckiego, a także dywizję

gen. Przyjałkowskiego. Uderzą one z flanki i wesprą Knolla.

Była to dość ryzykowna decyzja, gdyż osłabione do maksimum

oddziały Tokarzewskiego i Skotnickiego, osłaniające tyły tej

operacji, mogły nie wytrzymać. Uderzenie rozcinające okrą­

żenie musiało być szybkie i zdecydowane. W przeciwnym

razie nieprzyjaciel zdąży ściągnąć w ten rejon siły tak duże,

że przerwanie się będzie niemożliwe.

*

Przewidywania gen. Kutrzeby okazały się słuszne. Istotnie,

dowódca niemieckiej Grupy Armii „Południe", gen. Rundstedt,

wziąwszy kierownictwo operacją nad Bzurą w swoje ręce,

naglił swoich podkomendnych do szybkiego działania.

8 niemiecka armia gen. Blaskowitza pospiesznie się przegru­

powała i koncentrowała swoje korpusy i dywizje do natarcia. Już

nazajutrz, 16 września, rzuciła je na Żychlin i Kutno. W tym

samym dniu uderzyć miała 10 niemiecka armia, kierując swoje

korpusy między Sochaczew i Łowicz, dla przetarcia drogi

korpusowi pancernemu Hoepnera, który już ruszył od Warszawy

ku Bzurze pod Sochaczewem. XV niemiecki korpus lekki stanął

na razie w odwodzie pod Grójcem, ale i on wkrótce ruszył ku

Wiśle między Wyszogrodem i Modlinem, stając w poprzek

odwrotu wojsk gen. Kutrzeby.

Luftwaffe zaś dokonała reszty. Na zbite w wielkiej masie

na małym obszarze wojska polskie uderzyło 240 samolotów.

*

Na spotkanie 4 niemieckiej dywizji pancernej z korpusu

Hoepnera, która całą siłą motorów waliła pod Brochów,

153

wyszła Wielkopolska Brygada Kawalerii gen. Abrahama. To

ona pierwsza już 14 września rozpoczęła bój o przeprawy na

dolnej Bzurze i zapoczątkowała trzecią i ostatnią fazę bitwy

nad Bzurą.

Przeprawy na Bzurze miały duże znaczenie. Jeżeli wpadłyby

w ręce Niemców, drogi odwrotu na Warszawę zostałyby

zablokowane... Dowódca niemieckiej dywizji wiedział o tym

dobrze i kazał przyspieszyć marsz oddziałów rozpoznawczych.

Dotarły już do Brochowa i gen. Abraham obserwował ze

wzgórza, na którym się zatrzymał, jak motocykliści uwijali się

w pobliżu. Rzucił więc na Brochów dwa znajdujące się

najbliżej szwadrony 15 pułku ułanów i dwa działka przeciw­

pancerne. Jednocześnie wdarła się do Brochowa piechota

zmotoryzowana nieprzyjaciela i jego czołgi. Wśród zabudowań

doszło do ostrego starcia, w którym Polacy, wsparci ogniem

czołgów rozpoznawczych, przepędzili Niemców. Tymczasem

do Brochowa nadciągnęły siły główne 15 pułku ułanów

i wzmocniły obronę dopiero co zdobytego przyczółka. Część

tych sił gen. Abraham skierował do opanowania przeprawy

pod Witkowicami. Obrona polska krzepła.

Nieprzyjaciel nie dał jednak za wygraną i świeżymi siłami

kontratakował mając już druzgocącą przewagę liczebną i og­

niową. Dowódca brygady wracał właśnie spod Wyszogrodu,

gdzie zaczęto dopiero tworzyć obronę, gdy z Brochowa

zaczęli się cofać ułani. Na szczęście nadciągnął w porę 7 pułk

strzelców konnych płk. Królickiego i wprost z marszu skoczył

co sił ku brochowskiej przeprawie. W lasku pod Mistrzewicami

zsiedli z koni i tyralierą trzech szwadronów uderzyli na

Niemców, biorących już górę nad 15 pułkiem ułanów. Tyraliera

strzelców konnych przez mistrzewickie pole zbliżyła się do

pobliskiego cmentarza. Przez chwilę zamarła tam, mocując się

z zaporą ognia i Niemców w okopach, by zaraz przedrzeć się

przez nią i rozlać po dolinie Bzury. Niemieckie karabiny

maszynowe i działa biły całą siłą w widoczne jak na dłoni

tyraliery nacierających. Strzelcy jednym skokiem dopadli

154

rzeki i przeszli ją w bród. Już byli na tamtym brzegu

i wdzierali się do Brochowa, gdy czołgi z piechotą ruszyły im

ławą naprzeciw. Na szczęście pospieszyły z pomocą własne

TKS\

które przyjęły pojedynek, powstrzymując nieprzyjaciel­

ski kontratak. Ważyły się losy walki o Brochów, ale już szala

zaczęła się przechylać na stronę nieprzyjaciela, po której siła

liczebna i siła ognia była większa. Wtedy uderzył w kierunku

Konar, na skrzydło Niemców, 17 pułk ułanów pod dowódz­

twem płk. Kowalczewskiego. Wsi nie zdobył, ściągnął jednak

na siebie uwagę przeciwnika i jego ogień. Tak wsparty 7 pułk

strzelców konnych wziął wreszcie Brochów i osiadł mocniej

na przyczółku. Niemcy nie chcieli jednak uznać swojej porażki

i posłali do kontrataku jeden z batalionów doborowego

SS-Leibstandarte „Adolf Hitler". Polacy musieli ustąpić i prze­

ciwnik wdarł się do Brochowa i do parku. Sytuacja stała się

groźna. Na szczęście płk Królicki miał pod ręką dwa od­

wodowe szwadrony, które wyszły esesmanom naprzeciw

i bagnetami wyrąbały drogę na powrót do wsi. Brochów został

w polskich rękach. Stąd 16 września o świcie pułk strzelców

wyszedł w Puszczę Kampinoską i skierował się na Myszory

i Famułki Królewskie, 17 pułk ułanów — na Myszory

i Cisowe, zaś 15 pułk ułanów — na Famułki Brochowskie

i Bieliny.

Gen. Abraham, mianowany przez gen. Kutrzebę dowódcą

grupy operacyjnej kawalerii, kierował dwoma brygadami.

Wielkopolska brygada pod dowództwem płk. Kowalczew­

skiego już przed południem 16 września skoncentrowała się

na wschodnim brzegu Bzury, znajdując osłonę przed nie­

przyjacielskim lotnictwem w lasach puszczy. Podolska brygada

płk. Strzeleckiego miała dopiero nadejść. Generał nie czekał

jednak na tę brygadę. Zależało mu na czasie. Chciał jak

najszybciej przejść puszczę i stanąć w Warszawie. Sytuacja

sprzyjała jego zamiarowi. Wielkopolska Brygada Kawalerii

napotykała dotąd tylko słabe patrole nieprzyjacielskie i gdzie-

' Polskie czołgi rozpoznawcze, tzw. tankietki.

155

niegdzie czołgi. Tutaj docierał jedynie potężny łomot setek

dział i eksplozje bomb lotniczych. To spod Sochaczewa echo

niosło wrzawę walki. Bitwa już się tam zaczęła. Tam też

Niemcy skierowali cały swój wysiłek i uwagę.

*

W tym czasie dywizje grupy operacyjnej gen. Knolla,

przygotowujące się do uderzenia przełamującego pod Socha­

czewem, znalazły się w ogniu gwałtownej walki. W ciągu

ostatnich kilku dni sytuacja w tym rejonie bardzo się zmieniła

na niekorzyść Polaków. Przede wszystkim został stracony

Sochaczew. II batalion mjr. Feliksa Kozubowskiego z

18 pułku piechoty, po wielogodzinnej walce z czołgami

i piechotą niemieckiej 4 dywizji pancernej, musiał ustąpić.

Zginął mjr Kozubowski.

Niemcy trzymali już także przyczółki na zachodnim

brzegu Bzury po południowej i północnej stronie Sochaczewa.

Pułki nieprzyjacielskiej 19 dywizji piechoty stanęły pod

Lubiejowem, wdarły się do lasu k. Emilianowa i trzymały

Kozłów Szlachecki.

W lesie k. Brochowa skoncentrowała się także większość

sił 1 niemieckiej dywizji pancernej. 4 dywizja pancerna oraz

SS-Leibstandarte „Adolf Hitler" zajęły nie tylko Sochaczew,

ale także przeprawy pod Żukowem.

Natarcie polskie miało ruszyć wczesnym rankiem 16 wrześ­

nia. W przewidzianym czasie mogła je wykonać tylko 26 dy­

wizja piechoty płk. Ajdukiewicza, która była w tym rejonie od

czasu boju pod Łowiczem. Jej natarcie na przeprawy pod

Kozłowem Szlacheckim miały wesprzeć dywizje gen. Knolla.

Rano bataliony pułków 18 i 10 zerwały się do ataku, ale od

razu napotkały ścianę ognia nieprzyjacielskiego, której przebić

nie zdołały. W południe atakowali jeszcze raz. Szanse na

powodzenie były większe, bo nadciągnęła już 14 dywizja

piechoty gen. Włada i przygotowywała swoje oddziały do

156

natarcia. Ale znów się nie udało. Skrwawione w ogniu
artylerii i karabinów maszynowych bataliony odskoczyły,
a niebezpieczną sytuację grożącą pościgiem Niemców za
wycofującą się piechotą ratowały polskie TKS. Nie na długo

jednak, ich natarcie w silnym ogniu przeciwpancernym nie­

przyjaciela także załamało się, a zaraz potem niemiecka

1 dywizja pancerna całą swoją siłą ognia i stali ruszyła

do ataku.

W Emilianowie przyjęła ją celnym ogniem 2 kompania

18 pułku piechoty. Do akcji włączyła się także artyleria

26 polskiej dywizji piechoty, kładąc zaporę ognia na wciąż
przeprawiające się czołgi. To poskutkowało i dalszy przypływ
czołgów ustał. Ale te, które już przeszły Bzurę, parły do

przodu. Po dzielnym oporze padła najpierw obrona kompanii
w Emilianowie, a potem następne linie obronne organizowane
naprędce przez oddziały 26 dywizji.

Największe jednak spustoszenie siały wśród oddziałów

14 polskiej dywizji piechoty, która dopiero sposobiła się do

natarcia. Uderzenie spadło na 57 pułk piechoty i zniosło
prawie doszczętnie cały III batalion, I batalion także poniósł
ogromne straty. Stojąca z tyłu artyleria — bateria 14 pułku
artylerii lekkiej i 14 dywizjon artylerii ciężkiej — nie zdążyła

oddać ani jednego strzału. Została po prostu rozjechana.

Jedna z grup nieprzyjacielskich czołgów skierowała się

w stronę Rybna i Szwarocina. Pod Szwarocinem stał polski
55 pułk piechoty. Tu już zdążono przygotować zaporę.
6 czołgów spłonęło. Inne wyminęły jednak tę groźną prze­
szkodę i parły ku zachodowi, gdzie obrony polskiej nie było.

Poprzednia grupa czołgów po rozjechaniu batalionów

57 pułku ruszyła na Kocierzew Południowy, wprost na kwaterę
dowództwa i sztabu polskiej dywizji, które wycofały się

pospiesznie z płonącej wsi i szukały osłony w 58 pułku
piechoty. Pułk stanął już tymczasem w drugim rzucie dywizji
i przygotowywał obronę przeciwpancerną na linii Korna-
ków-Błędów. Przygotowania postępowały wolno. Niemcy

157

rzucili do akcji kilkadziesiąt bombowców nurkujących Ju-88,
które obrzuciły bombami wszystko, co się poruszało na ziemi.

58 pułk piechoty był więc nie w pełni przygotowany do

obrony, gdy pojawiły się przed nim czołgi. Największe pole
do popisu miały działka przeciwpancerne. Nie zawiodły. Za
nierozważną próbę czołowego przebicia polskiej zapory prze­

ciwpancernej Niemcy zapłacili szesnastoma rozbitymi czoł­
gami. Nieprzyjacielski atak załamał się. Przeciwnik nie

próbował go już powtórzyć, lecz znalazł luki w polskiej
obronie. Wyminął pułk i skierował się ku Kiernozi.

W rezultacie udanego zagonu pancernego czołgi nieprzyja­

cielskiej 1 dywizji znalazły się na tyłach 26 i 14 dywizji
piechoty. Najgroźniejsze zaś tego skutki były dla 14 dywizji,

rozdzielonej na zgrupowania pułkowe, całkowicie od siebie
odizolowane i bez łączności. Dywizja jako zwarta jednostka
przestała de facto istnieć.

W trudnym położeniu znalazła się również 17 polska

dywizja piechoty płk. Mozdyniewicza, mająca nacierać wprost
na Sochaczew. Grupa czołgów 1 niemieckiej dywizji pancernej
uderzyła na Lipnice, które zdobyła bez trudu, zaskoczywszy
tam III batalion strzelców podczas spożywania obiadu. Stąd

czołgi ruszyły na Rybno, gdzie stacjonował sztab 17 dywizji.
Obrona Rybna była jednak przygotowana. I batalion 70 pułku

piechoty nie oddał miejscowości mimo kilkakrotnych, po­
wtarzających się do zmroku natarć nieprzyjaciela.

Sytuacja była jednak groźna, tym bardziej że sąsiednia

14 dywizja piechoty nie miała żadnej możliwości przeciw­

działania. Trzeba jej było pomóc, a to wymagało natychmias­
towej zmiany planu działania 17 dywizji. Do natarcia na
Sochaczew mógł pójść tylko jeden pułk — 68. Pozostałe zaś

oddziały dywizji trzeba było zaangażować do walki z niemiec­
kimi oddziałami pancernymi, buszującymi coraz śmielej na
tyłach polskich wojsk. Do Sochaczewa — przez Niemców
w tym czasie nie bronionego — wkroczyła jedna z kompanii

68 pułku piechoty. Fakt ten nie miał obecnie większego

158

znaczenia dla polskiej akcji zaczepnej, albowiem Niemcy

przeszli do natarcia także w sąsiedztwie północnego skrzydła

dywizji, w rejonie podstaw wyjściowych 25 dywizji piechoty.

4 niemiecką dywizję pancerną, która przeszła Bzurę między

Żukowem a Zarzeczem, poprzedzał SS-Leibstandarte „Adolf

Hitler". W rejonie Adamowej Góry nastąpiło starcie, w któ­

rym dywizja gen. Altera poniosła dotkliwe straty. Ale

i Niemcy odczuli mocno to natarcie. Doliczono się tam 17

spalonych czołgów. Pod dworem Raszki zaś ten rachunek

podwyższyła znacznie bateria kpt. Głowackiego z 17 pułku

artylerii lekkiej.

Natarcie polskie pod Sochaczewem nie ruszyło więc z miej­

sca. Był to niewątpliwie dotkliwy cios. Niemcy jednak pełnego

powodzenia nie osiągnęli. Natarcie obu dywizji pancernych

zostało wstrzymane, a te oddziały czołgów, które zapuściły się

głęboko w obronę polską, zostały praktycznie odcięte od sił

głównych i zmuszone do przebijania się do swoich.

Bój pod Sochaczewem wydawał się być nie rozstrzygnięty.

Po stronie niemieckiej dowódca XVI korpusu gen. Hoepner

postanowił podjąć natarcie od nowa. Po stronie polskiej zaś

gen. Kutrzeba powziął decyzję przerwania bitwy. Wymijając

przeciwnika, przejść przez Bzurę na północ od Sochaczewa;

następnie, znajdując w lasach Puszczy Kampinoskiej natural­

nego sprzymierzeńca w odwrocie, pomaszerować jak naj-

spieszniej ku Warszawie, a tam gdzie Niemcy staną na

przeszkodzie, przebijać się siłą.

Grupa operacyjna gen. Knolla miała przekroczyć Bzurę

powyżej Sochaczewa, a następnie skierować się do połu­

dniowego pasa puszczy.

15 dywizja piechoty gen. Przyjałkowskiego, tworząc przy­

czółek na wschodnim brzegu rzeki, pod Witkowicami, zapew­

niałaby przejście armii „Pomorze" w południowe rejony

Puszczy Kampinoskiej.

Wykorzystując ten przyczółek armia „Pomorze" powinna

była wycofać się spod Łowicza, po czym po przejściu przepraw

159

osłanianych przez 15 dywizję piechoty ruszyć w ślad za grupą

gen. Knolla.

Bardzo ważne zadanie powierzył gen. Kutrzeba grupie

kawaleryjskiej gen. Abrahama. Miała ona podjąć śmiały zagon

przez puszczę i idąc w przodzie wojsk obu armii torować oraz

oczyszczać przed nimi drogę z oddziałów niemieckich, które

by się tam pojawiły.

Tak pomyślany manewr odwrotowy osłonić miały, przed

pościgiem Niemców i atakami z tyłu, oddziały generałów

Tokarzewskiego i Skotnickiego.

Gen. Kutrzeba wiedział, że przeprowadzenie tego manewru

będzie trudne, że wobec olbrzymiej już teraz przewagi

przeciwnika siły jego przemęczonych i wykrwawionych wojsk

mogą nie wystarczyć. Generał liczył jednak wciąż na pomoc

załogi Warszawy, a także Modlina.

Łączności z gen. Rómmlem ani gen. Thommee wprawdzie

nie było, ale przecież oni musieli wiedzieć, jaka tu jest

sytuacja.

Dowódca obrony zachodniego przedmościa Warszawy, płk

Porwit, z uwagą śledził nadchodzące meldunki. Wynikało

z nich, że zarówno na północnym, jak i południowym odcinku

obrony przeciwnik przestał napierać, a na środkowym zaledwie

pozoruje. Gdzie się więc podział? Odpowiedź nie była trudna.

