DAWKI

CZYNNIKI FIZYCZNE I TECHNICZNE

WPŁYWAJĄCE NA WIELKOŚĆ DAWKI

POWIERZCHNIOWEJ,

NARZĄDOWEJ I EFEKTYWNEJ PACJENTA

dr nauk biol. Jolanta Pawlus

W ciągu ostatnich stu lat rentgenodiagnostyka,
medycyna nuklearna i radioterapia rozwinęły
się od poziomu prymitywnych praktyk do
stanu wysoce zaawansowanych dyscyplin
technicznych, które stały się nieodzowne we
wszystkich dziedzinach i specjalnościach
medycznych.

Naturalne właściwości promieniowania jonizującego,
którym się one posługują są źródłem licznych
korzyści w medycynie, ale mogą również stanowić
potencjalne zagrożenie dla zdrowia.

Czy stosowanie promieniowania jonizującego

w medycynie przynosi korzyści zdrowotne ?

Korzyści dla pacjentów z tego tytułu zostały
uznane jako nie podlegające wątpliwości.
Nowoczesna

diagnostyka

radiologiczna

zapewnia

szybsze

osiągniecie

bardziej

precyzyjnego

rozpoznania i umożliwia

monitorowanie stanu chorego w licznych
sytuacjach klinicznych.

Czy stosowanie promieniowania jonizującego

w medycynie przynosi korzyści zdrowotne ?

Oceniono, że w około połowie przypadków
procedury radiologiczne (zdjęcia rentgenowskie,
fluoroskopia, tomografia komputerowa) mają
istotny

wpływ

na

szybkość

postawienia

rozpoznania, a w znacznej części przypadków
mają decydujące znaczenie diagnostyczne.

Co więcej, kilka opracowanych procedur
przesiewowych (takich jak np. mammografia)
posiada istotne walory dla zachowania zdrowia
przez określone grupy osób cechujące się
znacznym ryzykiem wystąpienia pewnych
chorób.

Czy stosowanie promieniowania jonizującego

w medycynie przynosi korzyści zdrowotne ?

Czy stosowanie promieniowania jonizującego

w medycynie jest obciążone ryzykiem

niepożądanych następstw dla zdrowia ?

Jest dziś oczywiste, że ryzyko tego typu istnieje.
Wielkość ryzyka związanego z promieniowaniem
jest zależne od dawki promieniowania.

Większymi dawkom towarzyszy większe ryzyko.

Czy stosowanie promieniowania jonizującego

w medycynie jest obciążone ryzykiem

niepożądanych następstw dla zdrowia ?

Nie dyskusyjnym dobrodziejstwom dla zdrowia,
wynikającym z diagnostyki rentgenowskiej i
medyczno-nuklearnej może towarzyszyć na
ogół małe ryzyko (tzn. prawdopodobieństwo)
niepożądanych następstw.

Czy stosowanie promieniowania jonizującego

w medycynie jest obciążone ryzykiem

niepożądanych następstw dla zdrowia ?

Ten fakt musi być brany pod uwagę przy
stosowaniu źródeł promieniowania w terapii.
Ponieważ w zastosowaniach leczniczych
promieniowania jego ilości są duże, związane z
tym ryzyko szkodliwych następstw jest
odpowiednio większe.

Celem

"gospodarowania"

ekspozycją

na

promieniowanie jest zminimalizowanie możliwego
ryzyka bez rezygnacji lub nieuzasadnionego
ograniczenia oczywistych korzyści z jego
stosowania w zapobieganiu, diagnostyce i w
skutecznym leczeniu chorób (jest to zasada
optymalizacji ochrony przed promieniowaniem).

Należy podkreślić, że gdy stosuje się zbyt mało
promieniowania w określonych procedurach
diagnostycznych lub leczniczych to istnieje
również związane z tym ryzyko. Nie jest ono wtedy
ograniczone wyłącznie do ryzyka samego
napromienienia.

Zbyt mała ilość promieniowania zastosowanego
w diagnostyce może prowadzić do uzyskania
obrazu, który nie zawiera wystarczającej
informacji

dla

postawienia

właściwego

rozpoznania, a w radioterapii zbyt małe dawki
promieniowania doprowadzają do zwiększonej
śmiertelności, ponieważ choroba nowotworowa
nie ulegnie wyleczeniu (nowotwór nie ulegnie
zniszczeniu).

