B A N K I K R E DY T m a j 2 0 0 0

50 Systemy Bankowe

Kluczowe znaczenie stabilnoÊci systemu banko-
wego

StabilnoÊç systemu bankowego stanowi jeden z podsta-

wowych filarów stabilnoÊci systemu gospodarczego

kraju. Gromadzone przede wszystkim w bankach

oszcz´dnoÊci okreÊlajà, wraz z kapita∏em zagranicz-

nym, mo˝liwoÊci inwestycyjne gospodarki, udzielone

kredyty bankowe determinujà popyt rynkowy, a pie-

ni´˝ny charakter praktycznie wszystkich rozliczeƒ,

w warunkach dominacji obrotu bezgotówkowego, po-

woduje, ˝e banki nie tylko wp∏ywajà na sprawnoÊç ob-

rotu pieni´˝nego, ale tak˝e majà wglàd w przebieg pro-

cesów gospodarczych. StabilnoÊç systemu bankowego

jest tak˝e jednym z kluczowych elementów zaufania do

pieniàdza, stabilizacji jego wartoÊci. Trudno jest wy-

obraziç sobie funkcjonowanie stabilnego, budzàcego

zaufanie pieniàdza w niestabilnym, wstrzàsanym upa-

d∏oÊciami systemie bankowym. StabilnoÊç systemu

bankowego jest tak˝e jednym z warunków skutecznoÊci

polityki pieni´˝nej banku centralnego. Brak takiej sta-

bilnoÊci oznacza bowiem, ˝e bie˝àce zachowania ban-

ków determinowane sà przez szersze spektrum czynni-

ków zmiennoÊci, co mo˝e wp∏ywaç tak˝e na odmienne

kszta∏towanie celów operacyjnych. Tradycyjny motyw

zysku, prowadzàcy do wzrostu wartoÊci firmy, mo˝e

byç krótkookresowo zast´powany np. kryterium prze-

trwania, zachowania p∏ynnoÊci banku, niedopuszcze-

nia do utraty najwa˝niejszych klientów. W tych warun-

kach regulacyjne dzia∏ania banku centralnego mogà byç

daleko mniej istotne w konfrontacji z wagà innych od-

dzia∏ywaƒ, nie przynoszàc oczekiwanych efektów.

Z drugiej strony, aby je wywo∏aç, mogà wymagaç takiej

skali ich nat´˝enia , ˝e chocia˝ cel dostosowawczy po

stronie banków zostanie osiàgni´ty, to jednak uboczne

skutki tych regulacji nie pozostanà bez wp∏ywu na

funkcjonowanie ca∏ej gospodarki, kreujàc nowe bàdê

pot´gujàc dotychczasowe êród∏a niestabilnoÊci.

Szeroko rozumiana stabilnoÊç systemu bankowego

pozostaje zarazem warunkiem jego w∏asnego rozwoju

i podnoszenia jego konkurencyjnoÊci. Ka˝dy rozwój,

w odniesieniu do jednostki czy banku, oznacza okreÊlo-

ne zmiany, naruszenie dotychczas obowiàzujàcej rów-

nowagi. Jest to proces pozytywny i po˝àdany. Nie mu-

si to bynajmniej powodowaç zak∏ócenia stabilnoÊci ca-

∏ego sektora odnoszonej do jego pozycji i roli w gospo-

darce oraz w odniesieniu do poszczególnych jej sekto-

rów. Wr´cz przeciwnie, to w warunkach makroekono-

micznej stabilnoÊci sektora bankowego powstajà prze-

s∏anki do koncentrowania si´ na g∏ównym celu dzia∏a-

nia firmy, do wyd∏u˝ania horyzontu ekonomicznego

dzia∏alnoÊci, sprzyjajàce wprowadzaniu innowacji

produktowych, stanowiàcych jeden z nieodzownych

warunków umacniania pozycji konkurencyjnej firmy

na rynku. StabilnoÊç systemu bankowego ma zatem Êci-

s∏y zwiàzek z otoczeniem gospodarczym i generowa-

nym przez to otoczenie ryzykiem i niepewnoÊcià. Mo-

gà one stymulowaç bàdê hamowaç zachodzàce w tym

sektorze procesy rozwojowe, a w konsekwencji jego

konkurencyjnoÊç i pozycj´ rynkowà.