„...poczucie bezsiły i głuchy ból, jaki odczuwałem patrząc

z pozycji przedmościa na eskadry nurkowców nad Puszczą

Kampinoską i widząc oczami wyobraźni przedzierające się

przez puszczę oddziały gen. Kutrzeby, którym — podobnie

jak 12 września oddziałom gen. Thommee — znów prawie nic

nie pomogliśmy. Wzmagała się rozterka, gdy z meldunków

lotników szturmowców dowiadywałem się co dnia, ile świe­

żych sił niemieckich szło w puszczę. Dręczyła mnie świado­

mość, że odwołany (17 września) w ostatniej chwili oddział

wydzielony byłby walnie odciążył utrudzone i przerzedzone

w walkach dywizje gen. Kutrzeby..."

2

.

2

M. P o r w i t, Obrona Warszawy. Wrzesień 1939, Warszawa 1959, s. 179.

160

W nocy z 15 na 16 września płk Porwit przedstawił

w dowództwie obrony Warszawy propozycję silnego wypadu,

który pod jego osobistym dowództwem miał pójść połu­

dniowym pasem puszczy na spotkanie przebijających się znad

Bzury wojsk gen. Kutrzeby. Płk Porwit miał poprowadzić

7 batalionów piechoty, 3 dywizjony artylerii oraz pododdział

czołgów. Byłaby to więc siła znaczna i dla realizacji zamie­

rzonego celu skuteczna.

Gen. Czuma propozycję przyjął i akceptował. Jednakże tuż

przed realizacją wypad płk. Porwita odwołano. Taka była

ostateczna decyzja dowódcy armii „Warszawa" gen. Rómmla.

Wypad ppłk. dypl. Leopolda Okulickiego, któremu oddano do

dyspozycji tylko trzy bataliony, okazał się za słaby.

Równie mało skuteczna była pomoc Modlina. 15 września

gen. Thommee skierował do puszczy oddział wydzielony

złożony z batalionu piechoty, plutonu artylerii i działek

przeciwpancernych. Płk dypl. Stanisław Sztarejko, któremu

powierzono dowództwo oddziału, miał przede wszystkim

nawiązać łączność z oddziałami armii „Poznań" i „Pomorze".

W razie potrzeby także ułatwić im wycofanie. Z jaką

jednak realną pomocą może przyjść słaby batalion piechoty?

W tej sytuacji można było liczyć tylko na nawiązanie

łączności, ale i to okazało się zbyt trudne. Oddział płk.

Sztarejki został zaatakowany w rejonie Leszna i musiał

wycofać się na Wiersze.

Oddziały gen. Kutrzeby nie doczekały się żadnej pomocy.

Wieczorem 16 września, już po wydaniu rozkazów do

odwrotu przez Puszczę Kampinoską do Warszawy, sztab

armii „Poznań" zwinął kwaterę główną i ruszył ku prze­

prawom, aby dojść do Myszor — już po tamtej stronie rzeki

— dokąd nadchodzić powinny meldunki o wynikach odwrotu.

Gen. Kutrzeba chciał tam być jak najwcześniej.

Ale kolumna samochodów dowództwa i sztabu armii

posuwała się noga za nogą. Całą bowiem szerokością piasz­

czystej drogi waliły konne tabory. Długimi rzędami, wóz obok

Gen. bryg. Mikołaj Bołtuć, poległ

22 września w Łomiankach

Zamaskowane polskie samoloty myśliwskie na lotnisku polowym

r

I III i P * l T* I , .JaS i , , V { *

Rkm „Browning" na stanowisku ogniowym

%• *

W

Pododdział kolarzy w czasie ćwiczeń

•i

*Jf

Stanowisko ogniowe hitlerowców nad Bzurą

Walki na ulicach Sochaczewa

Plut. Józef Kasprzak, szef szwad­
ronu kolarzy 17 pułku ułanów

Płk Edward Godlewski, dowódca

14 Pułku Ułanów Jazłowieckich

Gen. bryg. Walerian Czuma,

wódca obrony Warszawy

do-

Radzieccy i niemieccy oficerowie nad mapą Polski

Kombrig Wasyl Czujkow podczas towarzyskiego spotkania z przed­

stawicielami dowództwa niemieckiego w Grodnie

161

wozu, wlokły się, zatrzymując co kilkadziesiąt metrów.

Kilka kilometrów do rzeki gen. Kutrzeba przebył więc

pieszo. Towarzyszyli mu szef sztabu i oficer operacyjny.

Krótko przed świtem dotarli do Witkowie. Na brzegu

Bzury zastali gęstą ciżbę wozów, koni i ludzi oczekujących

na przeprawę. Na tamtą stronę prowadził tylko jeden most,

raczej do kładki podobny.

Wycofujące się w nieładzie wojska napierały na przeprawę,

a po przedostaniu się na przeciwległy brzeg szukały schronienia

przed Luftwaffe, która zwykle o brzasku dnia przystępowała

do ataków. 17 września hitlerowskie naczelne dowództwo

zdecydowało rzucić przeciwko okrążonym wojskom gen.

Kutrzeby dodatkowe jednostki lotnictwa bojowego. „Fiihrer

rozkazał: 17 września nie należy atakować Warszawy i Pragi

ani na ziemi, ani z powietrza. Wszystkie posiadane związki

taktyczne użyć w tym dniu do zniszczenia przeciwnika

okrążonego na wschód od Kutna. W tym rejonie pożądany jest

szybki i zdecydowany sukces..."

3

.

Gen. Kutrzeba wraz z oficerami swego sztabu przeszedł

Bzurę, zanim pojawiło się na przeprawach lotnictwo nie­

przyjaciela, i rano dotarł do pobliskich Myszor. Mimo wysił­

ków nie udało się nawiązać łączności ze sztabem gen. Knolla.

Powodowało to niepokój gen. Kutrzeby i jego sztabu, tym

bardziej że Luftwaffe zjawiła się już nad polem walki i to

w nie spotykanej dotąd sile. Samoloty niemieckie nadleciały

z kierunku południowego w zwartych szykach bojowych.

Lotnicy nieprzyjacielscy pewni byli swojej siły, a przede

wszystkim bezkarności. Nie było już polskiego lotnictwa

myśliwskiego, które w myśl rozkazów naczelnego dowódcy

lotnictwa i OPL zostało odesłane do dyspozycji Brygady

Pościgowej, milczały też z braku amunicji działa przeciwlot­

nicze. Hitlerowskie samoloty zaatakowały wioskę z lotu

3

Rozkaz dowódcy GA „Północ" do dowódcy 3 armii w sprawie przewi­

dywanego udziału lotnictwa w bitwie nad Bzurą, w: Wojna obronna Polski.
Wybór źródeł,

dok. nr 464, s. 887.

11 — Bzura 1939

162

nurkowego. Kolumny ludzi i wozów, próbujące przedostać się

ku pobliskiej puszczy wąską drogą przez wieś, zostały zasypane

gradem bomb i pocisków broni pokładowej. Następne uderze­

nie spadło na skraj puszczy.

Gen. Kutrzeba z płk. Lityńskim i ppłk. Robakiewiczem

przeczekali nalot w przydrożnym zagajniku. Ciągle nie było

meldunków; a co gorsza — nie było oddziałów z dywizji gen.

Knolla-Kownackiego, które powinny były już nadejść.

Po zachodniej stronie Bzury dopełniał się tymczasem los

osaczonych przez Niemców naszych dywizji. Nieprzyjaciel

zdołał już bowiem zablokować drogi do Puszczy Kampinoskiej.

„...Na 17 września przewidziano kontynuowanie natarcia

— pisze zachodnioniemiecki historyk. — 10 armia miała

zadanie zaatakować ponownie nieprzyjaciela w łuku Wisły

w celu przeszkodzenia mu w odwrocie wzdłuż Wisły w kierun­

ku Warszawy i zniszczenia go we współdziałaniu z 8 armią.

W tym samym dniu 8 armia miała zaatakować jednostki

polskie wszystkimi siłami, nacierając koncentrycznie z linii

Łowicz, Kutno, Płock na Kiernozie, Luszyn, Gąbin"

4

.

17 września o godzinie 6.00 wojska 8 armii niemieckiej,

wspierane intensywnymi nalotami Luftwaffe, rozwinęły z re­

jonu Łowicza natarcie korpusami XIII i X w kierunku Kiernozi

i Luszyna. Spod Płocka ruszyła 3 dywizja piechoty na Gąbin.

W ciągu dnia wchodziły do walki także korpusy i dywizje

10 armii, która ściągała do bitwy nowe siły. Dywizje XV

korpusu miały podjąć działania z linii szosy Warszawa-Błonie

na północ ku Wiśle, by zamknąć dywizjom gen. Kutrzeby

drogi odwrotu do Warszawy. Z tym zadaniem podążała ku

zachodnim skrajom Puszczy Kampinoskiej 2 dywizja lekka.

3 dywizja lekka podjęła natarcie z rejonu Kiernozi w kierunku

północno-wschodnim. 4 dywizja pancerna rozwijając natarcie

na północ wzdłuż zachodniego brzegu Bzury dążyła do

całkowitej blokady przepraw, aż po ujście tej rzeki do Wisły.

4

R. E I b 1 e, Die Schlacht an der Bzura in September 1939 aus deutscher

und polnischer Sicht,

Freiburg 1975, s. 197-198.

163

Nieprzyjacielskie próby zmierzające do zadania ostatecznego

ciosu okrążonym dywizjom armii „Poznań" i „Pomorze"

zbiegły się w czasie z polskimi próbami wyrwania się z kotła.

Od początku tej ostatniej fazy bitwy na zamiarach polskich

zaciążyły nieporozumienia rozkazodawcze i brak precyzji

w wykonywaniu zadań. W warunkach przygniatającej przewagi

przeciwnika stało się to jedną z głównych przyczyn zagłady

całego niemal zgrupowania dwóch armii polskich. Dowództwo

25 dywizji piechoty zamiast skierować swoje pułki do sforsowa­

nia rzeki poniżej Brochowa, przeprowadziło je, wbrew rozkazo­

wi gen. Kutrzeby, na przeprawy w pobliżu wioski, „...w niewoli

w 1940 r. — napisał gen. Kutrzeba — dowiedziałem się, że

wykonanie mego rozkazu odbiegało od mego zamiaru na skutek

niezrozumienia jego intencji przez dowódcę 25 DP i niespraw-

dzenia pomyłki przez grupę operacyjną. Gen. Alter był zdania,

że łatwiej będzie mu sforsować Bzurę tam, gdzie jest most, niż

tam, gdzie go nie ma. Prosił więc dowódcę grupy o zmianę

rozkazu w tym duchu i uzyskał zgodę..."

5

.

Akceptacja proponowanej przez gen. Altera zmiany rozkazu

okazała się fatalna w skutkach. Jego dywizja bowiem przesu­

wając się na północ, odsłaniała podchodzącą dopiero do rzeki

15 dywizję piechoty, która korzystając z osłony dywizji gen.

Altera utworzyć miała przyczółek na wschodnim brzegu

Bzury, jako oparcie dla przeprawy cofających się w ślad za

grupą gen. Knolla dywizji armii gen. Bortnowskiego. Toteż

15 dywizja zamiast normalnej przeprawy na drugi brzeg rzeki,

organizować musiała natarcie z forsowaniem Bzury, wchodząc

bezpośrednio z marszu do walki z czołgami XVI korpusu

pancernego, którego dywizje ruszyły na północ ku ujściu

Bzury, by zamknąć drogi przejścia na wschód.

Skutki owej nieszczęsnej zmiany rozkazu odczuła natych­

miast 17 dywizja płk. Mozdyniewicza, zmuszona do for­

sowania rzeki z obu odsłoniętymi skrzydłami. Postępująca

z tyłu 14 dywizja gen. Włada napierała na przeprawy,

5

K u t r z e b a , op. cit., s. 164.

164

szamocząc się wśród taborów 25 i 17 dywizji, tarasujących

wszystkie drogi do rzeki.

Na domiar złego pękła obrona armii „Pomorze", realizującej

zadania osłony całej operacji od południa. W konsekwencji

pod silnym naporem nieprzyjaciela cofać się musiały straże

tylne generałów Tokarzewskiego i Skotnickiego. Obszar

operacyjny zgrupowania gen. Kutrzeby kurczył się coraz

bardziej, co uniemożliwiało jakikolwiek manewr. Na stłoczone

na małej powierzchni wojska, częściowo już zdezorganizowa­

ne, uderzyła Luftwaffe: „...atak lotniczy ciągnął się przez cały

dzień bez przerwy i był wykonywany przy użyciu kilkuset

samolotów zarzucających niemal cały teren masami małych

bomb rozpryskowych naziemnych, tzw. żabek, w połączeniu

z ostrzeliwaniem z broni pokładowej każdego zagajnika,

w którym zauważano lub nawet podejrzewano obecność

polskiego oddziału"

6

.

25 dywizja piechoty zdołała się przebić do Puszczy Kam­

pinoskiej zachowując mimo strat zwartość organizacyjną. Nie

skierowała się jednak do południowego pasa lasów, by

przeciwstawić się niemieckim atakom z południa i osłonić

przeprawę reszty wojsk. W tej sytuacji 15 dywizja gen.

Przyjałkowskiego, nie zdoławszy wywalczyć przyczółka na

wschodnim brzegu rzeki, udała się na północ i zdążyła

jeszcze, znajdując osłonę w działaniu 25 dywizji, przeprawić

się przez Bzurę.

17 i 14 dywizje piechoty z grupy gen. Knolla oraz armia

„Pomorze" przejść rzeki już nie mogły. W meldunku dowódcy

10 armii niemieckiej z 17 września zanotowano: „...Dzisiaj przed

południem odnosiło się wrażenie, że wśród wszelkich objawów

bezładnego odwrotu nieprzyjaciel ustąpił w kierunku północnym.

Przypuszcza się, że duże siły nieprzyjaciela porzucają swoje

pojazdy, przeprawiają się w dolnym biegu Bzury w poszukiwa­

niu dróg odwrotu do Modlina lub Warszawy..."

7

.

6

Z i e l i ń s k i , Zarys kroniki 25 dywizji piechoty, s. 81-82.

7

KTB GA „Południe", MiD WIH, s. 9.

165

Nad ranem 17 września pułki 14 dywizji ruszyły do rejonu

koncentracji pod Iłowem i Starymi Budami. Marsz był jednak

zbyt powolny. Kolumny oddziałów przemieszały się z różnymi

taborami, głównie 25 dywizji piechoty. Niedaleko miejsca

koncentracji spadło na nie potężne uderzenie hitlerowskiego

lotnictwa. Przez cały dzień pułki stały pod bombami i w ogniu

artylerii.

Następnego dnia gen. Wład podjął próbę zorganizowania

obrony Białej Góry. Otrzymał wtedy śmiertelną ranę od

odłamka pocisku artyleryjskiego. Dywizja jako całość prze­

stała istnieć.

Pułkownik Wiecierzyński zebrał resztki swego 55 pułku

piechoty pod Kamionem i wraz z częścią 58 pułku próbował

siłą przedrzeć się przez Bzurę. Ostatniemu natarciu 14 dywizji

piechoty towarzyszyły dwie baterie dywizyjnego pułku ar­

tylerii. Tylko część oddziałów zdołała przejść rzekę i schronić

się w puszczy. Tu i ówdzie próbowały przedrzeć się na własną

rękę małe grupy żołnierzy, zbierane przez oficerów i podofi­

cerów. Niektóre dotarły do Modlina lub Warszawy. Inne

dostały się do niewoli.

17 dywizja piechoty płk. Mozdyniewicza również nie zdołała

dojść do Bzury całością sił. Drogi, którymi szła, zatarasowane

były taborami. Działanie całością sił było niemożliwe; z Niem­

cami, którzy już zablokowali przejścia do rzeki, biły się

bataliony i kompanie. II batalion 68 pułku pod dowództwem

płk. Fagasińskiego zaatakował wroga w Kostkach, ale nie

zdołał przełamać okrążenia; przez wiele godzin trwał w obro­

nie, w nieustannym ogniu artylerii i nalotów bombowych

lotnictwa. III bataliom tego pułku, na czele z mjr. Krajewskim,

mimo ciężkich strat w wyniku kilkakrotnych ataków niemiec­

kich, wspieranych artylerią, szedł uparcie ku przeprawie.

Dowódca dywizji znajdował się pośrodku walki. Kierować

nią już jednak nie mógł. „...zarządzono (około godziny 3 nad

ranem — T. J.) zlikwidowanie mp dowództwa i wyruszyły

dwa samochody. W pierwszym dowódca dywizji z szefem

166

sztabu i oficerem ordynansowym, a w drugim dowódca

piechoty dywizyjnej ze swym szefem sztabu i oficerem

ordynansowym wyjechali, ażeby dostać się na czoło swych

kolumn. W przekonaniu, że 25 DP działać będzie w nakazanym

pasie, pojechano przez Młodzieszyn na Juliopol i Bibijampol,

czyli na tyłach 25 DP. Z powodu zatłoczenia dróg i awarii

(samochodu — T. J.) dowódcy DP samochody utraciły

łączność, a ponieważ 25 DP wobec zmiany rozkazu, o czym

dowództwo 17 DP nie wiedziało, odsłoniła kierunek na

Juliopol, dowódca 17 DP wjechawszy około godziny 4 rano

dnia 17 pod Bibijampolem na placówkę niemiecką dostał się

do niewoli. Ten sam los w godzinę później w tym samym

miejscu spotkał dowódcę PD..."