Jakie są typowe dawki związane

z diagnostycznymi procedurami

medycznymi?

Poszczególne procedury stosowane w radiologii
i medycynie nuklearnej mieszczą się w szerokim
zakresie dawek, co wynika z natury tych metod.

Jakie są typowe dawki związane

z diagnostycznymi procedurami

medycznymi ?

Dawki mogą być wyrażane albo jako dawki
pochłonięte w określonym narządzie lub
tkance lub też jako dawki efektywne dla
całego ciała, co ułatwia ich porównanie
miedzy sobą i z dawkami z innych źródeł, np.
od tła naturalnego.

Jakie są typowe dawki związane

z diagnostycznymi procedurami

medycznymi ?

Dawki te są funkcją szeregu czynników takich jak:

skład i budowa narządu, gęstość i grubość

(wymiary) ciała i zależą także od szeregu innych

wielkości technicznych.

Na

przykład,

potrzeba

znacznie

mniej

promieniowania,

aby

uzyskać

obraz

płuc

zawierających

dużo

powietrza,

słabo

pochłaniającego promieniowanie - niż to ma

miejsce, gdy chcemy uzyskać obraz radiograficzny

obszaru ciała o większej gęstości, np. jamy

brzusznej.

Jakie są typowe dawki związane

z diagnostycznymi procedurami

medycznymi ?

Należy również zdawać sobie sprawę z faktu, że
nawet przy stosowaniu tej samej procedury
wiążące się z nią wartości dawki - dla osoby o
określonej charakterystyce fizycznej- mogą
wykazywać bardzo dużą zmienność, gdy mierzy
się je w różnych pracowniach lub dla różnych
aparatów rentgenowskich.

Jakie są typowe dawki związane

z diagnostycznymi procedurami

medycznymi ?

Ta zmienność może pokrywać cały rząd lub 2 rzędy
wielkości i najczęściej zależy od różnic w stosowanych
czynnikach fizycznych i materiałowych, takich jak:
czułość filmu i folii wzmacniających, metody
wywoływania filmów, napięcie na biegunach lampy,
natężenie prądu i czas ekspozycji itp.

Jakie są typowe dawki związane

z diagnostycznymi procedurami

medycznymi ?

Ponadto, stwierdza się często jeszcze większą
zmienność dawek dla określonych procedur niż
podana wcześniej i dotyczy to zarówno różnic
miedzy placówkami radiologicznymi lub nawet
wewnątrz nich. Wynika to z niezadowalającego
sposobu przeprowadzania badań w niektórych
pracowniach.

Czy istnieje możliwość takiego kształtowania

dawek w diagnostyce, aby nie wiązało się

to z uszczerbkiem dla korzyści

diagnostycznych ?

Istnieje szereg sposobów redukcji ryzyka do
bardzo niskich wartości przy zachowaniu
korzystnego wpływu procedur diagnostycznych na
zachowanie lub poprawę stanu zdrowia badanych
osób. Korzyści te niepomiernie przewyższają wtedy
niepożądany wpływ zdrowotnych następstw
ekspozycji na promieniowanie.

Czy istnieje możliwość takiego kształtowania

dawek w diagnostyce, aby nie wiązało się

to z uszczerbkiem dla korzyści

diagnostycznych ?

Duża wartość stosunku korzyści do ryzyka możliwych
następstw

zależy w ogromnym stopniu od właściwej,

poprawnej metodologii stosowanych procedur i od
wysokiej jakości oraz staranności ich wykonywania.

Z tych powodów

zapewnienie kontroli jakości

w

rentgenodiagnostyce i medycynie nuklearnej

odgrywa

zasadnicza rolę

w zagwarantowaniu właściwej i

poważnie

rozumianej

radiologicznej

ochrony

pacjenta.

Czy istnieje możliwość takiego kształtowania

dawek w diagnostyce, aby nie wiązało się

to z uszczerbkiem dla korzyści

diagnostycznych ?

Jest szereg sposobów postępowania, które
minimalizują ryzyko bez utraty wartościowej
informacji, którą można uzyskać z badania.
Wśród tych wymogów jest

konieczność

uzasadnienia badania

przed skierowaniem

pacjenta do radiologa lub lekarza specjalisty w
dziedzinie medycyny nuklearnej.