KonkurencyjnoÊç polskiego sektora
bankowego w warunkach jednolitych
standardów regulacji ostro˝noÊciowych

J e r z y P i e t r e w i c z

Newralgiczna rola systemu bankowego dla utrzy-

mania równowagi makroekonomicznej gospodarki i za-

chowania wartoÊci pieniàdza powoduje, ˝e dba∏oÊç

o jego stabilnoÊç stanowi jedno z podstawowych zadaƒ

banku centralnego w gospodarce rynkowej

1

. Dba∏oÊç ta

historycznie znajdowa∏a swój wyraz mi´dzy innymi

w interwencyjnej funkcji banku centralnego w postaci

operacji refinansowych (kredyt refinansowy, lombar-

dowy, przyj´cie weksli do redyskonta), w tym jako kre-

dytodawcy ostatniej szansy w warunkach przejÊciowe-

go zagro˝enia utraty p∏ynnoÊci w banku, który w takich

warunkach nie mo˝e liczyç na wsparcie ze strony kon-

kurentów. Historycznie, takà rol´ odgrywa∏ tak˝e sys-

tem rezerw obowiàzkowych. Obok (podstawowej

w póêniejszym okresie) roli zwiàzanej z kontrolà akcji

kredytowej i poda˝y pieniàdza, system rezerw obo-

wiàzkowych gromadzonych w banku centralnym po-

zwala∏ na interwencyjne zasilanie gotówkowe w sytu-

acjach nadzwyczajnych, masowych wyp∏at, zagra˝ajà-

cych dalszemu istnieniu banku.

Wa˝nym elementem stabilizacji systemu bankowe-

go sà wysokie wymogi licencyjne zwiàzane z zak∏ada-

niem nowych banków. Bazujà one na okreÊleniu mini-

malnych wymogów kapita∏owych, zapewniajàcych

bezpieczne rozpocz´cie dzia∏alnoÊci bankowej w zakre-

sie okreÊlonym przyznanà licencjà, wymogów kwalifi-

kacyjnych w odniesieniu do kluczowej dla prawid∏o-

wego funkcjonowania banku kadry oraz wymogów

technicznych, zwiàzanych np. z zabezpieczeniem war-

toÊci. Uzupe∏niajàcym zabezpieczeniem w wi´kszoÊci

rozwini´tych systemów bankowych sà kwotowe gwa-

rancje wyp∏at depozytów ze strony paƒstwa, bàdê spe-

cjalnie powo∏anych do tego celu instytucji paƒstwo-

wych. Stanowià one ochron´ w pierwszej kolejnoÊci

drobnych deponentów przed ewentualnà utratà ich

oszcz´dnoÊci, jak te˝ samych banków - przed masowy-

mi zachowaniami pod wp∏ywem paniki. Banki zyskujà

tym samym dodatkowe zabezpieczenie zewn´trzne, co

pozwala im na bardziej efektywne zarzàdzanie p∏ynno-

Êcià. Zabezpieczenia takie mogà te˝ jednak generowaç

czasem odwrotne do oczekiwanych zachowania rynko-

we, zwiàzane z brakiem w∏aÊciwego nadzoru w∏aÊci-

cielskiego, skutkujàce np. wchodzeniem w ryzykowne

operacje finansowe, których skutki w razie niepowo-

dzenia zostanà roz∏o˝one na ca∏y sektor bankowy. Taka

konstrukcja rozwiàzaƒ os∏onowych dla deponentów

i poszczególnych banków - w postaci zbiorowej odpo-

wiedzialnoÊci ca∏ego systemu bankowego - skutkuje

cz´sto rozmyciem odpowiedzialnoÊci indywidualnej.

Zjawisko to z racji swoich skutków zyska∏o ju˝ specjal-

ne miano tzw. Hazardu moralnego.