8

.

Między Młodzieszynem a Juliopolem 69 pułk piechoty

zaatakowała grupa niemieckich samolotów. Dziesiątki bomb

spadły na pułk, a do tego celny ogień położyła nieprzyjacielska

artyleria. Huk zagłuszył rozkazy i zwykły ludzki strach

zawładnął oddziałami. Resztki rozbitego pułku pociągnęły ku

Białej Górze.

Oddziały 17 dywizji piechoty usiłowały bronić się jeszcze

w rejonie Białej Góry. Biły się tutaj resztki batalionów

68 pułku zebrane przez mjr. Stanisława Culica. W Leontynowie

stawił Niemcom opór I batalion 70 pułku pod dowództwem

kpt. Kowalczyka, w Starych Budach walczyła bateria kpt.

Głowackiego. Żołnierze walczyli do końca, na własną rękę;

tworząc naprędce oddziały i grupy przedzierali się ku rzece.

Mjr Krajewski prowadzący 3 kompanie z II batalionu

68 pułku padł ciężko ranny, podobnie jak wielu jego żołnierzy,

a nad pozostałymi dowództwo objął kpt. Judziński. Bzurę

przeszli pod Brochowem. Inne oddziały, dowodzone przez

płk. Tyczyńskiego, sforsowały Bzurę pod Witkowicami. Były

to już szczątki pułków i dywizji.

„...Na poranne godziny (18 września — T. J.) Grupa Armii

(„Południe" — T. J.) przewiduje prowadzenie pościgu siłami

8

W. S m o l a r s k i , Relacja z działań 17 DP we wrześniu 1939, MiD WIH.

167

działającymi z zachodu na wschód. W tym celu nakazano

koncentrację wszystkich zwalniających się sił. Nieprzyjaciel

próbował miejscami stawiać opór, jednakże obserwuje się

u niego częściowy rozkład. Całkowite zniszczenie nieprzy­

jaciela można uznać za pewnik. Mnoży się liczba jeńców

wziętych do niewoli w toku wielodniowych walk, które

i dla własnych, często mniej licznych wojsk były walkami

krwawymi..."

9

.

Tymczasem główne siły armii „Pomorze" kierowały się

dopiero spod Kiernozi i Osieka pod Stare Budy. 18 września

sytuacja jednostek stała się tragiczna. Pierścień niemieckiego

okrążenia zaciskał się ze wszystkich stron. XVI korpus

pancerny gen. Hoepnera zablokował ostatecznie Bzurę po obu

jej stronach. 8 armia osiągnęła w natarciu szosę Socha-

czew-Sanniki i napierała na cofające się w bezładzie ku

północnemu wschodowi resztki rozbitych dywizji i pułków

armii „Pomorze".

Oddziały polskie skierowały się ku Bzurze w nadziei, że

przeprawy na rzece trzymane są jeszcze przez dywizje gen.

Knolla. Oddziały niemieckiego XVI korpusu pod Ruszkami,

Młodzieszynem i Białą Górą były dla naszych jednostek

całkowitym zaskoczeniem. Stare Budy — rejon koncentracji

armii „Pomorze" — znalazły się pod huraganowym ogniem

artylerii nieprzyjaciela, a nad pozostałym obszarem zapanowało

lotnictwo. Zmiażdżone ogniem dywizje i pułki rozpadły się.

„...Na zachodnim brzegu Bzury 18 września nie było już

zwartego wojska z funkcjonującym aparatem dowodzenia.

Z armii «Pomorze» i 14 dywizji piechoty pozostały tylko

szczątki pułków w postaci luźnych oddziałów, które przebijały

się na własną rękę. Większość tych oddziałów po uporczywych

walkach i poniesieniu dużych strat dostała się 18 i 19 września

do niewoli niemieckiej"

10

.

9

KTB GA „Południe", MiD WIH, s. 11.

10

G ł o w a c k i , 17 Wielkopolska Dywizja Piechoty..., s. 98.

168

Tymczasem grupa operacyjna kawalerii gen. Abrahama

szła przez Puszczę Kampinoską.

— Kawaleria polska przekroczyła Bzurę i przerwała

się do Puszczy Kampinoskiej — głosiły meldunki roz­

poznawcze nieprzyjaciela. — Jak najszybciej maszerować

na północ, osiągnąć Wisłę i odciąć Polakom drogi odwrotu

— brzmiały rozkazy.

Piaszczystymi drogami, całą szerokością lasów kampinos­

kich, ciągnęły na wschód oddziały polskiej kawalerii. Nie był

to zwycięski marsz, jak ten spod Bielaw, Głowna i Uniejowa.

Żołnierz zdawał sobie już sprawę z beznadziejności położenia

i swej bezsilności. Wycofywał się, aby dotrzeć do Warszawy

lub Modlina.

Pod gajówką Dębowskie napotkano opór nieprzyjacielskiej

piechoty. Była to zasadzka. Posypały się strzały, gdy straż

przednia 17 pułku ułanów przeszła już polanę i kryła się

w lesie, a maszerujące za nią szwadrony sił głównych pułku

zaczęły dopiero na polanę wychodzić. Czołowy szwadron

ruszył pełnym galopem do przodu i po chwili znalazł się

w lesie. Na polanie pozostali: dowódca pułku, ppłk Wiktor

Arnoldt-Russocki i pluton kolarzy odcięci od swoich silnym

ogniem przeciwnika.

Już 30 minut trwała walka, a jej wynik był ciągle nie

rozstrzygnięty. Ale Niemcom przybywały posiłki. Zaczęli

strzelać z granatników i moździerzy. Pierwsza salwa min

rozerwała się obok biegnącego przez polanę nasypu kolejki.

Następna padła już między żołnierzami. Było kilku rannych.

Za nasypem ppłk Russocki przygotował natarcie. Zgromadziły

się tu także pozostałe plutony szwadronu. Ruszyli do natarcia,

które rozwijało się jednak bardzo powoli. Zbyt silny był ogień

karabinów maszynowych i moździerzy nieprzyjaciela. Gdy

mjr Józef Skrzypkowski zorientował się, że pod gajówką

Polacy napotkali opór, zawrócił natychmiast swoje szwadrony

169

z Polesia Starego i pospieszył z odsieczą. Atak utknął jednak

w ogniu niemieckiej obrony. Równa jak stół polana była nie

do przebycia. Ppłk Russocki rozkazał, aby szwadron por.

Kazimierza Karwowskiego obszedł las i uderzył na Niemców

z tyłu. Niebawem głośne hura... i wybuchy granatów ręcznych

potwierdziły, że rozkaz został wykonany. Z pomocą przybył

dywizjon 7 pułku strzelców konnych. Teraz ruszyło także

czołowe natarcie. Niemcy, pozostawiwszy broń ciężką i sprzęt,

rzucili się do ucieczki. Nie ścigano ich.

Bój pod Górkami i Zamościem wziął początek od starcia

szwadronu 7 pułku strzelców konnych z nieprzyjacielem

w pobliżu przysiółka Górki. Szwadron pod dowództwem rtm.

Konstantego Kozłowskiego złamał opór Niemców i zajął

przysiółek. Przeciwnik kontratakował, ale strzelcy konni

trzymali się mocno. Na razie jednak dalszy ruch naprzód

okazał się niemożliwy i płk Królicki zmuszony był rzucić do

walki główne siły pułku. Zaraz też dwa szwadrony pod

dowództwem rtm. Szacherskiego spadły na Niemców z kierun­

ku północno-zachodniego i odrzuciły ich aż po drogę Ciso-

we-Zamość. Potem jednak natarcie oddziałów Szacherskiego

ugrzęzło w silnym ogniu karabinów maszynowych i artylerii.

Płk Królicki rzucił w bój kolejne szwadrony. Tym razem

uderzyły od zachodu i wyrzuciły nieprzyjacielską piechotę

z 12 pułku ze wzgórza 81,5 oraz wdarły się do pierwszych

zabudowań Zamościa. W ręce polskie wpadł porzucony przez

nieprzyjaciela sprzęt.

Tutaj jednak natarcie polskie zatrzymało się. Chociaż płk

Królicki jeszcze raz podniósł swoich strzelców do ataku, nie

osiągnął jednak powodzenia.

Odwet za to wzięła artyleria Wielkopolskiej Brygady

Kawalerii. Prawdziwy zaś triumf odniosła 1 bateria kpt.

Edwarda Nagórskiego. Oto jedna z niemieckich baterii nie­

opatrznie zdradziła swoje stanowiska ogniowe w Górkach.

Kpt. Nagórski dostrzegł z punktu obserwacyjnego działo

całkowicie odsłonięte, rzucił w mikrofon telefonu krótką

170

komendę oficerowi ogniowemu i pierwsze pociski działa

kierunkowego wyznaczyły dokładnie miejsce celu. Zaraz

potem lufy czterech dział baterii wyrzucać zaczęły pociski.

W miejscu gdzie stały przodki dział niemieckich, wytrysnęła

gejzerami ziemia. Nawet na ćwiczeniach trudno o szybszy

i lepszy skutek. Potem Nagórski przeniósł ogień na stanowis­

ka nieprzyjacielskiej baterii i znów trafił. Niemcy próbowali

się zrewanżować, ale to nie ta szkoła, ich ogień przenosił

i tylko jakieś zabłąkane pociski raniły kogoś z obsługi polskiej

baterii. Sam Nagórski miał przestrzelony rękaw munduru

i torbę maski przeciwgazowej. Poprawił obliczenia i nowa

salwa odbiła się dwukrotnym echem tutaj i w Górkach.

Powtórzyły ją raz jeszcze eksplodujące z amunicją jaszcze

dział niemieckich i działa w Górkach zamilkły.

Do boju pod Zamościem gen. Abraham rzucił kolejny pułk

— 14 jazłowiecki pułk ułanów z Podolskiej Brygady Kawalerii

płk. Edwarda Godlewskiego. Miał uderzyć z przysiółka Górki

na skrzydło oraz tyły nieprzyjaciela w Górkach i pomóc

pułkowi strzelców.

Ułani zaatakowali z marszu tylko jednym szwadronem. Nie

przeszli, zatrzymani ogniem karabinów maszynowych. Zerwali

się jednak jeszcze raz do ataku i... znów zostali zmuszeni do

zatrzymania się. Obrona niemiecka otrzymała wsparcie lot­

nicze. Szwadrony głównych sił pułku ruszyły do natarcia pod

gradem bomb. Jednym skokiem dopadły skrzydła szwadronu

straży przedniej, który został właśnie zmuszony do zatrzymania

się, i porwały go za sobą. Do akcji wkroczyły baterie

7 dywizjonu artylerii konnej. Ostrzał ich okazał się celny, bo

ogień Niemców przycichł. Lecz obrona niemiecka nie załamała

się, a jej ogień znów się wzmagał. Atakujących Polaków

dzieliło od stanowisk niemieckich zaledwie 500 metrów,

a przecież — jak to daleko. Cała nadzieja we wsparciu

artylerii. Biła ona szybkim ogniem w niemieckie pozycje. Gdy

pierwszy szwadron zgodnie z otrzymanym rozkazem atakował

Niemców z tyłu, Górki znajdowały się jeszcze pod ostrzałem

171

polskich baterii. Prawie równocześnie z atakiem szwadronu

por. Krakowskiego ruszyło natarcie pułku. Niemcy znaleźli

się pod ogniem z dwóch stron. Bronili się jeszcze w opłotkach,

lecz polski atak na bagnety załamał ich całkowicie.

Ruszyło też naprzód natarcie szwadronów płk. Królickiego.

On sam padł ciężko ranny, ale jeszcze świadom zwycięstwa

swojego pułku i pogromu uciekających Niemców. 18 września

śmierć skróciła mękę tego dzielnego żołnierza. Dowództwo

po nim objął rtm. Szacherski.

Południowym pasem puszczy maszerował 9 pułk ułanów ppłk.

Klemensa Rudnickiego z Podolskiej Brygady Kawalerii. Od

świtu 17 września ułani byli w ciągłej styczności ogniowej

z Niemcami. Pułk kolejno odpierał niemieckie ataki i odrzucał

z drogi marszu niemiecką piechotę i niemieckie czołgi pod

Bielinami, Józefowem i Nartami. Pod Grabiną nie udało się

przełamanie z marszu obrony nieprzyjaciela atakiem jednego

szwadronu. Dowódca pułku skierował do walki drugi szwadron

— bez skutku, więc trzeci, ale i ten ogniem zmuszony został do

zatrzymania się. Na tyłach pułku znaleźli się już Niemcy. Do

walki weszły ostatnie dwa szwadrony. Ale Niemcy zaatakowali

także Grabiny, chcieli wziąć pułk z dwóch stron. Atak ich

piechoty szedł pod osłoną czołgów. Ostatnie działo przeciwpan­

cerne polskiego pułku otworzyło ogień. Był celny. Pierwsze dwa

czołgi stanęły w płomieniach. Następne zatrzymały się i zawróci­

ły. Piechota niemiecka została w polu bez osłony.

18 września grupa kawalerii gen. Abrahama osiągnęła

wschodni skraj Puszczy Kampinoskiej.

Tego dnia przed południem do małej wioski Cybulice pod

Modlinem dotarł gen. Kutrzeba i jego sztab. Ściągnęły tu

również dowództwa i sztaby grupy gen. Knolla oraz 15 i 25

dywizje piechoty. W rejonie Palmir stanęła grupa kawalerii

gen. Abrahama.

Ta ostatnia jeszcze tego samego dnia po krótkim odpoczynku

podjęła próbę przebicia się do Warszawy przez Lasy Palmir-

skie. Nie powiodło się jednak. Niemcy wprowadzili już do

172

północnego kompleksu Puszczy Kampinoskiej dodatkowe siły

XV korpusu i natarcie utknęło pod Palmirami.

W nocy z 18 na 19 września grupa operacyjna kawalerii

próbowała przebić się w kierunku Pociechy, Sierakowa i Lasek.

Przed świtem 15 i 6 pułki ułanów weszły do Sierakowa

zajętego przez niemiecki oddział pancerny. Gwałtowne starcie

nie przyniosło rozstrzygnięcia. Do akcji włączyły się również

cztery dalsze pułki: 17, 9, 14 — ułanów i 7 — strzelców

konnych. Pod osłoną ognia artylerii szwadrony zajęły podstawy

wyjściowe do natarcia. „...Niespodziewany ogień naszych

ckm uderzył w wieś (Sieraków — T. J.). Niemcy poczuli się

mniej pewni — ich ogień przycichł. Umożliwiło to 17 pułkowi

ułanów uporządkowanie szeregów, ich spieszenie opóźniła

jednak artyleria niemiecka, która podjęła ostrzał drogi i skraju

lasu. Lecz już ruszyłem z I rzutem 7 pułku strzelców konnych

do natarcia. Na prawo od drogi nacierał 9 pułk łamiąc

granatami opór Niemców; ułani wyrzucili ich ze wsi. O świcie

dnia 19 września dotarliśmy do jej wschodniego skraju...

Zdobycz w Sierakowie była ogromna: 34 samochody

ciężarowe ze sprzętem, 9 ckm i rkm. Ciężarówki stały po dwie

lub trzy w każdym obejściu. Ich maski skierowane na drogę

świadczyły o przygotowaniu do odjazdu oraz zaskoczeniu,

jakie stanowiło dla Niemców nasze pojawienie się..."".

Nieprzyjaciel nie dał jednak za wygraną i rano 19 września

przystąpił do kontrataków. Na zachodnią część Sierakowa

z kierunku Truskawia uderzyły czołgi. Przyjęto je ogniem

przeciwpancernym. Trzy zostały trafione, reszta zaś zawróciła.

W Laskach pułki grupy operacyjnej kawalerii natknęły się

na jeszcze jedną zaporę — były to oddziały 29 dywizji

piechoty zmotoryzowanej i 31 dywizji piechoty. Po nieudanej

próbie przełamania nieprzyjacielskiej obrony grupa gen.

Abrahama wyminęła Niemców i skierowała się przez Wólkę

Węglową ku Bielanom. Z rozwiniętym sztandarem 14 pułk

ułanów pierwszy ruszył ku stolicy.

" S z a c h e r s k i , Wierni przysiędze, s. 217-218.

173

Płk Godlewski był spokojny, wiedział, że jego żołnierze,

podobnie jak nad Bzurą i w puszczy, nie zawiodą. Pułk dopadł

skraju lasu, za którym rozciągała się rozległa dolina. Na niej

wiła się długą wstęgą linia okopów niemieckich sięgając

z jednej strony aż pod Młociny, a z drugiej dotykając prawie

Burakowa. To już ostatnia przeszkoda na drodze do Warszawy.

Wyciągnięci w długą linię ułani ruszyli galopem. Szarża

polska w szalonym pędzie mknęła naprzód. Wtem sztan­

darowy zwalił się z konia na ziemię wśród żołnierzy

niemieckich. W przedśmiertelnym skurczu zacisnął mocno

palce na drzewcu sztandaru. Niemcy zdarli sztandar z drze­

wca. Zobaczył to kpr. Bronisław Czech, który znajdował

się najbliżej sztandarowego. Osadził konia na miejscu i za­

wrócił. Przy nim znalazło się natychmiast kilku najbliżej

jadących ułanów.

Kpr. Czech dopędził Niemca uciekającego ze sztandarem,

uniósł się w strzemionach i szerokim zamachem zadał cios.

Sztandar powrócił do pułku '

2

.

Gdy ułani 14 pułku wjeżdżali w ulice Warszawy, rozwinięty

sztandar łopotał na wichrze, jak wtedy — podczas szarży pod

Młocinami.

Kapral Bronisław Czech zosta! odznaczony za ten czyn przez gen.