DAWKI

Do najważniejszych wielkości mierzalnych
zalicza się:

• dawkę ekspozycyjną (historia)
• dawkę pochłoniętą
• kermę

Wielkości wtórne:

• dawka równoważna

• dawka skuteczna (efektywna)

Dawka powierzchniowa

Wyrażana jako dawka pochłonięta w powietrzu
w punkcie przecięcia się osi wiązki z
powierzchnią ciała pacjenta.

Referencyjne dawki w konwencjonalnych

badaniach radiologicznych

Załącznik nr 1

do Rozporządzenia Ministra Zdrowia

z 25 sierpnia 2005r.

w sprawie warunków bezpiecznego stosowania

promieniowania jonizującego dla wszystkich

rodzajów ekspozycji medycznej / Dz.U. Nr 194

z 2005r poz. 1625/

Wartości dawek promieniowania lub aktywność
produktu

radiofarmaceutycznego,

nie

mogą

przekraczać poziomów referencynych.

Przekroczenie poziomów referencyjnych, uzasadniać
mogą jedynie istotne wskazania kliniczne lub
szczególne warunki wykonywania badania.

Radiografia

Poziomy referencyjne dawek rozumiane jako
wejściowa dawka powierzchniowa odnoszą się do
standardowego pacjenta o wzroście 170 cm i masie
70 kg i są wyrażone jako dawka pochłonięta w
powietrzu w punkcie przecięcia osi wiązki z
powierzchnią ciała pacjenta.

Dawki referencyjne - Radiografia

Rodzaj badania

Dawka

(1)

[mGy]

Klatka piersiowa

- projekcja PA

- projekcja LAT

0,3

1,5

Czaszka

- projekcja AP/PA

- projekcja LAT

5,0

3,0

Kregosłup lędźwiowy

- projekcja PA

- projekcja LAT

10

30

Kręgosłup piersiowy

- projekcja PA

- projekcja LAT

7

20

Miednica i układ moczowy PA

10

Dawki referencyjne - Mammografia

Rodzaj badania

Dawka

(1)

[mGy]

Projekcja MLO

10

Projekcja CC

10

Wartości wejściowej dawki powierzchniowej odnoszą

się do 5 cm ściśnięcia piersi dla standardowego

pacjenta przy zdjęciu z wykorzystaniem kratki

przeciwrozproszeniowej.

Dawki referencyjne – Radiografia

stomatologiczna

Rodzaj badania

Dawka

(1)

[mGy]

Zęby - zdjęcie punktowe

5

Rodzaj badania

Dawka [mGy]

Fluoroskopia (normalna praca lampy)

25

Badanie naczyniowe

100

Dawki referencyjne – Radiologia pediatryczna

Rodzaj badania

(1)

Dawka

(2)

[mGy]

Radiografia klatki piersiowej poza noworodkami
- projekcja PA/AP
- projekcja LAT

0,1
0,2

Radiografia klatki piersiowej noworodków
- projekcja AP (noworodki)

0,008

Radiografia czaszki

- projekcja PA/AP
- projekcja LAT

1,5

1

Radiografia miednicy

- niemowlęta
- starsze dzieci

0,2
0,9

Radiografia brzucha z użyciem wiązki poziomej lub pionowej

1

(1)Wartości poziomów referencyjnych dla pozostałych badań są obecnie nieokreślone.
(2)Poziomy referencyjne odnoszą się do standardowego pacjenta w wieku 5 lat (z  wyłączeniem badań noworodków i

niemowląt).

Dawki referencyjne – Tomografia

komputerowa

(1)

 Referencyjne poziomy dawek określone na

podstawie dawki pochłoniętej w powietrzu.

(2)

 Dane odnoszą się do fantomu głowy

(PMMA o średnicy 16 cm).

(3)

 Dane odnoszą się do fantomu ciała

(PMMA o średnicy 32 cm).

(4)

 CDTI – ważony tomograficzny indeks dawki.