Stabilizacyjna rola regulacji ostro˝noÊciowych

Zmiany zachodzàce w systemach bankowych, nabyte

doÊwiadczenie, jak te˝ dba∏oÊç banków centralnych

i zainteresowanych instytucji rzàdowych o zapewnie-

nie bezpieczeƒstwa i stabilnoÊci systemów bankowych

w warunkach zachodzàcych zmian przynios∏y wzrost

zainteresowania i znaczenia tzw. regulacji ostro˝no-

Êciowych, normujàcych podstawowe obszary dzia∏al-

noÊci banków. Podstawowym zadaniem tych regulacji

jest zakreÊlenie granic dopuszczalnego ryzyka banko-

wego oraz takie ukszta∏towanie proporcji bilansowych,

aby do minimum ograniczyç ewentualnà niemo˝noÊç

odzyskania funduszy powierzonych bankowi przez de-

ponentów funduszy.

W ciàgu ostatnich kilkunastu lat mo˝na zaobser-

wowaç post´pujàcà Êwiatowà uniwersalizacj´ i standa-

ryzacj´ norm ostro˝noÊciowych banków, co nie tylko

zwi´ksza wspólne bezpieczeƒstwo, ale tak˝e normali-

zuje warunki konkurencji. Nie bez znaczenia jest tak˝e

mo˝liwoÊç prowadzenia analizy porównawczej jakoÊci

aktywów czy osiàganych wyników. Jest to szczególnie

wa˝ne w prowadzonych na wielkà skal´ operacjach

mi´dzybankowych, w których najcz´Êciej jedynym za-

bezpieczeniem jest, potwierdzona systematycznym

monitoringiem w∏asnym i ewentualnie wyspecjalizo-

wanych instytucji ratingowych, finansowa wiarygod-

noÊç i kupiecka rzetelnoÊç partnera. Pozwala to na

szybki i sprawny przebieg zawieranych transakcji przy

minimalnych kosztach transakcyjnych dla obu stron.

Umo˝liwia tak˝e oferowanie bardziej konkurencyjnych

warunków Êwiadczenia us∏ug.

U podstaw uniwersalizacji norm ostro˝noÊcio-

wych banków leg∏a zrealizowana w 1975 r. inicjatywa

nadzoru bankowego z dziesi´ciu najbardziej uprzemy-

s∏owionych krajów Êwiata, tzw. Grupy G-10, powo∏ania

przy Banku Rozrachunków Mi´dzynarodowych w Ba-

zylei (Szwajcaria), ponadnarodowego Komitetu Nadzo-

ru Bankowego. W 1988 r. Komitet wyda∏, uzgodniony

przez 11 banków centralnych wchodzàcych w sk∏ad

poszerzonej ju˝ Grupy G-10

2

, zestaw jednolitych prze-

pisów rekomendowanych dla bankowoÊci mi´dzynaro-

dowej, zwany Konwencjà Bazylejskà. Zgodnie z reko-

mendacjami Komitetu zawartymi w tzw. Umowie kapi-

ta∏owej, banki powinny mi´dzy innymi do 1992 r. osià-

gnàç 8-procentowy stosunek kapita∏ów w∏asnych do

sumy aktywów wa˝onych odpowiednio zalecanymi

wagami ryzyka. Celem tych regulacji by∏a dalsza popra-

wa bezpieczeƒstwa depozytów bankowych dzi´ki wy-

mogowi posiadania odpowiedniej iloÊci kapita∏u dla

pokrycia potencjalnych strat oraz stworzenie w ró˝-

51

B A N K I K R E DY T m a j 2 0 0 0

Systemy Bankowe

1 H. Gronkiewicz-Waltz: Bank centralny od gospodarki planowej do rynkowej.
Warszawa 1992 Wyd. Prawnicze, s. 25 i dalsze. Por. tak˝e: J. Pietrewicz: Bank

centralny w gospodarce rynkowej. „Bank i Kredyt” nr 6/1994, s. 31-35.

2 Obecnie w sk∏ad Komitetu wchodzà przedstawiciele w∏adz nadzoru banko-
wego i banków centralnych z Belgii, Francji, Holandii, Japonii, Kanady, Luk-

semburga, Niemiec, Stanów Zjednoczonych, Szwajcarii, Szwecji, Wielkiej

Brytanii i W∏och.