Rómmla Orderem Virtuti Militari V ki.

NAJAZD ZE WSCHODU

Tymczasem linia frontu przesuwała się coraz głębiej ku

wschodowi kraju, zostawiając zgrupowanie generała Kutrzeby

oraz punkty oporu w Warszawie, Modlinie i na Helu na

nieprzyjacielskich tyłach.

Niemieckie natarcie sięgnęło już Brześcia Litewskiego na

północy i Lwowa na południu. Na obszarze zarysowanym

przez niemieckie uderzenia okrążające liczne i silne jeszcze

zgrupowania armii polskiej zwarły się w bojach i bitwach

z najeźdźcą z zachodu głównie na Lubelszczyźnie i w połu-

dniowo-zachodniej Polsce.

Pojawienie się Niemców pod Brześciem i Lwowem zanie­

pokoiło Stalina. Wehrmacht wkroczył na obszary należące

zgodnie z układem Mołotow-Ribbentrop do sowieckiej strefy

interesów. Stalin w obawie, że Niemcy nie zechcą oddać

zdobytych obszarów i mogą tu, jak groził Ribbentrop, powstać

nowe organizmy polityczne niezależnie od woli ZSRR, roz­

kazał przyspieszyć przygotowania do zbrojnej interwencji

przeciwko Polsce, nie wyznaczając jednak terminu akcji.

13 września Mołotow powiadomił o tym Schulenburga.

17 września, dwie godziny po północy, w obecności

Mołotowa i Woroszyłowa, Stalin przyjął ambasadora Rzeszy

175

w Moskwie, aby mu zakomunikować, że Armia Czerwona

„przekroczy granice dziś o 6 rano na całej linii Po-

łock-Kamieniec Podolski [...]".

Informując zaś Schulenburga o zamiarze bombardowania

lotniczego celów polskich, Stalin w obawie przed incydentami

z Luftwaffe nalegał, aby lotnictwo niemieckie nie przekraczało

linii Białystok, Brześć Litewski, Lwów.

Szalę ostatecznego zwycięstwa nad Polską przechylić miała

Armia Czerwona. Tego samego dnia komunikat operacyjny

Sztabu Generalnego Robotniczo-Chłopskiej Czerwonej Armii

informował: „Rano 17 września, wojska Robotniczo-Chłop­

skiej Czerwonej Armii przekroczyły granicę na całej zachod­

niej linii od rzeki zachodnia Dźwina (nasza granica z Łotwą)

do rzeki Dniestr (nasza granica z Rumunią) [...]".

Tymczasem nadal broniła się Warszawa. Stalin, wydając

rozkaz Armii Czerwonej do zaatakowania Polski, nie miał

propagandowego motywu dla tej decyzji. W nocie zapowia­

dającej ten krok, którą próbowano wręczyć ambasadorowi

Wacławowi Grzybowskiemu w Moskwie na 3 godziny przed

agresją, nie można było zamieścić passusu o upadku Warszawy

jako koronnego argumentu o upadku państwa polskiego.

Motywy obu partnerów, jakkolwiek różne, były spójne z za­

łożeniami tajnego układu między nimi.

Szybkie złamanie oporu załogi Warszawy nie wydawało

się jednak możliwe, tym bardziej że wzmocniły ją oddziały

wycofane z przedpola. Postawiło to przed niemieckim do­

wództwem problem wyboru optymalnej koncepcji operacji

zaczepnej przeciwko dużemu miastu. Szło o to, czy natarcie

przyspieszyć i zdobyć miasto za każdą cenę przed przybyciem

tu Armii Czerwonej, której oczekiwano nie wcześniej niż

3 października, czy podjąć długotrwałe działania oblężnicze,

które skruszą obrońców przed generalnym natarciem Wehr­

machtu tylko na lewobrzeżną część miasta we współdziałaniu

z Armią Czerwoną, która atakować miała prawobrzeżną

część miasta, Pragę.

176

Gen. Brauchitsch przedstawił Naczelnemu Dowództwu Sił

Zbrojnych do rozważenia i decyzji obie koncepcje, sam

obstając przy drugiej:

„Natarcie na Warszawę (na wschodnią część miasta — Pra­

gę) może być wykonane najwcześniej 24 IX. Dla przeniknięcia

natarcia i dla oczyszczenia wschodniego brzegu (Wisły) trzeba

przewidzieć potrzebę co najmniej 5 dni.

Specyfika walk o poszczególne domy może sprawić, że

trzeba będzie o wiele więcej czasu. Jeżeli uda się wykonać

zadanie w ciągu 3 dni, to czas, którym będziemy dysponowali

w myśl porozumienia z Rosjanami, wystarczy z biedą.

Wystarczy zaledwie na przeprowadzenie powrotu licznych

wojsk atakujących, szczególnie artylerii, przez istniejące

w ograniczonej ilości mosty na Narwi.

Jeśli więc mamy dotrzymać terminu uzgodnionego z Ro­

sjanami, to początek natarcia nie może być przesunięty

poza 24 IX. Termin ten zbiega się z sesją Kongresu

Amerykańskiego. Ze względu na to, iż celem przygotowania

oraz wsparcia musiano zaangażować przeciwko Pradze

także i lotnictwo, należy rozstrzygnąć, czy też należy

to poniechać.

W tym drugim przypadku należy przekazać sprawę aktual­

nego okrążenia Pragi na wschodnim brzegu Wisły wojskom

rosyjskim.

Późniejsze łączne natarcie na Warszawę na obu brzegach

Wisły musiałyby prowadzić współdziałające ze sobą części

wojsk rosyjskich i niemieckich. Części wojsk radzieckich

przypadłby pierwszy atak natarcia (Praga), który stanowi

warunek wstępny do natarcia (z północy i południa) na część

zachodnią miasta [...]".

Odpowiedź nadeszła nie później niż 22 września i była po

myśli Naczelnego Dowódcy Wojsk Lądowych. Poznajmy ją

z treści rozkazu gen. Brauchitscha do grup armii:

„Do Grupy Armii «Południe» i «Północ»

Ftihrer zarządził:

177

1) Wschodniej części Warszawy (Praga) nie należy atako­

wać. Należy jednak kontynuować niszczenie urządzeń ważnych

dla życia miasta.

2) Atak na Warszawę (część zachodnia) wykonać należy

tak, aby miasto znalazło się w naszym posiadaniu najpóźniej

3X.

W tym celu rozkazuje się:
Gr. Ar. «Północ» kontynuuje otaczanie Pragi w ten

sposób, aby npl nadal odniósł wrażenie, iż niebawem nastąpi

atak na miasto.

Tak samo pozostają nadal otoczone Modlin i Nowy Dwór.

Należy kontynuować zwalczanie npla ogniem artylerii oraz

niszczenie na Pradze urządzeń ważnych dla życia miasta.

Należy przygotować zluzowanie przez wojska rosyjskie na

obecnych stanowiskach w rej. Pragi i Nowego Dworu. Samo

zluzowanie nastąpi wtedy, gdy tylko nadejdą wystarczające

siły rosyjskie. Porozumienie z nimi winno być dokonane

bezpośrednio w ten sposób, aby nasz odmarsz można było

przeprowadzić we właściwym czasie".

Granicę polsko-radziecką przekroczyły wojska dwóch fron­

tów, Białoruskiego i Ukraińskiego. Siedem armii uderzyło jak

taranem w cienką nić polskich posterunków Korpusu Ochrony

Pogranicza.

Uderzenie wojsk pancernych i lotnictwa Armii Czerwonej

poprzedziły ataki radzieckiej straży granicznej wzmocnione

piechotą. Ten pierwszy atak, mimo przewagi liczebnej nie­

przyjaciela, nie był trudny do odparcia. Skuteczny opór na

Polesiu i w północnej części Wołynia zorganizował gen.

Orlik-Ruckeman, dowódca KOP. Jednak już wkrótce po tym

pierwszym ataku ruszyły czołgi i kawaleria w wielkich

zgrupowaniach. Przewaga napastników stała się druzgocąca.

Informacje z meldunków co do charakteru i celu wystąpienia

Armii Czerwonej były sprzeczne. Obok meldunków o ofen­

sywnych działaniach nieprzyjaciela były również takie, które

informowały o zamiarach wcale nieagresywnych.

12 — Bzura 1939

178

„Dezorientacja w terenie była zupełna — wspomina szef

Sztabu Naczelnego Wodza, gen. Stachiewicz — na skutek

zachowania się żołnierzy sowieckich, którzy — jak brzmiały

meldunki — na ogół nie strzelają, do naszych odnoszą się

z demonstracyjną przychylnością [...]. Jedne oddziały meldują,

że się bronią, inne odchodzą pod naciskiem Sowieciarzy, inne

nie wiedzą w ogóle co robić i jak się odnieść do Sowietów [...]".

Marsz. Rydz-Śmigły stanął przed trudnym wyborem decyzji.

Z jednej strony sytuacja wymagała stawienia zbrojnego oporu,

choćby miała to być tylko demonstracja dla zamanifestowania

wolnemu światu suwerennych praw Polski. Z drugiej jednak

strony narzucała się konieczność oszczędzania krwi polskiej

wobec olbrzymiej przewagi agresora. Ostateczną decyzję

podjął marszałek po naradzie w swojej kwaterze w Kołomyi

z premierem rządu i ministrem spraw zagranicznych w połu­

dnie 17 września:

„Sowiety wkroczyły. Nakazuję ogólne wycofanie na Rumu­

nię i Węgry najkrótszymi drogami.

Z bolszewikami nie walczyć, chyba w razie natarcia z ich

strony albo próby rozbrojenia oddziałów.

Zadanie Warszawy i miast, które miały się bronić przed

Niemcami — bez zmian.

Miasta, do których podejdą bolszewicy, powinny z nimi

pertraktować w sprawie wyjścia garnizonów do Węgier

lub Rumunii".

Celem tej nowej agresji było szybkie opanowanie wschod­

niej połowy Polski po ustaloną tajnym protokołem niemiecko-

-sowieckim linię demarkacyjną, którą obaj partnerzy wy­

znaczyli zgodnie nad Pisą, Narwią i Wisłą z przepołowieniem

Warszawy oraz nad Sanem. Ale niemieckie dywizje operowały

już głęboko na wschód od tej linii, co mogło grozić kom­

plikacjami. Tym bardziej że zarówno Naczelne Dowództwo

Wehrmachtu (oczywiście poza Hitlerem), jak i dowództwa

poszczególnych rodzajów sił zbrojnych nic jeszcze nie wie­

działy o postanowieniach tajnego protokołu.

179

Zaskoczenie, a nawet oburzenie w niemieckich kołach

wojskowych, które nie zdradzały chęci dzielenia się zwy­

cięstwem, przewidując zakończenie operacji dopiero na

wschodniej granicy Polski, ustąpiło przed siłą faktów już

dokonanych. Nie od razu jednak pogodzono się z myślą

odstąpienia łupu zdobytego za cenę krwi żołnierza niemiec­

kiego. Dlatego pierwsze meldunki informujące o prze­

kroczeniu przez Armię Czerwoną granic Polski nie wstrzy­

mywały natarcia Wehrmachtu na wschód, lecz je przy­

spieszały.

Szef Oddziału Operacyjnego GA „Południe" telegrafując

17 września o godzinie 7.40 z Końskich do sztabów 8, 10 i 14

Armii informował i przekazał decyzję gen. Rundstedta:

„Rosyjskie Siły Zbrojne przekroczyły 17.9. rano granicę

rosyjsko-polską między Połockiem a Kamieńcem Podolskim.

Wojska niemieckie powinny wcześniej przekroczyć lub

przelecieć linię na wschód od m. Skole, Stryj, Lwów,

Włodzimierz, Włodawa, Brześć, Kamieniec Litewski, Biały­

stok. Szybkie zajęcie zagłębia naftowego Borysław przez

14 afrmię] jest niezwykle ważne".

Jak się okazało, owe komplikacje były nie tylko możliwe,

lecz realnie bliskie. Stalin był wyraźnie zaniepokojony

zarysem tzw. tymczasowej linii demarkacyjnej, która biegła

wprawdzie wzdłuż linii uzgodnionej w tajnym protokole, ale

na południu odchylała się ku wschodowi i zostawiała po

stronie niemieckiej Lwów i Borysławsko-Drohobyckie Za­

głębie Naftowe. Nie zgadzał się na to, motywując swoje

stanowisko tym, że nie może rozczarować Ukraińców, którzy

domagają się całego terytorium aż po San. W drodze

rekompensaty Stalin zaofiarował Suwałki. Ribbentrop zażądał

dodatkowo Augustowa i Lasów Augustowskich. Przyczyna

była bardzo prozaiczna, ponieważ ministrowi Rzeszy chodziło

o tereny łowieckie. Ostatecznie Hitler poszedł na ustępstwa,

ale tylko w sprawie Lwowa. Odnośny rozkaz skierowano

natychmiast do wojsk:

180

„Szef Oddz. Oper. [OKW — T. /.] 20 IX 39

Fiihrer rozkazał: m. Lwów pozostawić Rosyjskim Siłom

Zbrojnym".

Nowa koncepcja linii demarkacyjnej, którą niemiecki attache

wojskowy w Moskwie, gen. Kostring, przedstawił Mołotowo-

wi, pozostawiała Niemcom część zagłębia naftowego. Jej

przebieg prezentuje rozkaz operacyjny Naczelnego Dowództwa

Wojsk Lądowych z 20 września do grup armii „Północ"

i „Południe":

„1. Fiihrer i Nacz. Wódz ustalił następującą rubież jako

linię demarkacyjną pomiędzy wojskami niem. a ros.: biegiem

Pisy, biegiem Narwi aż do Wisły — Wisłą aż do ujścia Sanu

— biegiem Sanu aż do Przemyśla — rubież Przemyśl,

Czyrów-Przełęcz Użycka. Nie ustalono jeszcze szczegółów

przebiegu linii na płd. od Przemyśla.

2. Fiihrer zarządził ponadto, iż na wsch. od tej linii nie

może już płynąć krew Niemców.

3. Należy przerwać działania bojowe na wsch. od tej linii;

bezzwłocznie należy rozpocząć odmarsz poza wspomnianą linię.

Atak na Pragę już nie wchodzi w rachubę. Na razie

pozostaje w mocy rozkaz zamknięcia Warszawy".

Stalin nie wyraził jednak na to zgody, a Hitler ponownie

ustąpił, godząc się na linię demarkacyjną, która miała przebie­

gać wzdłuż Pisy, Narwi, Bugu, Wisły i Sanu aż po jego

źródła. Jednakże i ta koncepcja uległa wkrótce zmianie.

W związku z decyzjami obu „partnerów", które stanowić

miały o losie Polski, Stalin wystąpił wkrótce z propozycją

daleko idącej korekty. Najpierw, jeszcze 9 września w czasie

sporu o Lwów i Borysławsko-Drohobyckie Zagłębie Naftowe,

Mołotow zwrócił uwagę ambasadora Rzeszy na zainteresowa­

nie rządu sowieckiego szybkim rozwiązaniem zagadnienia

polskiego. Ambasador Rzeszy w Moskwie, Schulenburg,

informował w depeszy Ribbentropa:

„W odniesieniu do tego problemu Mołotow dał do zro­

zumienia, że początkowy zamiar rządu radzieckiego i samego

181

Stalina, aby pozwolić na szczątkową Polskę — uległ zmianie

na rzecz podziału Polski".

Mołotow określił linię podziału opartą na Pisie, Narwi, Wiśle

i Sanie. Proponował natychmiastowe rokowania w tej sprawie

i żądał, aby odbyły się one w Moskwie. Tymczasem były

ambasador Rzeszy w Warszawie, von Moltke, na polecenie

Ribbentropa pracował już nad studium poświęconym Polsce.

Miało ono dostarczyć argumentów dla uzasadnienia odpowiedzi

na pytanie, czy możliwe jest powstanie kadłubowej Polski na

czele z rządem, który chciałby zaakceptować wymuszony

przebieg linii granicznych. 25 września von Moltke przedstawił

wyniki swojego opracowania, zakładając, że istnienie Polski bez

Śląska, Pomorza i Wielkopolski, ale z granicą na wschodzie od

Grodna na północy po Przemyśl na południu, a więc w granicach

ściśle etnograficznych z 12-15-milionową ludnością będzie

możliwe. Powracając do starej, według wzoru z pierwszej wojny

światowej, koncepcji urządzenia Polaków, dostrzegał nawet

walory geopolityczne takiego państwa polskiego jako buforu

między Niemcami a ZSRR. Wnosił jednak, że w wypadku

ustalenia granicy wschodniej na Wiśle i Sanie, reaktywowanie

tak okrojonego państwa polskiego nie będzie możliwe. Decyzję

odłożono do czasu ewentualnych rozmów z państwami zachod­

nimi. Miano nadzieję, że zechcą one po klęsce Polski ułożyć się

z Niemcami, które mogłyby wtedy zaproponować powstanie

takiego państwa.

Koncepcja niemiecka nie doczekała się realizacji. Tego

samego dnia Schulenburg został wezwany na Kreml. Podczas

spotkania ze Stalinem i Mołotowem omawiano szereg prob­

lemów dotyczących stosunków radziecko-niemieckich. W kon­

tekście więzi łączących oba państwa sprawa polska odgrywała

rolę zasadniczą. Stalin przekonywał Schulenburga, że należy

ją rozwiązać tak, aby w przyszłości nie powodował tarć

między ZSRR a Niemcami. Uważał więc, że z tego powodu

pozostawienie państwa polskiego nawet w formie szczątkowej

będzie błędem.