(5)

 DLP – dawka w całym badaniu

Rodzaj badania

Dawka CDTI

[mGy]

Dawka DPL

[mGy]

Rutynowe badania głowy lub mózgu

60

1050

Badanie twarzy i zatok

35

360

Badanie urazów kręgów

70

460

Rutynowe badanie klatki piersiowej

30

650

Wysokorozdzielcze badanie płuc

35

280

Rutynowe badanie brzucha i jamy brzusznej

35

780

Badanie wątroby i śledziony

35

900

Rutynowe badane miednicy i narządów
miednicy

35

570

Badanie kości miednicy i obręczy biodrowej

25

520

Uśrednione wielkości dawek efektywnych otrzymywanych

w konwencjonalnych badaniach rentgenowskich w Polsce

Badanie rentgenowskie

Dawki efektywne

(mSv)

Zdjęcie klatki piersiowej (duży format)

0,1

Zdjęcie miednicy

0,5

Zdjęcie jamy brzusznej

0,8

Małoobrazkowe zdjęcie płuc

1,0

Zdjęcie kręgosłupa

3,0

Urografia

3,5

Badanie żołądka i przewodu pokarmowego

5,6

Wlew doodbytniczy

8,0

Przybliżone dawki efektywne dla powszechnie stosowanych

badań radiologicznych i radioizotopowych.

Badanie rentgenowskie
lub radioizotopowe

Dawki
efektywne
(mSv)

grupujące
się wokół
wartości

Równoważny
okres ekspozycji
na

promieniowanie
tła naturalnego

Dodatkowe ryzyko
wywołania przez
badanie nowotworu

w ciągu całego życia

klatka piersiowa, zęby ,
kończyny

0.01

Kilka dni

Ryzyko znikome

czaszka, głowa ,szyja,
mammografia

0.1

Kilka tygodni

Ryzyko minimalne
1: 1000 000 do 1: 100 000

biodro, kręgosłup,
jama brzuszna, miednica
CT głowy, perfuzja płuc

renoscyntygrafia

1,0

Kilka miesięcy do
około roku

Bardzo małe ryzyko
100 000 do 1: 10 000

nerki i pęcherz (urografia
dożylna), prześwietlenie
żołądka (papka barytowa)

okrężnica (wlew), scynt.
szkieletu, scynt. m.
sercowego

10

Kilka lat

Małe ryzyko
1: 10 000 do 1: 1000

Porównanie dawki efektywnej w TK i radiologii klasycznej

Badanie

Dawka efektywna

(mSv)

w tomografii

komputerowej

Dawka efektywna

(mSv)

w badaniu rentgenowskim

Głowa

2

0,07

Płuca

8

0,02

Jama brzuszna

10-20

1,0

Miednica

10-20

0,7

Zdjęcia RTG

Badanie

Dawka efektywna

(mSv)

Ekwiwalent ilości zdjęć

klatki piersiowej

Klatka PA

0,02

1

Głowa

0,07

3,5

Kręg. szyjny

0,3

15

Kręg. piersiowy

1,4

70

Kręg. lędźwiowy

1,8

90

Brzuch

0,53

26,5

Miednica

0,83

41,5

Mammografia

0,13

6,5

TK

Badanie

Dawka efektywna

(mSv)

Ekwiwalent ilości zdjęć

klatki piersiowej

Głowa

2

100

Brzuch

10

500

Klatka

20-40

1000-2000

PET-TK

25

1250

Ochrona pacjenta przed

promieniowaniem

Decyzję o wyborze badania lub leczenia z uwzględnieniem
przeciwwskazań do stosowania prom. jonizującego podejmuje
lekarz

Ochrona pacjenta przed

promieniowaniem

Dawka jaką otrzyma pacjent podczas badania
radiologicznego zależy od:

• rodzaju badania
• stosowanej techniki badania
• sprzętu
• budowy pacjenta
• kwalifikacji osoby wykonującej proces obrazowania

Najważniejsze czynniki

wpływające na właściwą

ochronę pacjenta przed

promieniowaniem

1. Potwierdzenie zasadności wykonania

badania!

Upewnienie się, że wynik dostarczy informacji,

które

przyczynią

się

do

postawienia

prawidłowego rozpoznania lub wykluczenia

choroby czy oceny jej przebiegu i postępów

leczenia oraz, że korzyści z tego badania

przewyższą możliwe negatywne następstwa

dla zdrowia w związku z wykorzystaniem

prom. jonizującego.

2. Upewnić się czy procedury tej nie można

zastąpić innymi metodami (MR lub USG)

Skierowanie

może

być

wystawione

po

upewnieniu

się,

że

inne

alternatywne,

nieinwazyjne metody nie mogą dostarczyć
równoważnych informacji.