B A N K I K R E DY T m a j 2 0 0 0

52 Systemy Bankowe

nych krajach podobnych warunków wzajemnej konku-

rencji

3

. Umowa kapita∏owa zosta∏a szeroko przyj´ta

i wprowadzona na ca∏ym Êwiecie, ∏àcznie w ponad 100

krajach, w tym równie˝ w Polsce, przyczyniajàc si´ do

uzyskania wi´kszej spójnoÊci i standaryzacji w zakresie

regulacji ostro˝noÊciowych.

Rekomendacje wynikajàce z Umowy kapita∏owej

szczególnà rang´ nadajà posiadaniu wystarczajàcej ba-

zy kapita∏owej. Tworzàce jà fundusze w∏asne ró˝nych

kategorii stanowià fundament dopuszczalnej bezpiecz-

nej skali dzia∏alnoÊci bankowej, zwiàzanej np. z akcjà

kredytowà, mo˝liwoÊci zaanga˝owania kapita∏owego

w innych podmiotach gospodarczych czy nawet wiel-

koÊç indywidualnych transakcji. W promowanej kon-

strukcji zaanga˝owanie kapita∏owe w∏aÊcicieli stanowi

czynnik przesàdzajàcy o mo˝liwoÊciach ekspansji roz-

wojowej banku.

Kierunki zmian norm ostro˝noÊciowych banków

Konstrukcja ÊciÊle wià˝àca wielkoÊci kapita∏ów w∏a-

snych banków z dopuszczalnym ryzykiem bankowym

wyznacza równie˝ obecnie kierunki dalszych zmian re-

gulacji ostro˝noÊciowych w krajach Unii Europejskiej.

Nawiàzujà do tego praktycznie wszystkie dyrektywy re-

gulujàce zarzàdzanie ryzykiem bankowym. Jakkolwiek

dyrektywa jest przede wszystkim wskazaniem oczeki-

wanych korekt krajowego systemu prawnego, to jednak

orzecznictwo Europejskiego Trybuna∏u Sprawiedliwo-

Êci wskazuje, ˝e gdy paƒstwo w wyznaczonym terminie

nie zharmonizuje swojego prawa z dyrektywà, to zain-

teresowane podmioty w ÊciÊle okreÊlonych przypad-

kach mogà powo∏ywaç si´ bezpoÊrednio na przepisy

dyrektywy

4

. W tym kontekÊcie na szczególnà uwag´ za-

s∏ugujà projekty dalszych daleko idàcych zmian regula-

cji ostro˝noÊciowych banków zawarte w dokumencie

roboczym Bazylejskiego Komitetu Nadzoru Bankowego

„Nowa struktura adekwatnoÊci kapita∏owej”

5

.

Zawarte w dokumencie nowe podejÊcie krajów

Grupy G-10 do regulacji ostro˝noÊciowych banków

opiera si´ na tzw. trzech filarach, tworzàcych nowà,

wszechstronnà struktur´ kapita∏owà, tj. minimalnych

wymogach kapita∏owych, badaniach nadzorczych ade-

kwatnoÊci kapita∏owej oraz dyscyplinie rynkowej.

W odniesieniu do minimalnych wymogów kapita∏o-

wych rekomendacje Komitetu zmierzajà w kierunku

stworzenia systemu, który stosowa∏by w okreÊlaniu

wag ryzyka zewn´trzne oceny wiarygodnoÊci kredyto-

wej, przeprowadzane przez niezale˝ne instytucje ratin-

gowe bàdê inne instytucje, np. agencje ubezpieczenia

eksportu z krajów Grupy G-10. Oceny dokonywane by-

∏yby wed∏ug rekomendowanych spójnych kryteriów,

w odniesieniu do nale˝noÊci od rzàdów, banków cen-

tralnych oraz, w ró˝nym stopniu, banków, firm inwe-

stycyjnych i przedsi´biorstw. Wdro˝enie tych reko-

mendacji stanowi∏oby zarazem odejÊcie od dotychcza-

sowej metodologii klasyfikacji aktywów opartej na wia-

rygodnoÊci, wynikajàcej z przynale˝noÊci danego kraju

do OECD. W ramach drugiego filaru struktury kapita∏o-

wej, tj. badania adekwatnoÊci kapita∏owej przez nadzór

bankowy, rekomendacje Komitetu wià˝à si´ z wymo-

giem zapewnienia spójnoÊci ogólnej pozycji kapita∏o-

wej banku z jego profilem i strategià zarzàdzania ryzy-

kiem oraz z uprawnieniem instytucji krajowego nadzo-

ru bankowego do skutecznego domagania si´ od obj´-

tych nadzorem banków utrzymywania kapita∏u powy-

˝ej minimalnych wskaêników. Trzeci filar, zwiàzany

z dyscyplinà rynkowà, ma z kolei promowaç wy˝sze

standardy w zakresie publicznie dost´pnych informacji

finansowych. Powinno to wp∏ynàç na zwi´kszenie pre-

sji ze strony otoczenia rynkowego na utrzymywanie

adekwatnego kapita∏u jako fundamentu bezpieczeƒ-

stwa i stabilnoÊci systemu bankowego oraz buforu

chroniàcego bank przed potencjalnymi przysz∏ymi stra-

tami, wynikajàcymi z zagro˝enia ryzykiem

6

.

Nowa struktura adekwatnoÊci kapita∏owej -
mo˝liwe konsekwencje zmian

Formu∏owane oficjalnie cele nowej struktury kapita∏o-

wej na pierwszy plan wysuwajà umocnienie bezpie-

czeƒstwa i dobrej kondycji systemu bankowego przy

utrzymaniu co najmniej obecnego ogólnego poziomu

kapita∏u w systemie w warunkach przemian rynko-

wych. Nowa umowa kapita∏owa powinna przy tym na-

dal przyczyniaç si´ do tworzenia równych warunków

konkurencji, wzmacniaç perspektywy i korzyÊci p∏ynà-

ce z mi´dzynarodowych przep∏ywów kapita∏owych

oraz szerzej postrzegaç wyst´pujàce ryzyko bankowe.

W intencji Komisji umowa ta powinna byç w pierwszej

kolejnoÊci skierowana do banków prowadzàcych dzia-

∏alnoÊç w skali mi´dzynarodowej, jakkolwiek jej uni-

wersalizm powinien umo˝liwiaç jej zastosowanie

i w bankach specjalistycznych, i o mniejszym stopniu

z∏o˝onoÊci

7

.

Nowa struktura adekwatnoÊci kapita∏owej,

w kszta∏cie poddanym mi´dzynarodowej dyskusji, da-

leko wykracza poza dotychczasowe uniwersalne ramy

minimalnych wymogów kapita∏owych i jednakowe wa-

3 R. Patterson: Kompendium terminów bankowych. Warszawa 1999 Pricewa-
terhouse Coopers, Business Press, s. 236-237.
4 Por.: A.Z. Nowak: Polski sektor bankowy na tle bankowoÊci UE. „Biuletyn
Bankowy” nr 2 (82), luty 2000, s. 46-47.
5 Nowa struktura adekwatnoÊci kapita∏owej. Dokument roboczy wydany
przez Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego. Bazylea, czerwiec 1999 r.

6 Nowa struktura..., op. cit., s. 12-20 i 29.
7 Nowa struktura..., op. cit., s. 9.

gi ryzyka w odniesieniu do poszczególnych grup akty-

wów. Regulacje ostro˝noÊciowe sprowadza∏y si´ do

okreÊlenia mapy ryzyka bankowego, w tym szczególnie

ryzyka kredytowego oraz do wymogów posiadania ka-

pita∏u adekwatnego do tego ryzyka. Wyznacza∏y one

tym samym jednolite warunki konkurencji w skali kra-

ju. Nowa umowa kapita∏owa, rekomendujàc zró˝nico-

wanie wag ryzyka przy klasyfikacji aktywów banko-

wych w zale˝noÊci od zewn´trznych ratingów i ocen

obejmujàcych tak˝e nale˝noÊci rzàdowe oraz traktowa-

ne analogicznie nale˝noÊci od banków centralnych,

oznacza w∏àczenie do norm ostro˝noÊciowych tak˝e ry-

zyka kraju. Tym samym banki, niezale˝nie od lokalne-

go czy ponadnarodowego obszaru prowadzonej dzia∏al-

noÊci, musia∏yby pos∏ugiwaç si´ tà samà mi´dzynaro-

dowà mapà ryzyka. Oznacza to zatem zasadniczà zmia-

n´ w warunkach konkurencji, w której banki krajowe

pozbawione zostajà przewagi konkurencyjnej w posta-

ci mo˝liwoÊci ignorowania ryzyka kraju czy regionu

w decyzjach podejmowanych na obszarze lokalnym

8

.

Obowiàzek przestrzegania tych samych mi´dzynarodo-

wych standardów konkurencji oznacza, ˝e niezale˝nie

od rodzaju rynku, zasadniczym wyznacznikiem konku-

rencyjnoÊci banku b´dzie posiadany potencja∏ konku-

rencyjny, w tym zw∏aszcza baza kapita∏owa. Nie jest

ona, niestety, najmocniejszà stronà polskiego systemu

bankowego.

W∏àczenie ryzyka kraju w zakres rekomendowa-

nych norm ostro˝noÊciowych wraz z utratà konkuren-

cyjnoÊci lokalnej doprowadzi do zmniejszenia skali

prowadzonej dzia∏alnoÊci bankowej. T´ luk´ wype∏nià

inne mocniejsze kapita∏owo banki zagraniczne. Obok

tego ryzyka bezpoÊredniego istnieje jednak jeszcze g∏´b-

sze ryzyko potencjalne, zwiàzane ze zmianà warunków

konkurencji. O ile receptà na prze∏amanie konkurencyj-

nej bariery ryzyka kraju by∏y inwestycje bezpoÊrednie,

zwiàzane z przejmowaniem kontroli nad wybranymi

bankami, oraz podejmowanie konkurencji na warun-

kach lokalnych, o tyle zanik tej bariery skutkowaç mo˝e

równie˝ brakiem zainteresowania kapita∏u zagraniczne-

go tego rodzaju inwestycjami. W warunkach zaostrzo-

nych kapita∏owych ograniczeƒ finansowania potrzeb

polskiej gospodarki przez polski sektor bankowy mo˝e

okazaç si´, ˝e taƒsze, a wi´c bardziej konkurencyjne, b´-

dzie finansowanie powsta∏ej luki z oÊrodków zagranicz-

nych, dzi´ki posiadanej sprawdzonej infrastrukturze

bankowej, ani˝eli dodatkowe wzmacnianie kapita∏em

ju˝ funkcjonujàcych lokalnie banków.

Projektowane zmiany, narzucajàce za poÊred-

nictwem nowych norm ostro˝noÊciowych jednolite

standardy konkurencji, mogà ostatecznie skutkowaç

nie zwi´kszeniem bezpieczeƒstwa i poprawà kondy-

cji finansowej banków, ale eliminacjà finansowych

podstaw i mechanizmów nadrabiania dystansu

przez banki z krajów cierpiàcych na niedostatek ka-

pita∏u. Tym samym mogà utrwalaç bàdê pog∏´biaç

ró˝nice w poziomie rozwoju gospodarczego krajów

wysoko rozwini´tych i krajów o ni˝szym poziomie

rozwoju.

* * *

Wprowadzenie w ˝ycie proponowanej przez Komitet

Bazylejski nowej struktury adekwatnoÊci kapita∏owej

b´dzie mia∏o powa˝ne konsekwencje dla polskiego sys-

temu bankowego, istotnie zwi´kszajàc istotnie jego po-

trzeby kapita∏owe oraz eliminujàc kolejnà barier´

ochronnà jego konkurencyjnoÊci zwiàzanà z ryzykiem

kraju. Skutkowaç to b´dzie istotnym zmarginalizowa-

niem roli polskich banków w finansowaniu rozwoju

gospodarczego kraju.

53

B A N K I K R E DY T m a j 2 0 0 0

Systemy Bankowe

8 Por. : J. Pietrewicz: Konkurencja bez barier - polski sektor bankowy. Referat
na konferencj´ naukowà: „Uwarunkowania konkurencyjnoÊci przedsi´-

biorstw w Polsce”. IFGN SGH, Warszawa 1999 r.