182

Schulenburg depeszował w nocy na 26 września do Berlina:

„Proponuje on rozwiązanie następujące — z terytoriów na

wschód od linii demarkacyjnej (dotychczasowej — T. /.] całe

województwo lubelskie i część województwa warszawskiego,

które obejmuje tereny do Bugu, powinny być przyłączone do

naszej części. W zamian mamy się wyrzec naszych pretensji

do Litwy".

27 września przybył do Moskwy na obrady Ribbentrop

z pełnomocnictwami Hitlera do podpisania właściwych ukła­

dów. Obrady z przerwami na balet, bankiety i wypoczynek

trwały od późnego wieczora 27 września do godziny 5 rano

29 września, kiedy to podpisano trzy dalsze tajne protokoły.

Pierwszy i drugi dotyczyły wymiany volksdeutschów na

Białorusinów i Ukraińców oraz zmiany linii rozgraniczenia

wpływów według propozycji radzieckiej co do Litwy, woje­

wództwa lubelskiego i części województwa warszawskiego.

Trzeci miał zabezpieczyć niejako obie strony przed konfliktami

na tle sprawy polskiej. Tekst protokołu zawierał m.in. klauzulę,

że obie strony nie będą tolerowały na swoich terytoriach

żadnej polskiej agitacji, która będzie dotyczyła terytoriów

drugiej strony.

Wkrótce potem, zgodnie z wynikami rozmów politycznych,

wydano dowództwom obu armii rozkazy zastosowania się do

tych decyzji na liniach styczności oddziałów niemieckich

i sowieckich.

Obszary wschodniej Polski zalewał potop wojsk Armii

Czerwonej. Uderzenie Frontu Białoruskiego — od Dźwiny na

północy po Prypeć na południu — zgasiło prawie od razu

ogniska oporu słabych oddziałów KOP. Na północno-wschod­

nim odcinku granicy na pułk „Głębokie" spadło uderzenie

grupy szybkiej nieprzyjaciela, gromadzącej 4 korpus i 5 dywi­

zję strzelców, 24 dywizję kawalerii oraz 22 i 25 brygady

czołgów. Jakikolwiek skuteczny opór był niemożliwy i tylko

na krótko zatrzymano nieprzyjaciela w nadgranicznym mias­

teczku Dzisna. W walce, obok kopistów, wzięła udział

183

miejscowa policja i młodzież. Przebijając się ku granicy

z Łotwą, większość żołnierzy przekroczyła ją między 20 a 21

września.

Rano 19 września nieprzyjaciel opanował całkowicie Wilno,

chociaż w jego pobliżu, a także dalej od miasta, stawiały opór

przebijające się ku Litwie oddziały garnizonu wileńskiego.

Na kierunku Nowogródek-Grodno i Baranowicze-Bia-

łystok uderzyły dwie grupy szybkie Frontu Białoruskiego.

Grupa „Mińska", składająca się z 16 korpusu strzelców

i 3 kawaleryjskiego oraz 6 brygada czołgów kierowała

się na Grodno. Grupa „Dzierżyńska", obejmująca trzy

korpusy: 5 strzelców, 6 kawaleryjski i 15 czołgów oraz

21 brygadę czołgów, szła na Wołkowysk. Przeciwstawiały

się im dwa polskie pułki KOP, które nie tyle broniły,

co dozorowały granicę — trójbatalionowy pułk „Wilejka"

i dwubatalionowy pułk „Baranowicze".

Początkowo obronę Grodna zaczął organizować miejscowy

dowódca garnizonu, mając do dyspozycji tylko trzy bataliony

— wartowniczy, asystencyjny i strzelców oraz dwa szwadrony

marszowe, pięć plutonów artylerii lekkiej pozycyjnej i dwie

kompanie ciężkich przeciwlotniczych karabinów maszyno­

wych. 20 września przybył do Grodna gen. Przeździecki na

czele Grupy „Wołkowysk", wzmacniając załogę 101 i 102

pułkami ułanów.

21 września wieczorem, po ciężkich walkach, Grodno

znalazło się w rękach nieprzyjaciela, a oddziały polskie

odeszły na północ ku granicy litewskiej, przebijając się przez

linie przeciwnika. Do wieczora broniły się ostatnie punkty

oporu w Zamku Królewskim, koszarach 81 pp i Zespole Szkół

Zawodowych.

Środkowe i południowe obszary Kresów, od Prypeci na

północy po Dniestr na południu, znalazły się w zasięgu

działań Frontu Ukraińskiego. Główne siły uderzyły tylko

przeciw części obszaru, między Łuckiem a Kołomyją, pozo­

stawiając całe Polesie i północny Wołyń działaniu stosunkowo

184

słabych sił, głównie piechoty. Oczekiwano, że obszar ten, na

skutek natarcia skrzydeł zewnętrznych obu frontów, Białorus­

kiego na Włodawę i Ukraińskiego na Chełm, już w pierwszym

etapie tej operacji zostanie okrążony.

Meldunki oddziałów KOP, że na Polesiu natarcia radzieckie

są słabe, były więc uzasadnione. Ale na Wołyniu i Podolu

tempo natarcia było duże. Dyktowały je, jak w przypadku

Frontu Białoruskiego, grupy szybkie. W grupie szybkiej

5 Armii, złożonej z dwóch brygad czołgów, jedna ruszyła

na Równe, a druga na Dubno. 2 korpus kawalerii i 24

brygada czołgów z 6 Armii uderzyły w kierunku Tarnopola.

12 Armia, która w ramach Frontu realizowała jedno z głó­

wnych zadań — odcięcie Polakom dróg odwrotu do Rumunii

— złożona była wyłącznie z jednostek szybkich 4 i 5 kor­

pusów kawalerii. 25 korpus czołgów oraz dwie brygady

czołgów, zorganizowane w grupy konno-zmechanizowane,

wymierzyły uderzenia w kierunku Stanisławowa i Kołomyi,

grożąc zagarnięciem Kwatery Głównej Naczelnego Wodza.

Wtedy podjęto dramatyczną decyzję ewakuacji Naczelnego

Wodza i rządu do Rumunii.

Pułk KOP „Podole" („Czortków") stawił opór. Gdy na

granicy strażnice zostały dosłownie rozjechane, siły główne

pułku, bataliony „Borszczów", „Kopyczyńce" i „Skałat",

wyszły nieprzyjacielowi naprzeciw. Pułk, cofając się na zachód

ku linii Dniestru, został rozbity. Jego resztki próbowały

jeszcze w Ustieczku zatrzymać rwący potok wojsk sowieckich.

Wieczorem 17 września odstąpiono od obrony Dniestru

i wycofano się do Rumunii. Tymi samymi drogami przeszły

granicę, nie gotowe jeszcze do walki o przyczółek rumuński,

oddziały gen. Kamskiego.

Gdy kilka dni później stanęły pod Lwowem oddziały

sowieckie, walcząca dotąd skutecznie z Niemcami załoga

miasta poddała się.

Na Wołyniu radziecka 5 Armia wtargnęła do Polski na

odcinku granicznym dozorowanym przez pułk KOP „Równe".

185

Po silnym uderzeniu czołgów radzieckich cieniutka linia

osłony szybko pękła. Niektóre oddziały dostały się do niewoli,

inne zdołały ujść, kierując się na południe ku granicy rumuń­

skiej bądź na zachód w poszukiwaniu oddziałów gen. Dęba-

-Biernackiego. Armia Czerwona zajęła bez walki Zdołbudów,

Łuck, Równe, Sokal, Włodzimierz Wołyński.

W rejonie Włodzimierza gen. Sawicki już od 11 września

organizował obronę nad Bugiem. 14 i 15 września pozycje te

zaatakowała 4 DLek. korpusu gen. Kleista, ale zrezygnowała

z walki, ponieważ nadciągali już Rosjanie. 17 września na

wieść o wkroczeniu Armii Czerwonej przybył tu z Łucka gen.

Smorawiński. Nazajutrz wieczorem wtargnęły do Włodzimie­

rza czołgi sowieckie i otoczyły teren Szkoły Podchorążych

Rezerwy Artylerii wraz z załogą. Gen. Smorawiński zgodził

się nie podejmować walki w zamian za przyrzeczenie wolnego

odejścia na Bug. Kombryg Bogumołow podpisał umowę, ale

jej nie dotrzymał.

Tymczasem jednostka pancerna Bogumołowa ruszyła z Wło­

dzimierza na północ w kierunku Kowla. Po demobilizacji

nieuzbrojonych oddziałów, płk Leon Koc na czele grupy

złożonej ze słabo uzbrojonych nadwyżek żołnierzy opuścił

Kowel 18 września. Początkowo skierował się na Brześć, ale

potem zawrócił na południe. 20 września nastąpiło starcie pod

Włodzimierzem z oddziałami Bogumołowa. Po nieudanej

próbie przebicia się, część zgrupowania polskiego armia

sowiecka zagarnęła do niewoli. Pozostałym udało się ujść i 25

września połączyć w lasach na zachód od Krasnegostawu

z oddziałami, które znalazły się na ziemi niczyjej między

Niemcami i Rosjanami.

27 września dowództwo nad całym zgrupowaniem objął płk

Zieleniewski. Dwa dni później zgrupowanie, które prowadził

na Węgry, trafiło w rejonie Janowa Lubelskiego, Polichnej

Góry i Czwoły na oddziały straży tylnej niemieckiej 27 DP.

Żołnierze polscy przeszli przez tę zaporę, bo Niemcy twardego

oporu nie stawiali, wypełniając znany rozkaz Hitlera, że krew

186

niemiecka nie będzie się już lała na wschód od tej linii. Ale

nazajutrz, 30 września, pod Marnotami, Krzemieniem i Flisami,

stanęły naprzeciw czołgi sowieckie i piechota zmotoryzowana.

1 października, wystrzelawszy do końca naboje, zgrupowanie

polskie zaprzestało walki.

W podobnych okolicznościach zakończyła walkę na długim

szlaku Września kawaleria gen. Andersa. Podczas bitwy pod

Tomaszowem Lubelskim 22 i 23 września prowadził on do

natarcia w rejonie Krasnobrodu grupę operacyjną kawalerii.

Przebiła się tylko część. 24 września na czele zgrupowania

generał kierował się na południe z zamiarem przebicia się na

Węgry. 26 września doszło ponownie do ciężkiego starcia

z Niemcami w rejonie Krakowca. Przerwano je jednak

w wyniku porozumienia obu stron, które zaproponował prze­

ciwnik. Niemcy pomaszerowali na zachód, a Polacy na

południe. Jednakże jeszcze tego samego dnia na drodze

odwrotu stanęły oddziały sowieckie.

W poszukiwaniu wyjścia z matni, gen. Anders podzielił

swoją grupę na małe oddziały, którym rozkazał przebijać się

na Węgry. Udało się to tylko nielicznym. Większość została

ujęta przez Armię Czerwoną i wraz z generałami Andersem

i Plisowskim wzięta do niewoli.

Na Polesiu, nie objętym działaniami głównych sił radziec­

kiego Frontu Białoruskiego, wydarzenia rozwijały się wol­

niej. Nacierający byli tutaj słabsi, obrona zaś silniejsza.

Natarciu Armii Czerwonej przeciwstawił się więc z powo­

dzeniem dwubatalionowy pułk KOP „Sarny". Dalej ku

północy, aż po Prypeć, stała brygada KOP „Polesie" i Flotyl­

la Pińska.

Po otrzymaniu pierwszych wiadomości o wkroczeniu Armii

Czerwonej, dowódca KOP gen. Orlik-Riickeman wydał rozkaz

walki. Wieczorem 17 września na całym prawie odcinku

kontrolowanym przez dowództwo KOP natarcie nieprzyjaciela

zostało zatrzymane. Gen. Orlik-Riickeman był jednak świado­

my nieuchronności odwrotu wymuszanego rajdami wojsk

187

szybkich przeciwnika na północ i południe od Polesia i prze­

widywał wycofywanie oddziałów.

20-22 września jego zgrupowanie skoncentrowało się w sile

7 tysięcy żołnierzy w rejonie na zachód od Styru, w okolicach

Moroczna, Siedliszcz i Rafałówki. Wskutek zajęcia przez

Armię Czerwoną Kowla i odcięcia dróg odwrotu na południe,

grupa KOP zmieniła kierunek odwrotu na zachodni, podążając

za SGO „Polesie". 28 września zakończył się zwycięstwem

polskim bój pod Szackiem z sowieckimi oddziałami piechoty

i czołgów.

30 września grupa gen. Orlika, po zakończeniu przeprawy

na zachodni brzeg Bugu w rejonie Grabowa, liczyła już tylko

około 3 tysięcy żołnierzy. W nocy na 1 października zaatako­

wały ją pod Wytycznem czołgi sowieckie. Po odrzuceniu

z powodzeniem pierwszego natarcia nieprzyjaciela, następne

spotkały się z coraz słabszym oporem, aż do całkowitej utraty

zdolności bojowej. 1 października w południe walkę prze­

rwano. Oddziały polskie oderwały się od nieprzyjaciela

i odeszły pod Sosnowicę, gdzie zostały rozwiązane.

W OBLĘŻONEJ WARSZAWIE

Stolica Polski broniła się. Jej dramatyczne komunikaty

i wezwania emitowane przez rozgłośnię Warszawa II słyszał

cały świat.

„...Walczymy dalej — głosiło wezwanie radiowe jednego

z czołowych przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej

— Mieczysława Niedziałkowskiego do brytyjskiej Partii

Pracy. — Nie wierzcie kłamstwom propagandy hitlerowskiej.

Nie ma w Warszawie żadnych zaburzeń ani żadnych walk

wewnętrznych. Jest tam bombardowanie przez artylerię

i lotnictwo niemieckie osiedli robotniczych i na oślep

całego Śródmieścia.

Liczymy na szybką pomoc. Wojsko jest wspaniałe i ludność

cywilna jest wspaniała. Zwróćcie się do Roosevelta, by rzucił

całą powagę swego autorytetu na rzecz wykonania przez

Niemcy wezwania Ameryki, by nie mordowano z armat

kobiet i dzieci..." '.

Ale oprócz podziwu dla bohaterstwa polskiego i zachęt do

dalszego oporu, o pomocy było głucho. Warszawa była wciąż

jeszcze sumieniem samych Polaków. Ostatnie walczące od­

działy polskie nawet w sytuacji beznadziejnej nie chciały

' Cywilna Obrona Warszawy we wrześniu 1939 r. Dokumenty, materiały

prasowe, wspomnienia i relacje.

Warszawa 1964, dok. nr 136, s. 116.

189

składać broni. Nie było już decyzji i rozkazów Naczelnego

Wodza, ale stolica wciąż trwała. Ciągnęli tam żołnierze,

uchodźcy przedzierali się do miasta, do którego wróg jeszcze

nie wkroczył.

O świcie 20 września pułki kawalerii ściągały w rejon

Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego na Bielanach.

Gen. Abraham złożył meldunek dowódcy armii „Warszawa":

„...Melduję przybycie oddziałów silnie przerzedzonych

w walkach. Straty wynoszą w korpusach oficerskich

60 procent, podoficerskich 40 procent, wśród szeregowców

35 procent. Podkreślam, że oddziały grupy operacyjnej kawa­

lerii ożywiają nastroje pełne żołnierskiego hartu. Ludziom

i koniom potrzebna jest żywność, wypoczynek i sen. Proszę

o zmianę rejonu postoju, który jest stale bombardowany

i ostrzeliwany przez artylerię i lotnictwo, oraz o konieczny

dwudniowy odpoczynek w celu reorganizacji oddziałów.

Dowódca armii zgadza się na wypoczynek i skierowuje

oddziały grupy operacyjnej kawalerii w rejon Łazienek do

koszar 1 pułku szwoleżerów na ulicę Czerniakowską i Bel-

wederską. Miałem zamiar przy pomocy oddziałów pieszych

przebić pierścień niemiecki na tym odcinku i wyjść z grupą

operacyjną kawalerii na południe, by dotrzeć do granicy

węgierskiej. Zamiary te, niestety, nie zostały zrealizowane..."

2

.

23 września z Wielkopolskiej, Podolskiej i Pomorskiej

Brygady Kawalerii utworzono zbiorczą brygadę pod dowódz­

twem dotychczasowego dowódcy grupy operacyjnej.

Ten ostatni na szlaku wojennym pułków wielkopolskich

i podolskich zagon kawaleryjski do oblężonej stolicy mocno

nadwerężył kleszcze niemieckiego okrążenia na przedpolu

Bielan i ułatwił zadanie kierującym się tutaj dywizjom

piechoty.

Tymczasem gen. Kutrzeba, znajdując osłonę w działaniu

zaczepnym grupy operacyjnej kawalerii, zreorganizował

2

R. A b r a h a m , Wspomnienia wojenne znad Warty i Bzury, Warszawa

1989, s. 319.

190

w rejonie Palmir zebrane dotąd oddziały 15 i 25 dywizji

piechoty oraz resztki 17 i 14 dywizji, które gromadził płk

Czesław Szystowski, w celu wzmocnienia załogi Palmir.

19 września wieczorem zgrupowanie dwóch dywizji pie­

choty ruszyło na Warszawę. 15 dywizja piechoty otrzymała

zadanie opanowania Mościsk, Lasek i Błota Leśnego i na tej

linii zorganizowania obrony nawiązując styczność z ubez­

pieczeniami obrony Warszawy, 25 zaś miała opanować

Młociny, Buraków, Łomianki, po czym utworzyć pozycję

obronną w rejonie lasów Wólki Węglowej i Burakowa Małego

zwróconą frontem na północ.

Dowódcom dywizji gen. Kutrzeba polecił prowadzić dzia­

łania samodzielnie i nie przekraczać linii ubezpieczeń obrony

stolicy.