3. Sprawdzić czy wcześniej wykonane

badania z zastosowaniem promieniowania

jonizującego nie mogą dostarczyć

równoważnych informacji.

Nie należy powtarzać zdjęć jeśli to które pacjent

posiada jest wystarczające do postawienia
diagnozy

Co można uczynić w czasie wykonywania
badania diagnostycznego, aby zmniejszyć
ryzyko radiacyjne dla pacjenta ?

Najbardziej skutecznym sposobem minimalizacji
ryzyka jest właściwe wykonanie badania i
optymalizacja ochrony pacjenta przed
promieniowaniem. Działanie w tym względzie
wchodzi w zakres odpowiedzialności radiologa,
specjalisty w dziedzinie medycyny nuklearnej i
fizyków medycznych.

4. Personel

•

Wiedza

•

Szkolenia

•

Doświadczenie

* Operator musi być wypoczęty.

5. Zdjęcia bez podglądu

6. Ograniczanie wiązki do najmniejszego

wymaganego rozmiaru

7. Niepowtarzanie zdjęć

Urządzenia zabezpieczające

Aparat rentgenowski musi być wyposażony w
dodatkowe urządzenia zabezpieczające pacjenta
przed nadmiernym napromienieniem a błony
rentgenowskie przed promieniowaniem
rozproszonym.

Dodatkowe urządzenia

zabezpieczające:

• Filtry
• Przesłony głębinowe z oświetleniem
• Kratki przeciwrozproszeniowe
• Uciskadła

8. Filtracja wiązki

•

Filtracja własna

•

Filtracja dodana

•

Filtracja całkowita

Filtr własny lampy

Filtracja własna lampy rtg wynika z absorpcji

promieniowania miękkiego w anodzie i obudowie

lampy.
Rolę filtra własnego lampy spełniają: szkło lampy

rentgenowskiej, olej i okienko bakelitowe, przez

które wychodzą promienie rentgenowskie.

Jego wielkość równoważy blacha aluminiowa, o

grubości ok. 1 mm. W specyfikacji powinna

znajdować się wyszczególniona wartość filtracji

własnej lampy.

Filtry dodatkowe

• Oprócz filtracji własnej lampy rtg wynikającej z

absorpcji promieniowania miękkiego w anodzie i

obudowie lampy, stosuje się jeszcze filtrację

dodatkową mającą ten efekt wzmocnić.

• Filtr dodatkowy umieszcza się w poprzek wiązki

promieniowania pomiędzy lampą i pacjentem. W

przeważającej liczbie aparatów jest to filtr
aluminiowy.

• Filtr dodatkowy powoduje tzw. „utwardzenie”

promieniowania, czyli selektywnie większą
absorpcję fotonów niskoenergetycznych.

• Montaż filtra dodatkowego wykonywany jest

ręcznie bez stosowania narzędzi a układy
automatyki

uniemożliwiają

ekspozycję

bez

stosowania filtra.

• Stosowanie filtrów chroni skórę pacjenta w ok. 80%

i stanowi najtańszy środek ochrony badanego
przed promieniowaniem.

Filtracja całkowita

Suma filtracji własnej i dodanej stanowi
filtrację całkowitą.

Filtracja całkowita

Wielkość filtracji całkowitej jest uregulowana

prawnie i powinna być nie mniejsza niż:

równoważna grubości

2,5 mm aluminium we

wszystkich zestawach rentgenowskich z wyjątkiem

aparatów rentgenowskich

stomatologicznych (1,5

mm Al)

oraz

mammograficznych

,

dla których

grubość powinna być

nie mniejsza niż 0,03mm

molibdenu

,

jeżeli lampa ma anodę molibdenową.

Dla aparatów wyposażonych w lampę z anodą z

innego materiału niż molibden

filtracja całkowita

powinna wynosić: -

0,5 mm aluminium dla napięć do

40 kV, - 1 mm dla napięć powyżej 40 kV.

9. Przesłony głębinowe

Niemal każdy kołpak z lampą rentgenowską
wyposażony jest w przesłonę głębinową. Jej
zadaniem jest:

• ograniczenie wiązki promieniowania

użytecznego zgodnie z potrzebą,

• zmniejszenie ilości promieniowania

rozproszonego,

• oświetla pole padania promieni i wskazuje

miejsce padania promienia środkowego
wiązki.

