Psychologia środowiskowa – konspekt

Marcin Tuleja

Przestrzeń osobista – otaczająca nas, przenośna, niewidoczna granica, której inni nie mogą
przekroczyć. Reguluje odległości, w jakich zachodzą nasze interakcje z innymi ludźmi, porusza się
wraz z nami, rozszerza się lub kurczy w zależności od sytuacji, w jakiej się znajdujemy. Jednostka
zawsze jest w centrum swojej przestrzeni osobistej (w odróżnieniu do własnego terytorium, które
jednostka może opuścić). Przestrzeń osobista ma charakter indywidualny.

Terytoria – obszary względnie stałe, o często widocznych granicach, które wpływają na to, kto będzie
uczestnikiem interakcji. Terytorialność jest raczej zjawiskiem grupowym niż indywidualnym.

Po co nam przestrzeń osobista? Różne perspektywy interpretacyjne:

Interpretacja w kategoriach przeciążenia – utrzymujemy dystans pomiędzy sobą a innymi, ponieważ
potrzebujemy bariery, aby uniknąć zbyt dużej stymulacji. Kiedy ktoś znajduje się blisko nas, nasze
zmysły są atakowane przez nadmierną liczbę bodźców społecznych bądź fizycznych (zapach, rysy
twarzy, etc.).

Interpretacja w kategoriach stresu – utrzymujemy przestrzeń osobistą, aby chroniła nas przed
różnorodnymi stresorami związanymi ze zbytnią bliskością.

Interpretacja w kategoriach pobudzenia – gdy odległość jest nieodpowiednia (zbyt mała lub zbyt
duża), doświadczamy pobudzenia. W takiej sytuacji staramy się zrozumieć przyczyny naszego
pobudzenia (czy dzieje się tak dlatego, że blisko nas znajduje się ktoś, z kim wiąże nas bliska relacja,
czy też ktoś, kogo się np. boimy?), i w zależności od tego, które wyjaśnienie uważamy za trafniejsze,
zdeterminuje ono naszą reakcją na nieadekwatność przestrzeni osobistej.

Interpretacja w kategoriach ograniczeń zachowania – utrzymujemy przestrzeń osobistą, aby nie
dopuścić do utraty swobody działania, a z takim ryzykiem łączyłaby się nadmierna bliskość innych
osób.

Różne podejścia do przestrzeni osobistej:

Przestrzeń osobista jako forma komunikacji niewerbalnej – koncepcja E. T. Halla (antropolog).
Zgodnie z tą koncepcją odległość pomiędzy jednostkami determinuje jakość i ilość wymienianych
bodźców, a także jest informacją o charakterze związku między jednostkami i warunkuje możliwe do
podjęcia formy aktywności.

Przestrzeń osobista jako mechanizm kontroli odległości – koncepcja Altmana. Według tej koncepcji,
mechanizm kontroli odległości ma za zadanie utrzymanie na pożądanym poziomie osobistej
i grupowej prywatności.

- Prywatność w tej koncepcji jest procesem interpersonalnym, który reguluje nasze kontakty
z innymi ludźmi. Poprzez różnicowanie wielkości swojej przestrzeni osobistej jednostki
utrzymują zgodność pomiędzy pożądanym a osiąganym poziomem prywatności. Kiedy ta

regulacja nie jest możliwa (osiągniecie pożądanego poziomu prywatności), pojawiają się
negatywne konsekwencje oraz zachowania mające na celu poradzenie sobie z tą sytuacją.

Przestrzeń osobista w modelu równowagi-intymności i modelu komfortu – koncepcje Agryle i Deana
(równowaga-intymność) i Aiello (komfort), zgodnie z którymi w każdej interakcji istnieje pewien
optymalny poziom intymności, który ludzie pragną utrzymać. Jeżeli poziom intymności w trakcie
interakcji stanie się zbyt wysoki, to równowaga zostanie przywrócona dzięki zachowaniom
kompensacyjnym w innej modalności. Jeśli poziom intymności jest zbyt niski, to równowaga także
zostanie przywrócona. O ile nieoptymalne poziomy intymności prowokują zazwyczaj zachowania
mające na celu poradzenie sobie z tą sytuacją (kompensacyjne), o tyle nie wystąpią one przy
niewielkich odchyleniach od normalnego. Ponadto, nie wystąpią one także w przypadku naprawdę
dużych odchyleń od normy – takie odchylenia mogą spowodować utratę zainteresowania
kontynuacją interakcji.

Przestrzeń osobista w modelach etologicznych – zakładają one, że przestrzeń osobista funkcjonuje na
poziomie poznawczym i powstała na drodze selekcji w procesie ewolucji, aby kontrolować
wewnątrzgatunkową agresję, chronić przed zagrożeniem autonomii, a tym samym redukować stres.
Podejście takie zakłada, że jest przestrzeń osobista jest nabyta (w opozycji do teorii, zgodnie
z którymi, jest ona efektem uczenia się).