Na czele maszerującej szosą 25 dywizji piechoty szedł

60 pułk, a za nim 56. Kilkukilometrową kolumnę zamykał

29 pułk piechoty. Niemców nie było i dywizja szybko szła

naprzód. Tylko jej ubezpieczenie, osłaniające bok kolumny,

II batalion 60 pułku piechoty spotkał we wsi Dąbrowa

znaczniejszy oddział nieprzyjaciela. Ale ten, zaskoczony

szybkim atakiem Polaków, nie przyjął twardej walki zde­

sperowanych piechurów i ustąpił tak szybko, że zabrakło mu

czasu na zabranie ciężkiego sprzętu bojowego, kilku czołgów

i dział, nie mówiąc o ciężkiej broni piechoty. Wszystko to

jednak trzeba było zniszczyć, bo czas naglił. W zdobytej

Dąbrowie została tylko kompania 5 por. Romualda Kaczmar­

czyka na pozycji wysuniętej czaty ubezpieczającej przedpola

głównej linii obronnej pułku i dywizji w rejonie Młocin

i Burakowa. Ściągały tutaj przez cały dzień 20 września

oddziały dywizji i bez odpoczynku szły do okopów.

15 dywizja piechoty pomaszerowała, próbując przejścia

przez Laski i Wólkę Węglową. Miała mniej szczęścia, bo

nieprzyjaciel był tutaj silny i dodatkowo wzmocniony od­

działem, który wycofał się z Dąbrowy. Natarcie piętnastej

utknęło więc i trzeba było szukać przejścia gdzie indziej. Na

191

szczęście dywizja gen. Altera już przeszła i mogła teraz

pomóc dywizji gen. Przyjałkowskiego. Przegrupowanie pułków

poszło sprawnie i ruszono na Bielany i Wawrzyszew, gdzie

dotarto tym razem już bez przeszkód ze strony nieprzyjaciela.

Tak oto po 17 dniach ciężkich walk i forsownych marszów

zgrupowanie gen. Kutrzeby stanęło u celu zadania. Była

to już tylko jego reprezentacja. Doliczono się bowiem

niespełna 40 tysięcy żołnierzy, z prawie 200 tysięcy, które

przystępowały do bitwy.

Na początku bitwy gen. Kutrzeba prowadził 10 wielkich

jednostek piechoty i kawalerii. Do Warszawy przyprowadził

tylko 4, a i te liczyły nie więcej niż jedną czwartą stanu

osobowego, jaki miały, gdy wychodziły z garnizonów na front.

Pozostałe dywizje zgrupowania, przedzierając się przez

zwarte i silne kordony nieprzyjaciela zarówno nad Bzurą, jak

i w samej Puszczy Kampinoskiej, bombardowane z powietrza,

straciły organizacyjną zwartość, a siły ich tak liczebne, jak

bojowe topniały w oczach. Do Palmir zdołały dotrzeć tylko

resztki rozbitych pułków i dywizji, a wśród nich najsilniejsza

była jeszcze 17 dywizja piechoty, licząca około czterech i pół

tysiąca żołnierzy, oraz 14 pułk piechoty. Zebrał to wszystko

pod swoje dowództwo dzielny gen. Bołtuć z zamiarem

utworzenia obrony dużych składów amunicyjnych w Pal­

mirach, które zaopatrywały Warszawę i twierdzę Modlin.

Niemcy nie zbagatelizowali znaczenia Palmir dla skutecz­

ności dalszego oporu obu polskich ośrodków obrony, a przede

wszystkim funkcjonującego jeszcze między nimi taktycznego

współdziałania i łączności. Komunikat Oberkommando der

Wehrmacht informował 21 września, że: „...Między Mod­

linem a Warszawą nieprzyjaciel zaatakował ponownie, został

jednak odparty przez znajdujące się tam nasze oddziały.

Resztki oddziałów polskich broniące się desperacko na

zachód od Warszawy zostaną jutro zaatakowane i znisz­

czone..."

3

.

3

Wojna obronna Polski. Wybór źródeł,

dok. nr 501, s. 932-933.

192

Nieprzyjacielski komunikat nie był jednak ścisły, przynaj­

mniej w części dotyczącej nieudanej próby przebicia się do

Wisły i rozdzielenia Warszawy z Modlinem. W dniu 21

września to nie polskie, lecz niemieckie natarcie 24 dywizji

piechoty pod Młocinami i Burakowem nie miało powodzenia.

Niemcy zasypali gradem armatnich pocisków obronę dywizji

gen. Altera i znajdując za tą ścianą z ognia i żelaza osłonę,

doszli do polskich linii. Dopiero po ciężkich walkach o Placów­

kę, folwark Młociny i wzgórze 109, po całkowitym prawie

zniszczeniu dwóch batalionów (I i III) 29 pułku strzelców,

wyparli naszych z pozycji.

„...Niemcy dotarli już do szosy i zajęli m. Młociny — wspo­

mina adiutant II batalionu, Bronisław Truszczak. — Gdy

dobrze ściemniło się, resztki naszego batalionu z jego dowódcą

kpt. A. Biske przebijają się szturmem na bagnety przez

placówki npla. Zaskoczony wróg nie spodziewał się ataku od

tyłu. Przez pola i ogrody biegniemy w kierunku Bielan. Tam

na szosie oczekuje nas dowódca pułku ppłk Florian Gryl.

Gratuluje wykonania zadania i szczęśliwego przebicia się

z okrążenia..."

4

.

Także pod Burakowem i Młocinami Niemcy rozerwali

w kilku miejscach obronę pułków 56 i 60. Wydaje się, że są

oni tylko o krok od Wisły, że oddziały polskie czeka tu

niechybna zagłada. I batalion 56 pułku piechoty został odcięty

od reszty sił i jest właściwie okrążony, a II batalion musiał się

cofać. Jeszcze tylko 60 pułk, uczepiwszy się Młocin, trzymał

je resztkami sił.

I zdobywają się na jeszcze jeden, naprawdę nadludzki

wysiłek. Biegnie wzdłuż linii płytkich okopów rozkaz przygo­
towania się do natarcia.

Wędrujący rozkaz miał moc wstrząsu elektrycznego. Nie­

bywałe. Przecież sens tych kilku prostych słów, gdy szli do

natarcia pod Sierpowem czy Sochaczewem, stawiał zbiorową

4

B . T r u s z c z a k , Udział społeczeństwa Ziemi Kaliskiej w wojnie obronnej

1939

r., Kalisz 1979, s. 376-377.

193

psychikę oddziału w stan wielkiego alarmu. Poddawał mu się

bezgłośny sprzeciw, słabość i strach, rezygnacja i paraliżująca

wolę chęć przeżycia mimo wszystko. Ale czy wystarczy tej

mocy teraz, gdy zwątpienie silniejsze od nadziei, którą

rzeczywistość bezlitośnie odarła z resztek wiary w sens ofiary?

Do Warszawy doszli, jak kazał Naczelny Wódz. Ale

w Warszawie Naczelnego Wodza już nie było. Nie było go

w kraju. Musiał uchodzić. Warszawa była jeszcze polska.

Mogli tę polską Warszawę unieść nad fale niszczącego potopu

obcych wojsk i dźwigać czas jakiś w omdlałych rękach. Ale

fale potopu przybierały nieprzerwanie i wiadomo było, że

zaleją one prędzej czy później tę ostatnią polską wyspę.

Sprężone do skoku postacie ludzi, jakby stopione z ziemią

ściany okopu, rozmazuje ciemność, pozostawiając ledwo

zarysowane kontury przeróżnych kształtów.

Jednak poszli. Do ostatniego na drodze do Warszawy

natarcia.

Nazajutrz gen. Alter meldował: „...w walkach dnia 21

września w godzinach popołudniowych nieprzyjaciel wdarł

się przez odcinek 30 pp na tyły naszej dywizji na kierunku

lasku na północ od m. Placówka — wzgórze 1,5 km na

południe od folwarku Młociny i zajął folwark Młociny oraz

doszedł do lewego brzegu Wisły...

...W godzinach wieczornych silnym przeciwuderzeniem

56 i 60 pp od północy z Burakowa Małego i 29 pułku

strzelców kaniowskich od południa z Lasku Bielańskiego

— nieprzyjaciel ten został zniesiony, ponosząc duże straty..."

5

.

Nie było już jednak możliwości, by teren wydarty Niemcom

obronić, gdy ruszą do kontrataków, jak oczekiwano, z udziałem

nowych i jeszcze liczniejszych sił. I rzeczywiście, nazajutrz

przed południem zaczęło się od artyleryjskiego bombar­

dowania. Niemcy okładali nawałami ognia, ze skrupulatnością

godną lepszej okazji, wszystkie punkty oporu polskiego,

5

Obrona Warszawy w 1939 r. Wybór dokumentów wojskowych.

Warszawa

1968, dok. nr 275, s. 356.

13 — Bzura 1939

194

o które już wcześniej musieli się bić. Tłukli metr po metrze,

dokładnie i systematycznie. Z obserwacji wynikało, że z takiej

łaźni Polacy żywi ujść nie mogą.

Wtedy dopiero ich piechota podniosła się z ziemi i ruszyła

do przodu, najpierw ostrożnie, ale kiedy po tamtej stronie nikt

nie dawał znaku życia, coraz śmielej prostowali plecy i wy­

dłużali krok, biegnąc prawie.

Polaków tu jednak nie było i cały ten artyleryjski fajerwerk

na nic się nie zdał. Kilka tysięcy pocisków armatnich padło

w próżnię.

Polacy tymczasem stali już między Bielanami a Waw-

rzyszewem, dokąd wycofali się skrycie pod osłoną nocy. Ale

nie był to fortel wojenny, po którym byłoby można fetować

zwycięstwo nad wrogiem, lecz tragiczna konieczność. Niemcy

doszli do Wisły, rozdzielając obrońców w Modlinie i w War­

szawie. Teraz obrona Palmir straciła swój dotychczasowy

sens, a sytuacja zgrupowanych tam oddziałów gen. Bołtucia

stała się niezwykle ciężka. Zostały okrążone i odcięte zarówno

od Modlina, jak i od Warszawy.

Nie było alternatywy. Trzeba było się po prostu przebijać

do oblężonej stolicy. 21 września około północy gen. Bołtuć

z oddziałem liczącym nie więcej niż 6 do 8 tysięcy żołnierzy,

słabo uzbrojonych i wyczerpanych fizycznie, opuścił Palmiry

kierując się na Łomianki. Znowu nie było kontaktu bezpo­

średniego z wrogiem i zgrupowanie maszerujące w dwóch

kolumnach, ubezpieczane od południa oddziałem kawalerii,

zmierzało spokojnie do celu. O świcie osiągnięto Łomianki.

Ale tu byli już Niemcy. 18 nieprzyjacielska dywizja piechoty

jakby oczekiwała nadejścia Polaków, a sama podwarszawska

miejscowość była najsilniejszym punktem taktycznym zor­

ganizowanej przez nią zapory obronnej.

Nie było innego wyjścia, tylko zaskoczyć nieprzyjaciela

gwałtownym atakiem, tak wprost z marszu. Ubezpieczenia

niemieckie zostały zniesione pierwszym uderzeniem naszej

piechoty, po czym zaraz rozwinęła się do boju artyleria. Słaba

195

bo słaba, ale jak za generała Bema, równająca w szturmie do

piechoty.

Zaraz potem pękła główna linia niemieckiej obrony i pier­

wsza fala atakujących, a za nią druga wlały się do Łomianek.

Tu już nikt nie dawał pardonu. Straszna to była walka, bo nasi

karabinem głównie władając, parli do walki wręcz z wrogiem,

który uzbrojony w broń maszynową nie chciał jej przyjąć.

Nierówna to była walka, bo zanim bagnet dosięgnął jednego

Niemca, pięciu naszych konało od kul. Liczba atakujących

zastraszająco malała. W tym zapamiętaniu się w rozpaczy szło

tylko o jedno — przejść za wszelką cenę. Do swoich było już

tak blisko. Por. Jaskólski wspomina: „...Wieś była bardzo

długa, a gdy dotarliśmy do jej skraju, ujrzeliśmy przed sobą

głęboką kotlinę, którą płynęła Wisła. Leżąc w rowie zobaczy­

łem teraz liczne gniazda karabinów maszynowych nieprzyja­

ciela. Ogień zaporowy był bardzo silny. Czołgaliśmy się

rowami, ale i to wreszcie było niemożliwe, rów przechodził

bowiem w betonowe rury tworząc mostek zjazdowy z szosy.

Wykorzystując chwilowe zmniejszenie się ognia wykonaliśmy

skoki z rowu przez szosę do zagrody. Przed skokiem roze­

brałem swój pistolet i rozrzuciłem jego części. W zagrodzie

byliśmy osłonięci murami budynków, ale teraz zaczęły poja­

wiać się samoloty myśliwskie obrzucając pole walki małego

kalibru bombami, ostrzeliwując z broni maszynowej. Po

rowach długiej szosy leżeli jeszcze nasi żołnierze. Było to już

polowanie na bezbronnych..."

6

.

Cena niespełnionej nadziei była wysoka. Na czele długiej

listy żołnierzy poległych pod Łomiankami znajdują się: gen.

bryg. Mikołaj Bołtuć, dowódca grupy operacyjnej „Wschód",

a później grupy jego imienia. Tuż za nim ppłk dypl. Tadeusz

Parafiński, dowódca skierniewickiej dywizji piechoty, a dalej

majorowie: Piotr Kunda, Józef Juniewicz, Józef Piotr Schmied,

6

Wspomnienie por. Czesława Jaskólskiego, w: Gniezno i Ziemia Gnieź­

nieńska, szlak bojowy 69 pułku piechoty we wrześniu 1939 r.,

Gniezno 1978,

s. 319, 322.

196

Leszek Lubicz-Nycz; kapitanowie: Julian Serwatkiewicz,

Feliks Grzegrzółka, Wacław Stefan Kwiatkowski, Stefan

Dobrowolski, rtm. Wacław Zachoszcz i wielu, wielu innych,

znanych i nieznanych żołnierzy boju pod Łomiankami. Ran­

nych i jeńców, których wróg pojmał, nikt nie liczył, bo oni

mimo wszystko przetrwali, uchodząc z życiem.

„...Gdyśmy tak kombinowali — zwierza się plutonowy Józef

Depa — jak się przedostać na drugą stronę (Wisły — T. J.),

nastąpił dla mnie moment najboleśniejszy. Na wspomnianej

szosie pojawił się w marszu ubezpieczonym niemiecki oddział,

w sile co najmniej batalionu. Jego ubezpieczenia boczne

penetrowały zabudowania położone w pobliżu nas. Sytuacja

stała się bez wyjścia. Spotkał mnie ten sam los, co wielu

innych synów naszej ojczyzny — niewola. Silny żal ściskał

mi serce, rozpacz targała mną"

7

.

Tylko bardzo nieliczni doszli, przedzierając się w pojedynkę

lub małymi grupami. Jeszcze oszczędzono im tego losu, ale

nie ujdą mu. Za to tę chwilę zawodu i upokorzenia przeżyją

o wiele mocniej.

*

20 września gen. Kutrzeba cały i zdrowy był już w War­

szawie i w dowództwie armii „Warszawa" spotkał się z gen.

Rómmlem. Do dyspozycji tego ostatniego oddał siebie i woj­

sko, które przyprowadził.

„...Rozmawiałem z gen. Kutrzebą zaraz po przybyciu

i później — wspomina dowódca odcinka «Zachód», płk

Porwit. — Widziałem na twarzy generała ślady ciężkich

przeżyć, ale jakież było to zrozumiałe, gdy się dowiedziałem

od oficerów jego sztabu o całodziennym wyczekiwaniu

dowódcy w szczerym polu pod bombami dziesiątków samo­

lotów, aż ostatni oddział 25 DP przejdzie Bzurę, a potem

o marszu nocnym ze szpicą tylną 25 DP. I zdając sobie sprawę

7

T r u s z c z a k , op. cit., s. 358.

197

z różnicy między walką w otwartym polu a obroną w mieście

pełnym schronów i osłon, czułem cześć żołnierską dla tego

dowódcy armii..."

8

.

Generał przyjął nominację na zastępcę dowódcy armii

„Warszawa", a nazajutrz podpisał rozkaz o rozwiązaniu swojej

armii. Rozkaz krótki, żołnierski, skąpy w słowa. Żadnych dla

siebie zasług. „...Jeżeli armia w przebytych działaniach

osiągnęła pewne powodzenie, to zawdzięczać to należy przede

wszystkim ofiarności i męstwu żołnierzy..." Dopiero historia

oceni jego zasługi. On sam, gdy przybył do Warszawy,

meldował gen. Rómmlowi, pełen wewnętrznego przekonania

o własnej winie, że przegrał bitwę. Tylko nieskromność,

a nawet pycha podsunąć mogły przyjmującemu meldunek

słowa krytyki, motywujące przegraną w bitwie nad Bzurą

błędami Kutrzeby. Błędy były i owszem, ale składały się one

na sumę wielu innych błędów, zaistniałych także poza ob­

szarem tej bitwy, jak np.: brak udziału w niej armii „Łódź"

i „Warszawa". Przede wszystkim na wyniku tej bitwy zaważyła

sytuacja na całym froncie polskim, a co więcej, na całym

froncie sprzymierzonych, który na zachodzie stał milczący

i całkowicie bierny. Zgrupowanie Kutrzeby zadało wojskom

nieprzyjacielskim tak ciężki cios, że tylko indolencji generałów

armii sprzymierzonych przypisać można, iż uszedł ich uwagi

i nie został na froncie zachodnim spotęgowany ciosem jeszcze

silniejszym. Kutrzeba przegrał bitwę, bo nie mógł jej wygrać.