• Przesłony głębinowe to system szczelin ołowianych

mocowanych na kołpaku lampy rtg.

• W obudowie zawierającej te przesłony zainstalowane

jest źródło światła ze zwierciadłem oświetlające
powierzchnię pacjenta. Rozmiar oświetlanego pola jest
taki jaki będzie miała wiązka promieniowania w
trakcie ekspozycji. Przesłony te mogą być ustawiane
automatycznie, przez układ pomiaru wielkości kasety
z błoną fotograficzną i silniki sterujące przesłoną lub
ręcznie przez operatora.

10. Stosowanie kratek przeciwrozproszeniowch

• Promieniowanie z lampy rentgenowskiej przenikając

przez pacjenta ulega absorpcji i rozproszeniu.

Promieniowanie rozproszone wpływa na pogorszenie
jakości obrazu

.

• W celu ograniczenia ilości promieniowania

rozproszonego, docierającego do kasety z filmem, na
drodze promieniowania za pacjentem, a tuż przed
detektorem obrazu umieszcza się przesłony
przeciwrozproszeniowe .

Kratki przeciwrozproszeniowe wchodzą w skład
wózków do kaset rentgenowskich i znajdują się tuż
nad kasetą.
Promieniowanie rozproszone jest eliminowane z
wiązki przez absorbent w postaci listewek ołowiu
oddzielonych przepuszczającymi promieniowanie
listewkami z aluminium lub z włókna węglowego.

Kratki przeciwrozproszeniowe:

– stałe
– ruchome

Muszą być używane do wszystkich zdjęć

grubszych części ciała, ale ich zastosowanie

powoduje, że czas naświetlania lub liczba

promieni muszą być zwiększone.

Rezygnacja z kratek w radiologii pediatrycznej.

Kratki przeciwrozproszeniowe

• Przesłony mogą być nieruchome to tzw. kratki

Lisholma oraz ruchome, wykonujące w czasie
ekspozycji ruch oscylacyjny w poprzek listewek, to
tzw. kratki Bucky’ego, które mogą być dwu rodzajów:

- o listewkach równoległych, dla zdjęć w których

odległość źródło - detektor obrazu wynosi 180-200 cm;

- o listewkach rozbieżnych, zogniskowanych na lampie

dla zdjęć wykonywanych z odległości 80-120 cm.

Do parametrów charakteryzujących

kratkę należą:

- współczynnik wypełnienia kratki jako stosunek

wysokości listewki ołowianej do odległości między

nimi R=h/d. Produkowane siatki posiadają R w

granicach od 5:1 do 16:1. Im wyższa R tym wyższa

ekspozycja pacjenta,

-   liczba listewek na cm kratki. Większość producentów

dostarcza kratki o ilości od 25 do 45 listewek na

centymetr,

-   ilość ołowiu w kratce określana jako gęstość

powierzchniowa g/cm

2

wpływa na kontrastowość

Do parametrów charakteryzujących

kratkę należą:

• współczynnik poprawy kontrastu K jako stosunek

kontrastu radiograficznego z kratką do kontrastu

radiograficznego bez kratki. Wartość K dla większości

kratek waha się w granicach 1,5 – 2,5,

• współczynnik Bucky’ego B - wyrażający o jaką wartość

należy zwiększyć pacjentowi dawkę promieniowania

aby skompensować absorpcję w kratce,

• selektywność

Σ

jako

stosunek

pierwotnego

promieniowania przechodzącego przez kratkę do

promieniowania rozproszonego przechodzącego przez

kratkę.

11. Stosowanie czułych filmów.

12. Stosowanie fali wzmacniających o optymalnej

czułości.

13. Kontrola obróbki fotochemicznej.

14. Stosowanie osłon indywidualnych.

Zastosowanie osłon przed promieniowaniem
pozwoli na ochronę tych tkanek i narządów, które
nie są celem badania, a szczególnie tych w pobliżu
wiązki pierwotnej, jeśli to możliwe i nie pogorszy
wartości diagnostycznych wyniku badania.

Osłony przed promieniowaniem

Osłony indywidualne to fartuchy z osnową
ołowianą. Wykonywane są one o grubościach
równoważnych grubości warstwy 0,25; 0,30 i 0,50
mm Pb.
Zawsze tam gdzie można, powinny być używane
osłony na gonady u mężczyzn oraz, jeśli to
możliwe, także u kobiet.