Funkcje przestrzeni osobistej:

Przestrzeń osobista – rozumiana jako interpersonalny mechanizm kontroli odległości pełni dwie
funkcje:

- funkcję ochronną – służy jako zabezpieczenie przed potencjalnymi zagrożeniami
emocjonalnymi lub fizycznymi (np. zbyt silna stymulacja, nadmierne pobudzenie prowadzące
do stresu, niewystraczający poziom prywatności, zbyt wysoki/zbyt niski poziom intymności,
fizyczny atak innych osób)

- funkcję komunikacyjną – odległość, jaką utrzymujemy pomiędzy sobą a innymi, określa,
które kanały komunikacji sensorycznej (zapach, dotyk, bodźce wizualne, bodźce werbalne),
będą najbardziej istotne podczas naszej interakcji. Wybierając dystans, który przekazuje
intymne, bądź też bardziej oficjalne sygnały sensoryczne, a także sygnalizuje dużą lub małą
troskę o własne bezpieczeństwo, przekazujemy informację o charakterze naszej relacji
z innymi osobami (to znaczy o poziomie intymności, jaki chcielibyśmy z nimi dzielić)

4 rodzaje dystansów interpersonalnym według E. T. Halla

- Dystans intymny – 0 – 45 cm – kontakty intymne, sporty kontaktowe – w tym dystansie
najważniejszym kanałem komunikacji jest dotyk (ważniejszy nawet niż mowa). Towarzyszą
mu silne wrażenia zmysłowe.

- Dystans osobisty – 45 – 120 cm – kontakty z bliskimi przyjaciółmi i codzienne interakcje ze
znajomymi – mowa staje się najważniejszym kanałem komunikacyjnym. Rola wrażeń
zmysłowych jest mniejsza niż przy dystansie intymnym.

- Dystans społeczny – 1,2 – 3,6 m – kontakty służbowe i formalne – minimalna rola wrażeń
zmysłowych, kontakt fizyczny jest niemożliwe

- Dystans publiczny – więcej niż 3,6 m – formalne kontakty pomiędzy jednostką
a publicznością – brak wrażeń zmysłowych, przesadne, przerysowane zachowania
niewerbalne, którą służą jako uzupełnienie komunikacji werbalnej.

Zachowania przestrzenne (do których należy przestrzeń osobista) są zróżnicowane kulturowo.
Zajmuje się tym psychologia międzykulturowa. E. T. Hall stworzył hipotezę, zgodnie z którą istnieją
kultury „kontaktowe” i „niekontaktowe”.

- kultury „kontaktowe” – np. kultury śródziemnomorska, arabska, hiszpańskojęzyczna –
jednostki w większym stopniu posługują się węchem i dotykiem, jak również innymi
modalnościami zmysłowymi. Dlatego wchodzą w interakcje przy mniejszych odległościach.

- kultury „niekontaktowe” – np. kultury północnoeuropejska lub białych Amerykanów –
w tych kulturach należy zachowywać większe odległości w trakcie interakcji.

Istnieją także różnice subkulturowe, ale wnioski z badań nad nimi nie są jednoznaczne.

Osobowościowe determinanty zachowania przestrzennego:

Jedną z cech osobowości, która istotnie wpływa na zachowania przestrzenne jest wewnętrzność –
zewnętrzność.

Teoria umiejscowienia kontroli człowieka tłumaczy orientację człowieka (wewnętrzna lub
zewnętrzną) jako odzwierciedlenie zdobytej wiedzy na temat wewnętrznych lub zewnętrznych
wydarzeń.

- Osoby o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli spostrzegają wzmocnienia jako znajdujące
się pod ich kontrolą.

- Ludzie o zewnętrznym umiejscowieniu kontroli widzą wzmocnienia jako pozostające pod
kontrolą czynników zewnętrznych. Osoby te pragną utrzymać większy dystans w stosunku do
nieznanych im osób niż osoby o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli.

Reakcje na nieoptymalną wielkość przestrzeni osobistej:

- w teorii przeciążenia – przeciążenie wskutek napływu bodźców, spowodowane
nieodpowiednim dystansem interpersonalnym, powinno pogarszać poziom wykonania
i wywoływać reakcje mające na celu przywrócenie stanu umiarkowanej stymulacji.

- w teorii stresu – nieodpowiednie wzajemne położenie prowadzi do reakcji stresowej, która
może mieć wymiar emocjonalny, behawioralny i psychiczny. Reakcje radzenia sobie są
wówczas ukierunkowane na redukcję stresu.

- w teorii pobudzenia – przebywanie zbyt blisko siebie powoduje nadmierne pobudzenie
i negatywne atrybucje, które uruchomią mechanizmy radzenia sobie z nadmiarem
pobudzenia.

- w teorii równowagi i komfortu – odległości, które są zbyt małe lub zbyt duże, doprowadzą
do reakcji kompensacyjnych w innych modalnościach (na przykład do zmiany pozycji ciała lub
intensywności kontaktu wzrokowego), a jeśli jest to niemożliwe, nastąpi utrata
zainteresowaniem kontynuowaniem interakcji.