Sprzymierzeni przegrali całą kampanię wojenną 1939 r., bo

nie chcieli jej wygrać, nadal ufając grze sił politycznych, które

w toczącej się już wojnie nie mogły skutecznie zastąpić gry

sił militarnych.

Gen. Kutrzeba miał pełne prawo moralne do wysoko

podniesionego czoła. Zapewne nie domyślał się, że historia

przypisze mu sławę jednego z najdzielniejszych generałów

i utalentowanego operatora wśród wyższych dowódców Woj­

ska Polskiego.

8

P o r w i t , Obrona Warszawy, s. J83-184.

198

Zdziesiątkowane wojska, lecz nadal pełne bojowego zapału,

rozkaz generała oddał pod komendę dowództwa armii „War­

szawa". Gen. Knoll stanął na czele odwodów, a główną ich

siłę stanowić miały 15 i 25 dywizje piechoty, które uzupełnione

rozbitkami głównie z 17 i 14 dywizji stanęły: pierwsza

w rejonie cmentarza Powązkowskiego i Ewangelickiego, druga

w rejonie ulic 3 Maja, Marszałkowskiej oraz Zamku i Ogrodu

Saskiego. Oddziały obu dywizji wzięły udział w końcowym

okresie walk o Warszawę, gdy wróg przypuścił szturm

generalny. Biły się na Bielanach i wspierały obronę 40 i 41

pułków piechoty w rejonie ulicy Sękocińskiej. Kontratakowały

fort szczęśliwicki, walczyły w rejonie remizy tramwajowej

przy Opaczewskiej. Broniły pozycji na ulicy Częstochowskiej.

Kawaleria gen. Abrahama stanęła w Łazienkach oraz na

Czerniakowskiej i Belwederskiej, m.in. w koszarach 1 pułku

szwoleżerów. Po reorganizacji utworzyła jedną brygadę pod

dowództwem dotychczasowego dowódcy grupy operacyjnej.

Gdy Niemcy ruszyli do szturmu generalnego, stanęła ona

w obronie pozycji na ulicy Belwederskiej, asekurując opór

piechoty.

Ale Warszawa nie miała już sił do dalszej walki.

*

22 września, po ustąpieniu 25 i 15 polskich dywizji piechoty

spod Młocin, Burakowa i Placówki, Niemcy dotarli do Wisły

i zatrzasnęli dotąd nie domknięty pierścień okrążenia stolicy.

Na przedpolach lewobrzeżnej Warszawy przygotowywały się

do szturmu dywizje 8 armii oraz główne siły 10. Przeciwko

Pradze skoncentrowały się wojska 3 armii. Dowództwo nad

nimi objął gen. Blaskowitz. Tu był mocniejszy niż nad Bzurą,

gdy musiał się cofać przed dywizjami Kutrzeby, gdy otrzyma­

wszy posiłki, próbował go zniszczyć i nie dopuścić do

Warszawy. Nie udało się. Ale teraz Kutrzeba już nie ujdzie,

osaczony ze wszystkich stron trzynastoma dywizjami i dwoma

199

tysiącami dział i moździerzy piechoty. Luftwaffe dokona

reszty. Dwie floty powietrzne, 1 i 4, rzucą do ataku na

miasto słabo bronione przed atakiem z powietrza około

400 samolotów.

Po kategorycznym odrzuceniu przez dowództwo obrony

stolicy niemieckiego ultimatum z dnia 16 września, wzywają­

cego do poddania miasta, Niemcy uciekli się do środków,

które miały złamać odporność psychiczną Polaków. Miały to

być środki niehumanitarne i surowo zabronione klauzulami

konwencji genewskiej.

W rozkazie niemieckiego dowództwa czytamy:

„...Do czasu rozpoczęcia natarcia (na Warszawę — T. /.),

występuje na pierwszy plan, oprócz zwalczania urządzeń

bojowych — także i niszczenie oraz paraliżowanie urządzeń

ważnych dla życia (miasta — T. J.), jak wodociągi, elektro­

wnie, gazownie itd., ażeby obrońców skruszyć..."

9

. Luftwaffe

nie zwlekała z wypełnieniem tych rozkazów. 22 września

między godziną drugą a trzecią oraz czwartą a piątą po

południu dwie wyprawy bombowe, złożone co najmniej z 20

samolotów każda, zaatakowały Pragę. Podczas walki z obu

wyprawami artyleria przeciwlotnicza strąciła dwa samoloty.

24 września Niemcy nadlecieli falami z różnych kierunków

i na dużych wysokościach. Ostrzelani przez artylerię przeciwlot­

niczą, rozsypali się rezygnując z atakowania grupami. Piloci

nadal czuli respekt przed lufami polskich dział. Nalot trwał od

godz. 9 do 11. W powietrzu utrzymywało się przez cały czas

około 20 samolotów. Około godziny 15 nalot powtórzono.

Obiektami obu nalotów były głównie filtry, stacja pomp oraz

dzielnice mieszkalne na Mokotowie, Wola i Praga. Artyleria

przeciwlotnicza zestrzeliła 5 nieprzyjacielskich samolotów.

25 września stolica przeżyła najcięższy dzień oblężenia:

nieustające bombardowanie lotnicze, któremu towarzyszył

ciągły ogień artylerii. Alarm lotniczy zarządzono o godzinie

8.25. Niemieccy piloci już nie potrzebowali celować. Na

9

Materiały GA „Południe", MiD WIH.

200

Warszawę wydano wyrok: zniszczyć. Pierwszy nalot trwał do

godziny 10. Pożary objęły całe miasto, a artyleria strzelała

coraz rzadziej, bo już brakowało amunicji. Podczas tego

nalotu zestrzelono trzy samoloty. 35 minut później nie ostygłe

jeszcze lufy dział przeciwlotniczych otworzyły ponownie

ogień. Bomby leciały na Śródmieście i Wolę. O 12.05

zapalającymi bombami bombardowany był Mokotów, a o go­

dzinie 15.20 — Grochów. Jeszcze o 18.00 samoloty niemieckie

były nad miastem. Ostatnie pociski ośrodka OPL Warszawa

trafiły w cel. 10 samolotów zwaliło się na ziemię.

„...Warszawa płonie, Warszawa bombardowana bez przerwy

z powietrza i z ziemi, zamienia się w rumowisko gruzów. Nie

mamy światła, nie mamy wody, nie mamy żywności. Sześć­

dziesiąt tysięcy zabitych, sto tysięcy rannych — oto rezultat

straszliwej furii najeźdźcy..."

10

.

To jedno z ostatnich dramatycznych wystąpień prezydenta

Stefana Starzyńskiego 23 września.

Tego samego dnia Warszawa odparła szturm generalny,

przygotowywany przez kilka dni nieprzerwanym bombar­

dowaniem artylerii i lotnictwa. Wdzierał się jednak w ulice

wróg stokroć groźniejszy, wobec którego męstwo i gotowość

do największych poświęceń były bezbronne. Coraz częściej

zaczęły się pojawiać rozkazy i zarządzenia, które odczy­

tywano z rosnącym niepokojem: — „Usuwać padlinę i zwłoki

ludzkie. Świeżą padlinę odsyłać do rzeźni". Głód i groźba

epidemii zawisły nad miastem. Nie starczało także amunicji,

szczególnie artyleryjskiej, zostało tylko po kilkanaście sztuk

na działo. Milkła więc najskuteczniejsza linia obrony, przed

którą piechota i czołgi niemieckie miały dotąd zawsze

właściwy respekt.

Toteż na wspólnym posiedzeniu sztabu armii „Warszawa"

oraz Doradczego Komitetu Obywatelskiego, w kilka godzin

po przemówieniu prezydenta Starzyńskiego, gen. Rómmel

zakomunikował zebranym decyzję poddania Warszawy.

10

Dokumenty armii „Warszawa", MiD WIH.

201

„Przedłużenie oporu — powiedział — doprowadziłoby po

prostu do rzezi wojska i ludności".

Znaczna część mieszkańców stolicy i żołnierzy nie po­

dzielała decyzji kierownictwa wojskowego i cywilnego

Dowództwa Obrony Warszawy. Nie chciano kapitulować.

Rozkaz o zawieszeniu broni dotarł już do wszystkich od­

działów wojskowych, ale na niektórych pozycjach wciąż

jeszcze trwała walka.

Grupa oficerów z mjr. Kuźmińskim na czele przygotowy­

wała zamach. Spiskowcy zamierzali internować gen. Rómmla

wraz z jego sztabem, po czym przejąć dowództwo, zerwać

pertraktacje i prowadzić walkę dalej.

Posłuszeństwo rozkazom wypowiedzieli również żołnie-

rze-ochotnicy. Zbuntowała się 13 dywizja piechoty, do której

należały 1 i 2 ochotnicze pułki obrony Warszawy. Dowódcy

tej dywizji, płk. Kalińskiemu, rzucono w twarz słowo „zdrada"

i grożono samosądem. Dopiero interwencja kpt. rez. Koeniga,

który był jednym z organizatorów robotniczych batalionów,

zapobiegła tragicznym wypadkom.

Powstałe w wyniku pertraktacji z Niemcami napięcie

w mieście groziło konsekwencjami, których skutki trudno

było przewidzieć. Głównie dlatego gen. Rómmel wydał odezwę

do żołnierzy, w której usiłował uspokoić wzburzone umysły.

A oto fragmenty odezwy:
„Żołnierze. Zwracam się do Was w chwili ciężkiej dla

każdego żołnierza... Broniąc Warszawy, nie pobito nas ani

razu. Wszystkie cierpienia i ciężary wojny odczuwała jednak

cywilna ludność Warszawy. Straszliwe zniszczenie, którego

pastwą stała się stolica, szczególnie przez bombardowanie

w dniu 25 września, brak wody, światła, żywności, a zwłaszcza

niedostatek amunicji w oddziałach walczących, zmusiły mnie

do decyzji mającej na celu zakończenie męczarni cywilnej

ludności Warszawy. Z tej racji, chociaż z ciężkim sercem,

podjąłem pertraktacje z nieprzyjacielem. ...W tej ciężkiej

godzinie zwracam się do Was, żołnierze, i wzywam Was,

14 — Bzura 1939

202

abyście ze spokojem i rozsądkiem zaufali głęboko sprawied­

liwości dziejów... liczę na to, że wykonacie wszystkie moje

rozkazy, aż do ostatniej chwili" ".

Powoli miasto zaczęło się uspokajać. Po półtoradniowych

pertraktacjach ustalono ostateczny tekst protokołu o kapitulacji

Warszawy. Dokument ten sporządzony w języku niemieckim

podpisał gen. Kutrzeba i gen. Blaskowitz 28 września 1939

roku o godzinie 13.15 w Rakowie w fabryce Skoda.

Nadeszła wreszcie dla Warszawy chwila najcięższa. 28 wrześ­

nia ukazał się rozkaz zapowiadający wkroczenie wroga do

stolicy. Z rozkazu szefa sztabu armii „Warszawa" płk Rola-

- Arciszewski polecił, aby 29 września do godziny 10 wycofały

się wszystkie oddziały polskie z rejonu Alei Jerozolimskich,

Nowego Światu, Alei Ujazdowskich i Belwederskiej oraz

rejonu na zachód od obwodowej linii kolei, łącznie z placem

Broni i parkiem Traugutta, a także z części Żoliborza poło­

żonej na zachód od ulic: Mickiewicza, Słowackiego i Mary-

monckiej. Tam właśnie wkroczyć miały pierwsze oddziały

armii niemieckiej.

29 września gen. Czuma w specjalnym rozkazie przedstawił

organizację wymarszu załogi wojskowej miasta.

Początek wymarszu wyznaczono na dzień 29 września

o godzinie 20. Ostatnia kolumna opuścić miała miasto 1 paź­

dziernika o godzinie 7.

W tym samym czasie, kiedy ostatnie oddziały polskie

opuszczały Warszawę, do Śródmieścia wkraczały wojska

hitlerowskie. 1 października o godzinie 15 Niemcy zaciągnęli

wartę przy Komendzie Miasta. Megafony obwieściły miesz­

kańcom, że stolica kraju — jeden z ostatnich punktów

polskiego oporu — została zajęta przez wojska niemieckie.

*

" Obrona Warszawy w 1939 r. Wybór dokumentów wojskowych, Warszawa

1968, dok. nr 410, s. 503 i 506.

203

Ostatnią walczącą jednostką polską była Samodzielna Grupa

Operacyjna „Polesie" pod dowództwem generała Kleeberga.

Marszałek Śmigły powierzył jej pierwotnie zadanie osłony

odwrotu całości sił polskich do Małopolski wschodniej. 17 wrześ­

nia grupa „Polesie", licząca około 17 tysięcy żołnierzy,

znalazła się w ciężkiej sytuacji. Atakowana frontalnie z pół­

nocy przez dwie dywizje szybkie korpusu Guderiana, otrzymała

nieoczekiwany cios wojsk sowieckich od wschodu, zagrażający

jej tyłom. Odwrót stał się koniecznością i to natychmiastową.

Dwa dni później generał Kleeberg otrzymał rozkaz Naczel­

nego Wodza potwierdzający wcześniejsze wiadomości z na­

słuchu radia nieprzyjacielskiego o ewakuacji z kraju naczel­

nych władz politycznych i wojskowych do Rumunii i Węgier.

Dowódca grupy stanął wobec nowego zadania, które wy­

kluczało obronę na miejscu. Zdecydował poprowadzić oddziały

na zachód, ku Włodawie, gdzie zamierzał je przeprowadzić

przez Bug, a potem ruszyć do Warszawy z zamiarem przyjścia

jej z pomocą. A sprzyjała temu sytuacja na styku między

wojskami sowieckimi, zdążającymi na zachód ku linii demar-

kacyjnej, a niemieckimi, które wycofywały się z terenów już

zajętych. W ten sposób tworzył się szeroki pas ziemi niczyjej,

który przesuwał się z wolna ku zachodowi. Wykorzystując ów

ruchomy pas ziemi niczyjej grupa „Polesie" mogła bez

większego ryzyka osiągnąć Warszawę.

Od rana 23 września wojska sowieckie były w ruchu ku

linii demarkacyjnej i do wieczora osiągnęły linię: Białystok,

Brześć Litewski, Kowel, Włodzimierz Wołyński, Lwów. Kilka

dni później oddziały Kleeberga dotarły do Bugu i po prze­

prawie przez rzekę stanęły w rejonie Włodawy, którą dopiero

co opuścili Niemcy. Tu dopadła grupę Kleeberga hiobowa

wieść o kapitulacji Warszawy.

Dokąd teraz pójść? Po pełnej napięcia naradzie w dowódz­

twie generał Kleeberg podjął decyzję walki do końca — ma­

szerować dalej w tym samym kierunku i gdzieś na południe

od Warszawy przeprawić się przez Wisłę i zaszyć w lasach

204

Gór Świętokrzyskich. I tam trwać dokąd się da. Przecież

Zachód musi się ruszyć...

Tymczasem oddziały sowieckie doszły polską grupę i ma­

szerując w jej bliskim sąsiedztwie kierowały się na Lublin,

Siedlce i Lubartów. Dopiero wieczorem 27 września doszło

do pierwszego starcia polskiej kawalerii z bolszewikami pod

Jabłonią. Rozpętał się tutaj gwałtowny, dwudniowy bój

z udziałem po sowieckiej stronie czołgów, artylerii i lotnictwa.

Przeciwnik doznał dotkliwych strat, po czym grupa odskoczyła,

podejmując marsz do zamierzonego celu. Nie doszła. Na­

przeciw stanął niemiecki XIV korpus.

W kilkudniowej bitwie pod Kockiem szala zwycięstwa

przechylała się na polską stronę, aż do chwili opróżnienia

ładownic z naboi i artyleryjskich jaszczy z pocisków.

6 października generał Kleeberg wydał ostatnie rozkazy.

Walkę przerwano. Był to ostatni bój armii polskiej w obronie

kraju.

POSŁOWIE

Bitwa nad Bzurą, pośród wielu stoczonych podczas polskiej

wojny obronnej 1939 roku bitew, otrzymała rangę najwyższą.

Przypomnijmy, że w szczytowym okresie jej natężenia zmagało

się z sobą około pół miliona żołnierzy, a poległo tylko po

polskiej stronie 15 tysięcy, nie mówiąc o jeszcze większej,

dwu- lub trzykrotnie, liczbie rannych.

Szef Sztabu Grupy Armii „Południe", generał, a później

marszałek polny, Erich von Manstein, vel Lewiński, rozmyś­

lając nad krętymi drogami zmarnowanego zwycięstwa

III Rzeszy w drugiej wojnie światowej, napisał:

„...Jeśli nawet bitwa nad Bzurą nie sięga rezultatów stoczo­

nych później w Rosji wielkich bitew okrążających, to aż do

tego okresu była największą tego typu bitwą..."

Opinie historiografów drugiej wojny światowej są absolutnie

zgodne co do tego, że Manstein należał do najtęższych głów

Wehrmachtu. Istotne jest więc i zasługujące na uwagę to, co

napisał. Jeszcze bardziej znamienne jest to, czego nie napisał.

Pominął bowiem milczeniem kampanię francuską, która gdy

idzie o rozmach, a inaczej parametry operacyjno-techniczne,

o niebo górowała nad kampanią polską. Manstein, odwołując

się do porównań, nie znalazł w kampanii francuskiej właściwej

dla bitwy nad Bzurą skali wielkości, chociaż pod Dunkierką

206

udział mas żołnierskich i sprzętu w liczbach bezwzględnych

był kilkakrotnie większy.

Dlaczego polską bitwę wyróżniono, włączając ją jeszcze na

gorąco do przykładów dydaktyki operacyjnej Wehrmachtu?

23 września przybył na pobojowisko generał pułkownik

armii japońskiej Terauuki w otoczeniu czternastoosobowej

grupy oficerów. Towarzyszący zwiedzającym oficer niemiecki

zawiózł oczywiście tę osobliwą wycieczkę do miejsc, które

pokazywały rozmiary polskiej klęski. Mało jest jednak praw­

dopodobne, aby przedstawicieli armii japońskiej interesowała

li tylko spektakularna strona podróży wojskowo-historycznej

nad Bzurę. Propaganda wynosząca pod niebiosa zwycięstwo

militarne Rzeszy niemieckiej nad Polską wypełniała wówczas

po brzegi wszystkie środki informacji. Do odwiedzenia pola

bitwy skłonić mogła Japończyków tylko chęć poznania realiów

operacyjnych. Tę bitwę narzuciła strona polska, i to w sytuacji,

gdy przeciwnik dominował na całym teatrze działań wojen­

nych. Wydawała ją strona, która na całym froncie utraciła

inicjatywę. Jej wojska cofały się wszędzie, a naczelne dowódz­

two, nie mając z nimi łączności ani odwodów, nie mogło

wpływać na rozwój sytuacji. Jednakże bitwa została wydana

i uzyskawszy w początkowym okresie wyraźne powodzenie,

zmusiła pewnego swojej przewagi przeciwnika do poważnej

korekty operacyjnej planu działań wojennych. Został za­

trzymany marsz nie tylko 8 armii na Warszawę, która była

głównym celem operacyjnego pościgu. Armia Blaskowitza

musiała się bronić, a jej siły okazały się niedostateczne dla

pokonania przeciwnika i dowództwo Grupy Armii „Południe"

wstrzymało marsz 10 armii gen. Reichenaua, posyłając z po­

mocą Blaskowitzowi dalsze dywizje, głównie pancerne i zmo­

toryzowane.

Ewenementem w tej bitwie było odebranie Niemcom

inicjatywy operacyjnej, co prawda tylko lokalnie i na krótko,

ale na takim obszarze, który stać się mógł podstawą do

silnych przeciwuderzeń po liniach wewnętrznych. Dowództwo

207

niemieckie musiało więc, nie znając, oczywiście, w pełni

naszej katastrofalnej sytuacji, zrezygnować z dobrze za­

powiadającego się planu szybkiego opanowania Warszawy.

Nie mogło też, jak zamierzało, przerzucić siły co najmniej

jednego korpusu z 10 armii na podkarpackie skrzydło

natarcia na Lwów, któremu powierzono niezwykle ważne

zadanie odcięcia Polski od wszelkich połączeń z Rumunią.

Tylko dlatego, że nie wykonano w pełni tego planu, była

możliwa obrona Lwowa i stworzenie zaczątków obrony

tzw. przedmościa rumuńskiego oraz ewakuacja do Rumunii

naszych władz państwowych, kadry oficerskiej i oddziałów.

Wreszcie zrezygnować musiano z wykonania śmiałej kon­

cepcji Mansteina, która postulując wydłużenie zadania ope­

racyjnego: 10 armii po obszar Lubelszczyzny, zmierzała

do zburzenia w zarodku wszelkich prób zorganizowania

przez Polaków obrony nad środkową Wisłą i dalej na

wschód. Odejście od tego zamiaru pozwoliło przedłużyć

nasz opór, zaakcentowany wielką bitwą pod Tomaszowem

Lubelskim.

Zarówno Rundstedt, dowódca Grupy Armii „Południe",

jak przede wszystkim Brauchitsch, naczelny dowódca wojsk

lądowych, nie zdecydowali się na ryzyko wysforowania

10 armii za Wisłę w obawie przed przeciwuderzeniem

Polaków w jej skrzydło siłami, które dały o sobie znać

działaniem zaczepnym znad Bzury. Komunikat OKW z 12

września w części dotyczącej tego odcinka frontu donosił,

że: „...jednostki 8 armii znajdują się w ciężkiej walce

obronnej na linii Głowno-Stryków-Ozorków..."'. Jak dalej

mogły potoczyć się wypadki?

Rozważając problem, Brauchitsch, kierując się żelazną

zasadą sztuki wojennej, nie mógł opierać swoich przewidywań

na założeniu najkorzystniejszego dla siebie rozwoju sytuacji.

Jego decyzja, ograniczająca zasięg pierwszego etapu operacji

10 armii do obszaru wielkiego łuku Wisły, opierała się na

' Wojna obronna Polski. Wybór źródeł, dok, nr 408.

208

209

założeniu, że marszałek Śmigły nie omieszka wykorzystać

okazji i wesprze uderzenie zgrupowania Kutrzeby siłami

armii „Łódź" i „Warszawa". Dla odparcia takiego prze-

ciwuderzenia siły 8 armii mogły okazać się niedostateczne,

a skutki wręcz fatalne.

Płk Porwit napisał: „...depresja wynikła z szybkich niepo­

wodzeń i za wielki wzięty na siebie ciężar dowodzenia

jednocześnie na dwu szczeblach nie pozwoliły Wodzowi

Naczelnemu dojrzeć konieczności bitwy walnej w rejonie

Łodzi... Nie zmontował tej bitwy Wódz Naczelny ani nie

poprowadził. Było to historyczne i życiowe przeoczenie

marszałka Rydza-Smigłego..."

2

.

Dygresja płk. Porwita dotyczy niewykorzystanej szansy na

stoczenie walnej bitwy z nieprzyjacielem, która gdyby się

odbyła, mogła zaznaczyć optymalną granicę naszej skutecz­

ności obronnej i sprostać moralnym aspiracjom narodu

i państwa.

Czy mogłaby być czymś więcej niż tylko naszą polską

historyczną szansą? Tak. I tutaj odważnie postawię hipotezę.

Taka szansa była w ścisłym i dobrze zorganizowanym współ­

działaniu wojennym sprzymierzonych z Polską państw. Ale

właśnie 12 września, kiedy natarcie zgrupowania Kutrzeby

osiągnęło pełnię powodzenia, zebrała się w Abbeville Naj­

wyższa Rada Wojenna francusko-brytyjska z udziałem pre­

mierów obu mocarstw. Tam naczelny dowódca wojsk sprzy­

mierzonych, gen. Gamelin, przedstawił zebranym swoją decy­

zję wstrzymania ofensywy wojsk francuskich przeciwko linii

Zygfryda.

Może gen. Gamelin, wyciągając wnioski z przebiegu

wydarzeń na froncie polskim, nie dawał inicjatywie Kutrzeby

szansy na rozwinięcie jej w sukces operacyjny w wielkim

stylu? Może jednak zmieniłby decyzję i pchnął swoje wojska

do wielkiego natarcia, znajdując realne motywy dla postawienia

2

M. P o r w i t, Komentarze do historii polskich działań obronnych w 1939

roku,

cz. III, Warszawa 1978, s. 479.

wniosku, że naczelne dowództwo polskie podoła zadaniu na

miarę chwili i wyda walną bitwę.

Na Zachodzie walna bitwa miała być wydana Niemcom po

zebraniu dostatecznych sił dla pobicia nieprzyjaciela. Polska

zaś za tę koncepcję strategiczną miała zapłacić przegraną

wojną o swoje terytorium.

Kilka miesięcy później, podczas wyprawy Wehrmachtu na

Francję, okaże się, że owa koncepcja strategiczna zawaliła

się z trzaskiem jeszcze głośniejszym niż koncepcja polska.

Do walnej bitwy sprzymierzonych również nie doszło.

Wprawdzie koncepcje przeciwdziałań zaczepnych powstały,

wymieńmy choćby plany generałów Gamelina, Weyganda

i Georgesa, ale żaden nie został wykonany. Przypomnijmy tu

tylko jedną z konkluzji Jerzego Godlewskiego, autora stu­

dium poświęconego bitwie nad Bzurą. Sięgnijmy do jednego

z jego przykładów porównawczych: „...w dniach 13-15 V

w rejonie, w którym toczy się bitwa rozstrzygająca o losach

Francji, wszystkim szczeblom dowodzenia, włączając w to

dowódcę frontu i dowódcę grupy armii, udaje się zor­

ganizować w sumie trzy kontrataki, w których biorą udział

cztery baony piechoty, jeden baon i jedna kompania czoł­

gów a więc nawet nie równowartość jednej wielkiej jedno­

stki..."

3

.

Przypomnijmy, że Manstein, nie znajdując właściwej

dla bitwy nad Bzurą skali wielkości w kampanii francuskiej,

odwołał się do wielkich bitew okrążających w Rosji. Ale

nawet w Rosji, zważywszy przy tym potencjał wojenny

tego kraju, Niemcy nigdy nie osiągnęli przewagi tak bez­

względnej i inicjatywy tak jednoznacznej podczas radziec­

kich przeciwdziałań wychodzących z obrony, jak to było

nad Bzurą.

Manstein odwołując się do wielkich bitew stoczonych

na obszarach Związku Radzieckiego mierzy je wielkością

3

J. G o d l e w s k i , Bitwa nad Bzurą. Historyczne studium operacyjne,

Warszawa 1973, s. 216.

210

operacyjnego rozmachu, a więc zasięgiem zadań, znaczeniem

celu i szybkością jego realizowania oraz czasem trwania.

Posługuje się tu znanym w sztuce operacyjnej wzorem,

według którego rozwiązuje się ze ścisłością prawie matema­

tyczną jedno z podstawowych równań każdej wojennej

operacji. Ale właśnie dlatego, a zabrzmi to jak paradoks,

popełnił on w swoim osądzie nieścisłości. Matematyczny

wzór czy statyczny schemat nie mieszczą, niestety, impon-

derabiliów wojny, które niekiedy wywracają na opak wszelkie

wzorcowe konstrukcje problemu. Myślę, że jest tak i w tym

przypadku.

Wielkie bitwy w Rosji, jak to Manstein formułuje, toczyły

się na niezmierzonych obszarach wielkiego terytorialnie kraju.

Znaczenia pozytywnego tego faktu dla strony broniącej się nie

można przecenić. W przypadkach radzieckich kontrofensyw-

nych działań podejmowanych w okresie wielkiego odwrotu

niezawodnym sprzymierzeńcem dowódców radzieckich była

przestrzeń. Ona dawała czas na skorygowanie błędu, na

koncentrację i manewr odwodami, a więc pozostawiała

szeroki kontekst rozwiązań alternatywnych. I wreszcie ona,

przestrzeń, dawała możność moralnego oddziaływania za­

plecza na postawę żołnierza Armii Czerwonej, który miał

dokąd się cofać, nie mówiąc już o wielkości potencjału

ludzkiego tego zaplecza, a zwłaszcza potencjału środków

walki. A to znaczyło wiele, bo budowało wiarę, że nawet

w chwilach największych niepowodzeń i zawodu nie wszyst­

ko jeszcze zostało stracone.

Tego wszystkiego żołnierz walczący nad Bzurą nie miał.

Kiedy w jednym z komunikatów informacyjnych wydanych

zaraz po bitwie przez sztab 8 armii niemieckiej gen. Blaskowitz

napisał, że bitwa nad Bzurą była jedną z największych

wyniszczających bitew początkowego okresu drugiej wojny

światowej, nie miał na to jeszcze zbyt wielu dowodów. Ale

kiedy pisał swoją książkę Manstein, dysponował on już całą

panoramą zmagań tej wojny. Dlaczego nie napisał, że: bitwa

211

nad Bzurą to ewenement sztuki operacyjnej w całej drugiej

wojnie światowej, nie zdołam wyjaśnić. Wiem tylko, że

drugim takim ewenementem odpowiadającym podobnym

parametrom operacyjnym, choć o nieco większej skali, była

kontrofensywa Wehrmachtu w grudniu 1944 roku w Ardenach.

„...Generał Kutrzeba — napisze Marian Porwit — związał

na zawsze swe nazwisko z bitwą nad Bzurą, zarówno dzięki

początkowym powodzeniom, jak i dzięki wielkości bitwy,

mimo ostatecznej klęski..."

4

.

Tradycje historycznej bitwy, to jej pierwsza wielkość.

4

Porwit, op. cit., s. 479.

SPIS ILUSTRACJI

Plakat o mobilizacji, repr. z Wojna obronna Polski 1939, Warszawa 1979.

Gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba, dowódca armii „Poznań", następnie grupy

armii, repr. z Wojna obronna Polski.

Gen. dyw. Władysław Bortnowski, dowódca armii „Pomorze", repr.

z Wojna obronna Polski.

Gen. bryg. Wacław Stachiewicz, szef Sztabu Głównego, repr. z Wojna

obronna Polski.

Gen. dyw. Juliusz Rómmel, dowódca armii „Łódź", następnie armii

„Warszawa", repr. z Wojna obronna Polski.

Bzura w rejonie Sobota-Walewice. Teren walk 17 pułku ułanów,

repr. z Abraham, Wspomnienia wojenne znad Warty i Bzury,

Warszawa 1969,

Niemieckie czołgi na postoju w zajętej miejscowości, repr. z Wojna

obronna Polski.

Gen. bryg. Franciszek Alter, dowódca 25 dywizji piechoty, repr.

z Głowacki, 17 Wielkopolska Dywizja Piechoty w kampanii

1939,

Lublin 1969.

Płk dypl. Stanisław Dworzak, dowódca 69 pułku piechoty, repr. z G ł o -

w a c k i, op. cit.

Mjr Antoni Chudzikiewicz, dowódca II batalionu 69 pułku piechoty,

repr. z G ł o w a c k i, op. cit.

Płk dypl. Mieczysław S. Mozdyniewicz, dowódca 17 dywizji piechoty,

repr. z Głowacki, op. cit.

Działo ppanc. 37 mm na stanowisku ogniowym, repr. z Wojna

obronna Polski.

Dowódca armii „Poznań" gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba (w samochodzie)

w rozmowie z gen. bryg. Romanem Abrahamem (pierwszy z lewej),

repr. z A b r a h a m, op. cit.

Oddział kawalerii w marszu, repr. z Wojna obronna Polski.

Działon artylerii w akcji bojowej, repr. z Wojna obronna Polski.

214

Gen. bryg. Stanisław Grzmot-Skotnicki, dowódca grupy operacyjnej

kawalerii, poległ 19 września nad Bzurą, repr. z Wojna obronna Polski.

Kpt. Ludwik Głowacki, dowódca 6 baterii 17 pal, repr. z G ł o w a c k i ,

op. cit.

Oficerowie 3 baterii 7 dywizjonu artylerii konnej. Trzeci od lewej

dowódca baterii, por. Józef Korczakowski, poległ pod Sochaczewem,
repr. z A b r a h a m, op. cit.

Płk Ignacy Kowalczewski, dowódca 17 Pułku Ułanów Wielkopolskich,

od 18 września dowódca Wielkopolskiej Brygady Kawalerii, repr.
z A b r a h a m, op. cit.

Płk Stanisław Królicki, dowódca 7 pułku strzelców konnych, ciężko

ranny 17 września zmarł w szpitalu w Modlinie, repr. z Wojna
obronna Polski.

St. wachm. Jan Sabik z 7 pułku strzelców konnych, repr. z Z. S z a c h e r -

ski, Wierni przysiędze, Warszawa 1968.

Gen. bryg. Franciszek Wład, dowódca 14 dywizji piechoty, poległ 19

września nad Bzurą, repr. z Wojna obronna Polski.

Pluton dział plot. 40 mm na stanowiskach ogniowych, repr. z Wojna

obronna Polski.

Gen. bryg. Mikołaj Bołtuć, poległ 22 września w Łomiankach, repr.

z Wojna obronna Polski.

Zamaskowane polskie samoloty myśliwskie na lotnisku polowym, repr.

z Wojna obronna Polski.

Rkm „Browning" na stanowisku ogniowym, repr. z Wojna obronna Polski.

Pododdział kolarzy w czasie ćwiczeń, repr. z Wojna obronna Polski.

Stanowisko ogniowe hitlerowców nad Bzurą, repr. z Wojna obronna

Polski.

Gen. bryg. Edmund Knoll-Kownacki, repr. z P. B a u e r , B. P o l a k ,

Armia Poznań w wojnie obronnej 1939,

Poznań 1982.

Walki na ulicach Sochaczewa, repr. z Wojna obronna Polski.

Plut. Józef Kasprzak, szef szwadronu kolarzy 17 pułku ułanów, repr.

z A b r a h a m, op. cit.

Płk Edward Godlewski, dowódca 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich, repr.

z A b r a h a m, op. cit.

Gen. bryg. Walerian Czuma, dowódca obrony Warszawy, repr. z Wojna

obronna Polski.

Radzieccy i niemieccy oficerowie nad mapą Polski, repr. z T. J u r g a,

Obrona Polski 1939

Kombrig Wasyl Czujkow podczas towarzyskiego spotkania z przedstawicie­

lami dowództwa niemieckiego w Grodnie, repr. z J u r g a , Obrona...

Medal „Za Udział w Wojnie Obronnej 1939".

SPIS TREŚCI

Zamiast prologu 5
Kulisy agresji 10

Zanim padły strzały "22
Wojna 38
W wyścigu z armią Blaskowitza 52

Wielka szansa 61
Pełne powodzenie , 76
Nie będzie ofensywy sprzymierzonych 111

Bez szansy na zwycięstwo 119
Nowa koncepcja bitwy 141
W okrążeniu 151

Najazd ze Wschodu 174
W oblężonej Warszawie 188
Posłowie 205
Spis ilustracji 213