15. Inne ograniczenia

Diagnostyczne aparaty rtg powinny być wyposażone

w urządzenia nie pozwalające na zmniejszenie

odległości pomiędzy ogniskiem lampy a skórą

pacjenta (SSD-Source Surface Distance) poniżej:

1) aparaty do prześwietleń, z wyjątkiem aparatów

stosowanych w chirurgii - 30 cm;

2) aparaty do prześwietleń stosowane w chirurgii - 20

cm;

3) aparaty do zdjęć włącznie z cefalometrią, z

zastrzeżeniem pkt 4-10, - 45 cm;

4) przy zdjęciach wykonywanych aparatem

rentgenowskim jezdnym – 20 cm;

5) przy zdjęciach wykonywanych podczas zabiegu

chirurgicznego – 20 cm;

6) przy zdjęciach mammograficznych z powiększeniem

geometrycznym – 20 cm;

7) aparaty rentgenowskie stomatologiczne do zdjęć

wewnątrzustnych pracujące przy napięciu do 60 kV

włącznie – 10 cm;

8) aparaty stomatologiczne do zdjęć wewnątrzustnych

pracujące przy napięciu powyżej 60 kV – 20 cm:

9) aparaty rentgenowskie stomatologiczne do zdjęć z

zewnętrznym receptorem obrazowym – 6 cm;

10) aparaty stomatologiczne do zdjęć panoramicznych

– 15 cm.

16. Stosowanie aparatury wyposażonej co najmniej w

sześciopulsowe generatory – Rozporządzenie MZ.

17. Stosowanie odpowiedniego napięcia na

elektrodach lampy.

18. Stosowanie właściwej wartości iloczynu czasu i

natężenia prądu.

Czynniki wpływające na widmo

promieniowania rentgenowskiego

Na widmo promieniowania rentgenowskiego

składa się:

• promieniowanie hamowania o charakterze

ciągłym od energii najmniejszych aż do energii

równej maksymalnej energii

elektronów

(iloczyn napięcia zasilania i ładunku elektronu)

oraz

• widmo charakterystyczne materiału anody.

• Niskoenergetyczna część promieniowania hamowania

ulega filtracji w samej lampie a wychodzące posiada
maksymalną liczbę fotonów o energii odpowiadającej
1/3 energii maksymalnej.

• Z danych tych wynika, że zmiana prądu anody przy

stałych

pozostałych

parametrach

powoduje

zwiększenie natężenia promieniowania X [liczba
fotonów/s] bez zmiany charakteru widma.

• Zwiększając np. dwukrotnie prąd anody dwukrotnie

rośnie składowa promieniowania pochodząca od
promieniowania hamowania i dwukrotnie rośnie
amplituda widma charakterystycznego.

• Widmo promieniowania hamowania zależy od

sposobu zasilania lampy. Lampy zasilane jednofazowo
wykazują większy udział promieniowania hamowania
niskoenergetycznego niż takie same zasilane
trójfazowo lub z przetwornika wielkiej częstotliwości.

Charakter widma zmienia się wskutek wzrostu

wysokiego

napięcia i filtracji dodatkowej

.

Ze wzrostem wysokiego napięcia lampy rtg rośnie relatywny
udział fotonów o wyższych energiach i rośnie również liczba
fotonów promieniowania charakterystycznego.

E

max

=

eU

Dobór parametrów ekspozycyjnych

Natężenie promieniowania X [liczba fotonów X/s]

z lampy rentgenowskiej zależy od :

-         napięcia na lampie rtg [kV]
-         prądu anody [mA]
-         czasu ekspozycji [s].

Wszystkie te parametry ekspozycji wpływają

na wielkość zaczernienia powstałego obrazu rtg.

• Zaczernienie jest proporcjonalne do

iloczynu natężenia prądu anody i czasu
ekspozycji

, a zmiana tych parametrów

nie zmienia widma promieniowania

generowanego w lampie.

Zmiana napięcia

na lampie zmienia w

sposób istotny

widmo promieniowania

wpływając na kontrast zdjęcia

.

• Zatem pierwszym parametrem podlegającym

regulacji jest

wartość wysokiego napięcia na

lampie rtg

zależna od grubości i gęstości badanej

części ciała.

• W następnej kolejności następuje

regulacja prądu i

czasu.

• Czas ekspozycji powinien być jak najkrótszy

w

celu uniknięcia nieostrości obrazu powodowanej

ruchem pacjenta.

Dobór parametrów ekspozycji

W zależności od liczby parametrów zadawanych

ręcznie stosuję się nazwy :

• technika 3 punktowa

, gdy obsługa ustawia kV, mA

i sekundy ekspozycji;

• technika 2 punktowa

, gdy obsługa ustawia kV i

iloczyn mA·s;

• technika 1 punktowa

, gdy obsługa ustawia kV a o

pozostałych parametrach decydują układy detekcji

promieniowania umieszczone za pacjentem;

• technika zeropunktowa :

parametry ekspozycji

dobierane są automatycznie;

• technika organowa (narządowa),

dla której

optymalne parametry zgromadzone są w pamięci

procesora a obsługa deklaruje na panelu

sterowniczym narząd podlegający badaniu.

18. Stosować parametry ekspozycji decydujące o

jakości i natężeniu promieniowania jonizującego
właściwe dla fizycznej budowy pacjenta oraz
rodzaju wykonywanego badania.

19. Kontrola jakości aparatury - testy

20. W technice spiralnej TK z istniejących danych

rekonstruować obraz warstw pośrednich zamiast

wykonywania dodatkowych obrazów.

21. Ograniczyć w technice spiralnej stosunek

grubości warstwy badanej do skoku spirali (do

wartości nie większych od 1).

22. Zapewnić w technice stacjonarnej nie

zachodzenie na siebie warstw (przesunięcie stołu

pomiędzy kolejnymi warstwami nie mniejsze niż

grubość warstwy).

23. Stosować rotację wiązki ograniczoną do kąta

mniejszego od 360 stopni (o ile jest to technicznie

możliwe)

24. W mammografii ograniczyć do niezbędnego

minimum stosowanie geometrycznego powiększenia

obrazu

25. Unikanie geometrycznego powiększenia obrazu

(względnie większa dawka podczas powiększenia przy

wzmacniaczach tradycyjnych w porównaniu z

cyfrowymi).

26. Zabrania się stosowania fluoroskopii bez

wzmacniacza obrazu.

27. We fluoroskopii wzmacniacz ma być blisko

pacjenta.

28. Skracanie czasu badania

29. Ograniczanie stosowanie projekcji LAO (w

których prześwietlany jest kręgosłup).

30. Nowsze systemy są bezpieczniejsze od starszych.

Czy istnieją procedury diagnostyczne,

stosowanie których wymaga szczególnie

wnikliwego uzasadnienia ?

Wszystkie zastosowania promieniowania
jonizującego wymagają uzasadnienia.
Jednakże im większa dawka dla pacjenta - i stąd
związane z nią ryzyko - tym wnikliwiej kierujący
lekarz powinien rozważyć, czy analogicznie
wzrasta uzyskiwana korzyść dla pacjenta.

Czy istnieją procedury diagnostyczne,

stosowanie których wymaga szczególnie

wnikliwego uzasadnienia ?

Szczególną pozycję w tej kategorii zajmuje

tomografia komputerowa, a zwłaszcza jej

najbardziej nowoczesne warianty, takie jak

komputerowa

tomografia

spiralna

lub

wielowarstwowa.
Użyteczność i diagnostyczny potencjał tego

wielkiego osiągnięcia technicznego jest poza

dyskusją w określonych sytuacjach klinicznych.

Czy istnieją procedury diagnostyczne,

stosowanie których wymaga szczególnie

wnikliwego uzasadnienia ?

Z drugiej strony, łatwość z jaką uzyskuje się
wyniki tymi metodami i pokusa częstego
monitorowania przebiegu choroby powinny być
hamowane przez fakt, że powtarzane kilkakrotnie
badanie może być źródłem dawki efektywnej
rzędu 100 mSv. Jest to dawka, dla której istnieją
bezpośrednie, pozytywne, epidemiologiczne dane
o rakotwórczym działaniu promieniowania u
ludzi.

UWAGA KOŃCOWA

obniżanie dawki jaką otrzymał

pacjent w czasie badania

radiologicznego

=

redukcja dawki jaką pochłania

personel.