- w teorii kontroli prywatności – nieadekwatna przestrzeń osobista prowadzi do prób
„wzmocnienia” mechanizmów kontroli granic, co ma zapewnić odpowiedni poziom
prywatności

- w teorii ograniczeń zachowania – nieadekwatna przestrzeń osobista łączy się często ze
stresem awersyjnym i skutkuje reakcją radzenia sobie, której celem jest przywrócenie
swobody działania.

- w teorii Halla (model oparty na cechach komunikacyjnych) – nieodpowiedni dystans to
negatywny komunikat, który prowadzi do negatywnych atrybucji i wniosków.

- w teoriach etologicznych – kiedy przestrzeń osobista jest nieadekwatna, człowiek
doświadcza lęku i dyskomfortu, wynikających z odczuwanej agresji lub zagrożenia.

Zachowania terytorialne:

Występują u ludzi i zwierząt. Istnieje spór w nauce, czy terytorialność jest wyuczona, czy
instynktowna. Niektórzy uważają, że jest zarówno instynktowna, jak i wyuczona.

- według podejścia instynktowego – istnieje wrodzony popęd do roszczenia sobie praw do
terytorium i do jego obrony.

- w podejściu, według którego terytorialność jest efektem uczenia się – u ludzi terytorialność
jest warunkowana kulturowa i jest zależna od doświadczeń jednostek. W procesie socjalizacji
ludzie uczą się znaczenia różnych miejsc. Uczenie się przebiega według wzorów
uwarunkowanych kulturowo (psychologia międzykulturowa – istnieją np. kultury
nomadyczne, względnie aterytorialne, w których ludzi cechuje niewielkie poczucie
terytorialności). Według tego podejścia terytorialność u ludzi jest wyuczona, a u zwierząt
instynktowna.

- podejście interakcji instynktu i uczenia się – pogląd ten głosi, że obydwa procesy tkwią
u podłoża zachowań terytorialnych. Dzięki instynktowi mamy predyspozycje do zachowań
terytorialnych, natomiast uczenie się określa ich intensywność i formę. Inna odmiana tej
koncepcji zakłada, że instynkt steruje pewnymi rodzajami podstawowych zachowań,
a uczenie się odpowiada za zachowania bardziej złożone.

Funkcje terytorialności:

- według teorii przeciążenia – dobrze określone terytoria zmniejszają obciążenie
środowiskowe, ponieważ zapewniają wrażenie porządku, a tym samym redukują złożoność
odbieranych bodźców, dzięki czemu łatwiej można sobie radzić z życiem.

- według teorii stresu – terytoria sprzyjają redukcji stresu poprzez kontrolę stresorów, którym
musimy stawiać czoło.

- według teorii regulacji prywatności – terytoria służą zachowaniu równowagi pomiędzy
pożądanym a osiągniętym poziomem prywatności.

- według teorii pobudzenia – terytoria utrzymują pobudzenie na niskim poziomie (np.
poprzez regulowanie ilości bodźców, na których działanie jesteśmy nastawieni)

- według podejścia etologicznego – przyjmuje się, że terytoria zmniejszają agresję
i gwarantują poczucie tożsamości.

- według teorii kontroli – terytoria zapewniają swobodę działania, co powinno prowadzić do
korzystnych efektów. Właściciel terytorium kontroluje dostęp do niego, oraz to, co się dzieje
na jego obszarze, co również powinno przynosić pozytywne skutki.

Funkcje terytorialności międzygrupowej:

- wzmacnia się zaufanie wewnątrz grupy.

- zajmowanie tego samego terytorium może prowadzić do wytworzenia się poczucia
tożsamości grupowej i bezpieczeństwa (ponieważ ludzi łączy wspólnota doświadczeń)

- może prowadzić do zachowań agresywnych (np. wobec jednostek z zewnątrz)

Terytorium a agresja:

- terytorium może być czynnikiem wzbudzającym agresję bądź jej zapobiegającym

- naruszenie terytorium pierwotnego powoduje najbardziej nasilone zachowania agresywne

- naruszenie terytorium publicznego może skutkować wycofywaniem się lub brakiem reakcji
(ludzie czują mniejsze prawo do terytoriów publicznych)

„Efekt gościnności” – przyzwolenie na swobodne zachowanie (np. dominowanie w rozmowie)
udzielone gościom na własnym terytorium. Istnieje, kiedy goście mają podobne poglądy do
„właściciela” terytorium.

Biblografia:

Bell Paul A., Th. C. Greene, J. D. Fisher, A. Baum, Psychologia środowiskowa, Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004, s. 315-364.

Janda-Dębek Bożena, Daleko czy blisko. Dystans interakcyjny w wybranych sytuacjach społecznych,
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003, s. 13-23.

Hall Edward T., Ukryty wymiar, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978, passim.

Przykład 1:

- Prezentacja krótkiego nagrania przedstawiającego łamanie norm dotyczących przestrzeni prywatnej
i reakcji na to przekroczenie normy. Następnie spróbuję omówić wspomniane reakcje i poddać
analizie w kontekście teorii przedstawionych w literaturze obowiązkowej i dodatkowej.

Przykład 2: