Od czego zależy dobre życie (s. 57-115)
Psychologia pozytywna w praktyce
Ewa Trzebińska
I. Poszukiwania uwarunkowań wysokiej jakości życia w ramach psychologii pozytywnej
koncentrują się na czynnikach biologicznych, demograficznych i psychicznych.
A. Czynniki biologiczne
1. Każda jednostka ludzka istnieje dzięki reprodukcyjnemu sukcesowi poprzednich pokoleń,
jest więc dziedzicem skutecznych mechanizmów adaptacyjnych, kształtowanych oraz
doskonalonych przez jej przodków. Wyniki badań wskazujących na to, że większość ludzi
ocenia swoje życie jako dobre lub bardzo dobre potwierdzają tę tezę.
2. Niepowodzenia i cierpienia można po części wyjaśnić odwołując się do charakteru
naszego biologicznego wyposażenia:
a) Na skutek zmiany warunków życia liczne spośród biologicznych mechanizmów, jakie
odziedziczyliśmy po przodkach są nieprzydatne (np. mechanizmy umożliwiające zdobycie
pokarmu w ekstremalnie trudnych warunkach raczej nie przydadzą się w rozwiniętym
cywilizacyjnie kraju), a takich których potrzebujemy – nie mamy (np. mechanizmów
pozbywania się nadmiaru tłuszczu lub cukru z organizmu).
b) Niektóre wykształcone ewolucyjnie mechanizmy wprawdzie nadal działają i sprzyjają
celom biologicznym (np. reprodukcji), ale ze względu na obecne warunki życia narażają nas
na cierpienie lub konflikty z innymi ludźmi. Przykład: rywalizacja i zazdrość skutecznie
pomagają w zapewnieniu sobie pożądanego partnera i dostępie do innych dóbr, ale obecnie
zarówno liczba rywali jak i zakres dóbr jest znacznie większy, natomiast sposoby
zwalczania konkurencji podlegają silnym kulturowym ograniczeniom.
c) Możliwość przewidywania ewolucyjnie wykształconych przeszkód w osiągnięciu
szczęścia daje szansę przezwyciężania tych przeszkód przez dbanie o wykorzystanie
cywilizacyjnych zdobyczy do stwarzania warunków przynajmniej cześciowo podobnych do
tych, w jakich żyli nasi przodkowie, np.: wykorzystywanie coraz bardziej zaawansowanych
narzędzi komunikacyjnych do utrzymywania bliskości z członkami rodziny i pogłębiania
przyjaźni, poszukiwanie wszelkich dostępnych form kooperacji i wzajemności, wybór
partnera życiowego według zasady podobieństwa (co ograniczy przeżywanie zazdrości)
oraz rozwijanie tych ewolucyjnych mechanizmów adaptacyjnych, które są nadal korzystne
z punktu widzenia jakości życia, tj. utrzymywanie ciała w dobrej kondycji, dążenie do
harmonii z otoczeniem.
3. Emocjonalne aspekty jakości życia (w tym subiektywnie odczuwane szczęście), są mocno
powiązane z działaniem mózgowych systemów afektywnych.
a) Przynajmniej dwie substancje wytwarzane i uwalniane w mózgu uczestniczą w
sterowaniu zjawiskami psychicznymi i zachowaniami fundamentalnymi z punktu widzenia
osobistych i społecznych aspektów jakości życia: dopamina (odgrywa rolę w stymulowaniu
pozytywnej afektywności), oksytocyna (pośredniczy w wyzwalaniu szerokiego zakresu
reakcji prowadzących do pozytywnych kontaktów z innymi ludźmi).
b)Wyniki licznych badań eksperymentalnych i podłużnych wskazują, że przeżywanie
pozytywnych stanów afektywnych należy do czynników zapewniających dobre życie, a
pozytywny afekt jest składnikiem wielu różnych mechanizmów adaptacyjnych. Obejmujące
ponad 1558 osób (w wieku od 65 do 94 lat) badanie podłużne wykazało, że wysoka częstość
przeżywania pozytywnego afektu jest czynnikiem najsilniej zmniejszającym ryzyko, że stan
organizmu pogorszy się w takim stopniu, że zostanie się zaliczonym do grupy osób o słabej
kondycji (wyodrębniono ją na początku badania na podstawie typowych oznak starzenia się,
a po 7 latach sprawdzono, kto po upływie tego czasu będzie się do niej zaliczał) (Ostir,
Ottenbacher i Markides, 2004).
c) Pozytywne emocje przyczyniają się do wzrostu subiektywnego dobrostanu, ponieważ
bezpośrednio podwyższają odczuwaną przyjemność życia. Sprzyjają otwartości i
elastyczności funkcjonowania, min. poszerzaniu się zakresu uwagi, zwiększaniu się
twórczości i intuicji, poszerzaniu się repertuaru zachowań. W dłuższej perspektywie
prowadzi to do nabywania adekwatnej wiedzy o świecie oraz różnorodnych, skutecznych
strategii radzenia sobie. Pozytywne emocje ułatwiają przyjmowanie perspektywy innych
ludzi, co służy kooperacji i przyczynia się do większej prospołeczności. Ponadto ich
przeżywanie wpływa korzystnie na skuteczność samokontroli. Pod ich wpływem zachodzą
korzystne z punktu widzenia zdrowia somatycznego zjawiska fizjologiczne. Bezpośrednio
sprzyja to dobremu samopoczuciu fizycznemu i witalności oraz łagodzi fizjologiczne
obciążenia związane z przeżywaniem negatywnych emocji pod wpływem stresu, zaś w
dłużej perspektywie czasowej prowadzi do lepszego stanu zdrowia fizycznego, opóźnia
procesy starzenia się oraz sprzyja długowieczności.
d) Ludzie są podobnie szczęśliwi w różnych dziedzinach swojego życia (Diener, Lukas i
Oishi, 2002), a ponadto poziom szczęścia wykazuje stałość w czasie (Lyubomirsky,
Sheldon, Schdake, 2005). Powyższe zjawiska mają uwarunkowania biologiczne. Aktywność
pozytywnego i negatywnego systemu afektywnego wydaje się genetycznie uwarunkowana i
dlatego możliwości trwałej zmiany w odczuwaniu pozytywnych i negatywnych emocji pod
wpływem czynników środowiskowych są ograniczone. Monozygotyczne bliźnięta wykazują
znacznie bardziej podobny wzorzec przeżywania szczęścia niż bliźnięta heterozygotyczne
(Lykken i Tellegen, 1996).
4. Według niektórych koncepcji, dobrostan zależy od stopnia zaspokojenia potrzeb, a część z
nich ma charakter ściśle biologiczny (np. potrzeby pokarmu, wody, snu, stymulacji
sensorycznej, bezpieczeństwa fizycznego, ochrony przed czynnikami szkodliwymi dla
zdrowia). Poziom ich zaspokojenia stanowi jeden z podstawowych wskaźników jakości
życia według wszystkich modeli wyliczających istotne z jej punktu widzenia obszary
funkcjonowania (Power, 2003).
5. Ludzie wyposażeni są w biologiczne dyspozycje, które stanowią składnik bardziej
złożonych mechanizmów istotnych z punktu widzenia jakości życia, np. afiliacyjności
(tendencji do pozytywnego wyróżniania ludzi spośród obiektów znajdujących się w
otoczeniu), skłonności do empatii (automatycznej emocjonalnej komunikacji z drugim
człowiekiem) czy zainteresowania (tendencji do poszukiwania nowych bodźców i
eksploracji otoczenia).
B. Czynniki demograficzne (atrybuty odnoszące się do pełnionych ról społecznych i
miejsca zajmowanego w ramach społecznej stratyfikacji)
1. Czynniki demograficzne mają związek ze szczęściem, ale jest on słaby, zwłaszcza wtedy
gdy brane są pod uwagę obiektywne ich miary.
2. Znaczenie czynników demograficznych dla satysfakcji z życia zależy od innych
charakterystyk osoby, np. poziom zarobków jest pozytywnie związany z odczuwanym
szczęściem, ale siła tego związku zależy od aspiracji w tym zakresie.
3. Badania nad związkiem czynników demograficznych ze szczęściem mają w większości
charakter korelacyjny.
C. Właściwości psychiczne
1. Właściwości psychiczne uważane są za kluczowe dla dobrostanu, ponieważ z jednej
strony czynią jednostkę samodzielną i odpowiedzialną za jakość swojego życia, z drugiej w
znacznym stopniu decydują o tym, jaki użytek zrobi ona ze swoich biologicznych i
społecznych możliwości na rzecz dobrostanu własnego i innych ludzi.
2. Właściwości psychiczne konceptualizowane są w psychologii pozytywnej jako cechy
osobowości, czyli aktywne składniki osobowości, rozumianej jako centralny system
sterujący funkcjonowaniem osoby. Stanowią one względnie trwale dyspozycje do
odczuwania, myślenia i zachowywania się w określony sposób. Dla odróżnienia cech
korzystnych z punktu widzenia dobrostanu od pozostałych, używane są w psychologii
pozytywnej terminy:
a) Cnota – odrębny, skoordynowany system myśli, przekonań, emocji, motywacji i
działania, który trwale umożliwia osobie myślenie i zachowywanie się tak, że przynosi to
korzyść jej samej i społeczeństwu.
b) Charakter – składają się na niego posiadane przez osobę cnoty.
c) Siła psychiczna – ogólna zdolność do skutecznego radzenia sobie w obliczu wyzwań i
trudności, która wynika z określonych cnót, czyli - w bardziej ogólnej perspektywie- z
charakteru.
Peterson i Seligman w nieco inny sposób używają terminów "cnota" i "siła", przyjmując, że
najbardziej podstawowe korzystne właściwości psychiczne to tzw. siły charakteru, a wiązki
pokrewnych treściowo sił tworzą cnoty.
3. Najbardziej zaawansowana systematyzacja korzystnych cech, jaka dotąd powstała w
ramach psychologii pozytywnej, została przedstawiona przez Petersona i Seligmana. Uznali
oni, że cechy zapewniające dobrostan powinny być wybrane na podstawie opinii ekspertów
w obszarze dobrego życia:
a) "mędrców" - ludzi, których wiedza jest dostępna w szeroko rozpowszechnionych w
przeszłości i trwających do czasów obecnych systemach religijnych i filozoficznych, a także
wybitnych humanistów, artystów i pisarzy
b) specjalistów - naukowców, którzy dysponują wynikami badań na temat dobrego życia,
psychologów praktyków, psychiatrów, współczesnych filozofów, fachowców od badania
opinii publicznej oraz przedstawicieli instytucji i organizacji o bogatym doświadczeniu w
kształtowaniu cech i postaw powszechnie uznawanych za korzystne
c) zwykłych ludzi – analizowano potoczną wiedzę o tym, jakie cechy są wartościowe na
podstawie min. tekstów popularnych piosenek, grafiiti, ogłoszeń matrymonialnych.
Opracowany na tej podstawie katalog zawiera ostatecznie 24 -siły charakteru-, składające
się na 6 cnót.
Człowieczeństwo
-dobroć-
-miłość-
Powściągliwość
-skromność-
-samokontrola-
-rozwaga-
Mądrość
-twórczość-
-ciekawość-
-chęć uczenia się-
-inteligencja społeczna-
-mądrość -
-racjonalność-
Odwaga
-witalność-
- zaradność-
-koherencja-
Sprawiedliwość
-lojalność-
-zespołowość-
-przywódczość-
Transcendencja
-nadzieja-
-wdzięczność-
-wybaczenie-
-podziw dla piękna-
-duchowość-
-poczucie humoru-
Wyniki dalszych badań nie potwierdzają w pełni zaproponowanej klasyfikacji, niemniej ów
zestaw cech stanowi obecnie jedną z najważniejszych inspiracji teoretycznej i empirycznej
eksploracji nastawionej na wyjaśnienie psychicznych przesłanek dobrego życia.
4. 12 cech-cnót, na których temat zgromadzono dotąd w ramach psychologii pozytywnej
najwięcej danych:
a) Przebaczenie
- Przebaczenie to sposób radzenia sobie z doznaniem krzywdy, który polega na takim
przekształceniu poznawczego, emocjonalnego i behawioralnego podejścia do tego
zdarzenia, że reakcja negatywna wobec źródła krzywdy zostaje zastąpiona reakcją neutralną
lub pozytywną (Thompson i in.,2005).
- Naukowy sposób rozumienia przebaczenia różni się od potocznego tym, iż wyklucza
ignorowanie krzywdy, zapomnienie o niej oraz przeciwdziałanie temu, aby sprawca poniósł
konsekwencje swojego czynu (np. sankcje prawne). Ma to na celu odróżnienie dyspozycji
do wybaczania od skłonności do akceptowania bycia krzywdzonym oraz podtrzymywania
związku z krzywdzicielem pomimo ponoszonych szkód, gdyż taka postawa stanowi istotne
ogniwo narażania się na bycie ofiarą prześladowania i nie może być uznana za korzystną z
punktu widzenia jakości życia (Snyder i in., 2005)
- Przebaczenie nie jest zjawiskiem interpersonalnym lecz procesem zachodzącym w
funkcjonowaniu osoby poszkodowanej.
- Jako skutek przebaczania dopuszcza się odstąpienie od unikania sprawcy, odrzucania go i
szukania na nim zemsty, a także dążenie do zmiany relacji z nim z wrogiej i konfliktowej na
przyjazną i harmonijną (Bono i McCullough, 2006).
- Badanych poproszono o wyobrażenie sobie, że doznają krzywdy w realnych warunkach
życiowych. Następnie część z nich wyobrażała sobie, że wybacza agresorowi, a druga część,
że nie wybacza. Wybaczający wykazują bardziej korzystne ze zdrowotnego punktu widzenia
reakcje w obrębie układu krążenia i aktywności układu sympatycznego niż
nieprzebaczający. Różnice te stwierdzono nie tylko w trakcie wyobrażania sobie reakcji na
krzywdę, ale także po pewnym czasie od jej zakończenia (Witvliet, Ludwig, Vander Laan,
2001). Z fizjologicznego punktu widzenia doznanie niewybaczonej krzywdy, jak i jej
przypominanie sobie, stanowi poważne ryzyko zaostrzenia niektórych stanów chorobowych
lub zaistnienia warunków sprzyjających pojawieniu się takich stanów.
- Rozwiedzione kobiety, które wybaczyły byłemu mężowi doznane od niego krzywdy,
bardziej akceptowały siebie, miały większe poczucie sensu życia oraz mniejsze nasilenie
lęku i depresji niż te, które nie wybaczyły (Aschleman, 1996). Wybaczanie poprawia relacje
z innymi ludźmi, sprzyja zwłaszcza zaangażowaniu i trwałości bliskich związków
(McCullough, 2000).
- Skutki przebaczania uzależnione są od tego, jaka jest jego motywacja. Wybaczający z
miłości doświadczali mniej negatywnych uczuć i mieli lepsze wyniki badań fizjologicznych,
niż ci, którzy wypełniali obligacje religijne (Huang i Enright, 2001).
- Korzyści z wybaczania są bardziej wyraźne, gdy człowiek posiada dyspozycje do
wybaczania ludziom w ogóle niż wtedy, gdy gotowość do wybaczania jest ograniczona do
określonej tylko osoby lub do określonych sytuacji (McCullough i Witvliet, 2002).
- To, czy przebaczenie nastąpi zależy nie tylko od stopnia zdolności do wybaczania, ale
także od licznych dodatkowych czynników. Sprzyjają mu: skłonność do empatii ze sprawcą
krzywdy, przekonanie o tym, że jego działanie nie było w pełni intencjonalne, przekonanie
że samemu popełniło się lub mogłoby się popełnić podobny czyn, powstrzymywanie się od
rozpamiętywania doznanej krzywdy, przyznanie się krzywdziciela do winy i jego otwarcie
wyrażona skrucha.
b) Wdzięczność
- Wdzięczność to złożony afektywny stan psychiczny, który pojawia się w następstwie
zdarzenia ocenianego jako osobiście korzystne, które miało miejsce w związku z działaniem
jakiegoś zewnętrznego czynnika (Bono i McCullough, 2006). Nie polega na
dyskredytowaniu własnego udziału w odniesionym sukcesie, czy pomyślnym rozwiązaniu
problemu, ale na poszerzeniu uwarunkowań tych pomyślnych zdarzeń na czynniki
pozaosobiste (McCollough, Emmons i Tsang, 2002): działanie określonej osoby
(wdzięczność personalna) lub Boga, losu, natury, życia czy ludzi w ogóle (wdzięczność
transpersonalna).
-Wyróżnia się trzy komponenty wdzięczności: uznanie wobec dobroczyńcy, życzliwość
(dobra wola) wobec niego, pragnienie zrobienia czegoś na rzecz dobroczyńcy (często
odczuwane jako chęć odwdzięczenia się) (Fitzgerald, 1998).
- Przeżywanie wdzięczności ułatwia rozpoznanie moralnego zachowania innych ludzi.
Wdzięczność motywuje zachowania moralne, ponieważ jedną z form przejawiania się
wdzięczności jest chęć odwzajemnienia. Otrzymanie od kogoś oznak wdzięczności jest
odbierane jako nagroda, więc ci, którym byliśmy otwarcie wdzięczni, w przyszłości okażą
się prawdopodobnie bardziej skłonni do działania dla dobra innych. Badania dostarczają
mocnego potwierdzenia zarówno dla orientacyjnej, jak i promującej moralność funkcji
wdzięczności (McCullough, Kilpatrick, Emmons i Larson, 2001).
- Posiadanie dyspozycji do przeżywania wdzięczności jest związane z dobrym
samopoczuciem i większym zadowoleniem z życia, a epidemiologiczne badania wskazują
na tę dyspozycję jako czynnik redukujący ryzyko zapadania na depresję, zaburzenia lękowe
oraz zaburzenia pochodzące z nadużywania substancji psychoaktywnych (Emmons i
Crumpler, 2000). Skłonność do przeżywania wdzęczności jest predykatorem gotowości do
pomagania obcym ludziom i opiekowania się nimi (Trzebińska, 2004).
- Badanych poproszono o zapisywanie co 7 dni przez 9 tygodni zdarzeń, jakie im się
przytrafiły w ciągu minionego tygodnia. W grupie pierwszej badani opisywali takie
zdarzenia, za które odczuwali wdzięczność, w drugiej zdarzenia nieprzyjemne i kłopotliwe,
a w trzeciej – takie, które miały dla nich "jakieś" znaczenie. Wszyscy badani określali swoje
samopoczucie w minionym tygodniu (nastrój, dolegliwości zdrowotne, witalność, ogólna
ocena własnego życia). We wszystkich miarach dobrostanu najwyższe wyniki osiągali ci
badani, którzy koncentrowali się na tym, za co byli wdzięczni.
- Przeżywaniu wdzięczności sprzyjają określone przekonania beneficjenta: że otrzymane
dobro ma dla niego dużą wartość, że zostało mu wyświadczone bez przymusu czy obligacji
oraz że wymagało od dobroczyńcy poniesienia istotnych dla niego kosztów lub wysiłku.
- Wprawdzie we wdzięczności dominują emocje pozytywne pod względem różnorodności i
intensywności, jednak stany negatywne także systematycznie pojawiają się w jej ramach.
Ich udział jest wyraźny, zwłaszcza wtedy, gdy otrzymanie od kogoś dobra ma związek z
jakąś niekorzystną sytuacją. Można się więc spodziewać, że przeżywanie wdzięczności
będzie mieć konsekwencje charakterystyczne dla współpobudzenia antagonistycznych
systemów afektywnych (dążenie vs. unikanie), wśród których mogą być także zjawiska
niekorzystne, związane z niespójnością doznań i wewnętrznym konfliktem (Larson,
Hemenover, Morris i Cacioppo,2004).
-Zarówno kobiety, jak i mężczyźni tym bardziej wykazują chęć pomagania innym ludziom,
im mają większą tendencję do przeżywania wdzięczności, ale tylko u mężczyzn większej
wdzięczności towarzyszy większe nasilenie psychopatologicznych stanów psychicznych, tj.
poczucie zagrożenia, osamotnienia czy wrogości (Trzebińska, 2005).
c) Duchowość
-Duchowość jest mechanizmem psychicznym, w którym splatają się dążenia do
nieskończoności i doskonałości (Emmons, 1999). Obejmuje uczucia, przekonania i praktyki,
które odnoszą się do transcendentnych wymiarów świata oraz do jego najwyższych i
najlepszych form. Wielu badaczy definiuje ją jako poszukiwanie świętości (Pargament i
Mahoney, 2002; Hill i Pargament, 2003). Duchowość może przejawiać się w wyznawaniu
religii oraz/lub otaczaniu pewnych obiektów, osób czy zjawisk kultem pozareligijnym, np.
"uświęcaniu" przyrody, sztuki, piękna, życia, wolności, ojczyzny.
- Większość badań dotyczących duchowości odnosi się do religijności. W badaniach nie
wykazano wpływu religijności na jakość życia, a jedynie ich współzależność. Wyniki badań
w większości pokazują, że wysoka religijność / duchowość jest związana negatywnie z
depresyjnością, nasileniem lęku, tendencją do nadużywania substancji psychoaktywnych
oraz z dolegliwościami somatycznymi, natomiast pozytywnie z korzystnymi sposobami
radzenia sobie ze stresem, z gotowością do zachowań prozdrowotnych, pomyślnym
przebiegiem rekonwalescencji, długością życia, zadowoleniem z życia oraz społecznym
wsparciem, zadowoleniem z małżeństwa i jego trwałością.
- W niektórych badaniach stwierdzono negatywne związki religijności z jakością życia
(Koenig i Larson, 2002). Przyczyniają się do tego: ograniczenie możliwości realizacji
niektórych osobistych celów przez reguły wyznawanej religii, dezaprobata i brak
przyzwolenia ze strony otoczenia dla uczuć czy praktyk religijnych, wewnętrzny konflikt,
jaki może powstać w następstwie niezgodności przekonań religijnych z naukową wiedzą o
świecie albo niezgodności nakazów religii z wyznawanymi wartościami świeckimi (Exlaine,
2002). Negatywne związki religijności z jakością życia mogą mieć kierunek przeciwny,
ponieważ niekiedy ku religii zwracają się osoby nieszczęśliwe lub znajdujące się w
niekorzystnym położeniu.
- Posiadanie obrazu Boga jako kochającego, współczującego i opiekuńczego związane jest z
wysokim dobrostanem, ale wyobrażanie sobie Boga jako obojętnego, surowego lub
karzącego wiąże się z wysokim poziomem cierpienia (Pargament i Mahoney, 2002).
Znaczenie religijności zależy od rodzaju sytuacji stresowej w której pojawiają się prośby do
Boga o pomoc czy inne sposoby religijnego radzenia sobie (Pargament, 2002). Pozytywny
związek między religijnością a zdrowiem psychicznym i samopoczuciem odnotowywano w
przypadkach, kiedy kryzys życiowy był związany z czynnikami pozostającymi poza
osobistą kontrolą, jak na przykład pogorszenie się sytuacji zawodowej lub finansowej,
choroba albo śmierć bliskiej osoby. Gdy kryzys dotyczył spraw zależnych od własnego
działania, jak rozpad małżeństwa czy kłopoty z dziećmi, ujawniał się związek negatywny.
- Robert Emmons stwierdził, że dążenie w codziennym życiu do realizacji tzw. celów
ostatecznych, czyli takich, które odnoszą się do tego, co transcendentne i doskonałe,
związane jest z lepszym samopoczuciem, większą ogólną satysfakcją życiową, lepszym
przystosowaniem społecznym, lepszą integracją psychiczną oraz z mniejszym nasileniem
neurotyczności oraz objawów depresyjnych.
d) Mądrość
- Mądrość to dyspozycja do głębokiej refleksji nad życiem (Kramer, 2000). U jej podłoża
leży rozległa wiedza o znaczeniu i przebiegu życia oraz o tym, jak postępować wobec
trudnych, zawiłych i niejasnych kwestii, a także zdolność do równoważenia różnorodnych
interesów i konsekwencji działania.
- Wśród emocji przeżywanych przez osoby z wysokim poziomem mądrości większy udział
mają uczucia związane z ciekawością i zaskoczeniem niż z doznawaniem przyjemności lub
przykrości. Stwierdza się u nich także silniejsze nastawienie na rozwój własny i innych
ludzi, słabsze nastawienie na cele hedonistyczne oraz preferencję dla kooperacyjnego
sposobu rozwiązywania konfliktów w połączeniu z niższą tendencją do podporządkowania
się, jak i do dominowania nad innymi ludźmi (Kunzmann i Baltes, 2003). Posiadanie
mądrości może być więc przesłanką dobrostanu rozumianego jako życie zaangażowane i
pożyteczne. Mądrość nie przysparza natomiast odczuwanego zadowolenia.
- Szczególne znaczenie dla nabywania mądrości ma doświadczenie życiowe, a zwłaszcza
możliwość społecznej wymiany doświadczeń. Badacze porównywali poziom mądrości osób
wykonujących różne zawody niewymagające bezpośredniego zaangażowania w trudne
problemy życiowe innych ludzi oraz psychologów klinicznych i osób nominowanych jako
"mędrców" przez zewnętrznych obserwatorów. Wykazano, że psychologowie kliniczni
wykazują wyższy stopień mądrości niż przedstawiciele zawodów "niespołecznych" i
nieznacznie tylko ustępują pod tym względem "mędrcom" (Baltes, Glück i Kunzmann,
2002).
- Mądrość wzrasta gwałtownie w okresie dorastania i wczesnej dorosłości, około 25 roku
życia osiąga poziom, który utrzymuje się przez następne lata, największe jej nasilenie
przypada na wiek 50-70 lat, a po 75 roku życia spada (Baltes, Glück i Kunzmann, 2002).
e) Miłość
-Miłość jest złożonym stanem psychicznym, na który składa się pragnienie bycia razem z
określoną osobą, troska o jej dobro oraz odczucie fizycznej i psychicznej intymności z nią
(Peterson i Seligman, 2004).
- Zdolność do kochania jest korzystna dla przeżycia osobnika i gatunku, ponieważ
umożliwia tworzenie się silnych, trwałych, opiekuńczych związków między partnerami
seksualnymi oraz między rodzicami i dziećmi. Istnienie takich związków zapewnia dziecku
wspólną opiekę obojga rodziców tak wyjątkowo długą i troskliwą, jak to jest potrzebne
jedynie ludzkiemu potomstwu.
-Na bazie afektywnych biologicznych podstaw rozwija się psychiczna zdolność do miłości
w trzech zasadniczych formach: kochanie rodziców, kochanie partnera seksualnego,
kochanie dziecka. Formy te stanowią prototypy serdecznych i opiekuńczych nastawień,
które obejmują innych członków rodziny, osoby spoza niej, np. przyjaciół, a także miłość do
abstrakcyjnych obiektów społecznych, np. własnego narodu. Przyjmuje się, że sposób
przeżywania tych wszystkich rodzajów miłości wywodzi się z występującego w
najwcześniejszym okresie życia przywiązania do opiekuna.
- Traktowanie poszczególnych rodzajów miłości, jako występującej w różnych odmianach
tej samej emocji, można uzasadnić pokazując ich podobieństwo. Odczuwanie różnych
rodzajów miłości ma podobne podłoże fizjologiczne. Oksytocyna, której wydzielanie
towarzyszy różnym formom macierzyńskiego kontaktu z dzieckiem, jest także uwalniana w
trakcie miłości seksualnej zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Różne rodzaje miłości są też
do siebie podobne jako stan psychiczny, ponieważ centralnym elementem każdego
doświadczenia miłości jest pragnienie bycia blisko z kimś spostrzeganym jako ważny i
atrakcyjny oraz niechęć do rozstania się z tą osobą (Hendrick i Hendrick, 2002).
- Miłość przyczynia się do dobrostanu. W badaniach nad znaczeniem miłości rozumianej
jako umysłowy operacyjny model bezpiecznej relacji z innym człowiekiem okazało się, że
bezpieczny styl przywiązania jako dyspozycja jest powiązany z prospołecznością, empatią,
otwartością na innych, tolerancją wobec "obcych", a także z dążeniem do transcendencji
(Mikulincer, Shaver, Gillath, Nitzberg, 2005). Aktywizacja operacyjnego modelu
bezpiecznego przywiązania sprzyja altruizmowi i współczuciu. Eksperyment McClellanda,
wykazał, że przeżywanie przywołanego z pamięci doświadczenia miłości (dowolnego
rodzaju) ma stymulujący skutek dla funkcji odpornościowych organizmu.
- W wielu badaniach stwierdzano, że ludzie będący w związku miłosnym są szczęśliwsi niż
osoby żyjące samotnie (Hendrick i Hendrick, 2002). Systematycznie stwierdza się, że
prawdopodobieństwo zapadania na najczęstsze i najdotkliwsze schorzenia (tzw.
cywilizacyjne, czyli min. choroby układu krążenia, owrzodzenie układu pokarmowego,
nowotwory, uzależnienie od alkoholu) jest tym mniejsze, im intensywniejsze są posiadane
miłosne relacje (małżeńskie lub związki z rodzicami). Ryff i Singer stwierdzili, że osoby
mające w swoim doświadczeniu życiowym pozytywne relacje z rodzicami (przynajmniej
jednym z nich) lub ze współmałżonkiem, uzyskują lepsze wyniki pomiarów w zakresie
całego zespołu różnych parametrów określających stan podstawowych organów i układów
biologicznych w organizmie, niż osoby, które takiego doświadczenia nie miały.
-Strach o kogoś, kogo się kocha, złość i zazdrość w przypadku braku czy nawet niepewności
co do wzajemności, oraz cierpienie i żałoba w sytuacji utraty osoby ukochanej bywają
przyczyną kryzysów psychicznych, samobójstw i zbrodni.
f) Inteligencja emocjonalna i kreatywność emocjonalna
-Inteligencja emocjonalna to zdolność do rozumienia własnych uczuć i uczuć innych ludzi
oraz do wykorzystywania uczuć jako informacji i narzędzi w rozwiązywaniu życiowych
problemów (Salovey, Mayer i Caruso, 2002). Obejmuje zdolność do spostrzegania uczuć, do
ich nazywania i wyrażania, do rozumienia przyczyn, konsekwencji i wzajemnych powiązań
uczuć oraz do zarządzania nimi.
- Wysoka inteligencja emocjonalna przyczynia się przede wszystkim do dobrostanu
społecznego. Wiąże się ona z bardziej bliskimi i wzajemnie prorozwojowymi kontaktami z
rówieśnikami, sprzyja pozytywnym doświadczeniom oraz większej skuteczności
autoprezentacji w relacjach z osobami płci przeciwnej. Wysoka inteligencja emocjonalna
ułatwia radzenie sobie z problemami interpersonalnymi. Im wyższa inteligencja
emocjonalna, tym lepsze wyniki w zakresie społecznych aspektów zadań zawodowych, tj.
szybkość i adekwatność odpowiadania na skargi klientów. Wysoka inteligencja emocjonalna
może stanowić u młodych ludzi zabezpieczenie przed negatywnymi skutkami stresu
społecznego oraz ekspozycji na niekorzystne dla jakości życia środowiskowe wzory
zachowań. U nastolatków i studentów wiąże się z mniejszym nasileniem zachowań
antyspołecznych oraz stosowania używek, a także z silniejszym nastawieniem na dobre
wyniki w nauce.
- Emocjonalna kreatywność to zdolność do przeżywania emocji w wysoce spersonalizowany
sposób, dostosowany do różnych aspektów własnej indywidualności (Averill, 1999).
Przejawia się w przypisywaniu dużego znaczenia uczuciom, przeżywaniu uczuć inaczej niż
we wcześniejszych okresach życia i niż jest to "typowe dla innych ludzi" oraz odczuciu
autentyczności własnych emocji i zadowoleniu z tego, jak przebiegają i jakie przynoszą
skutki .
- Większej emocjonalnej twórczości towarzyszą wyższa samoocena oraz lepsze radzenie
sobie ze stresem, to znaczy większa dostępność takich konstruktywnych strategii, jak:
samokontrola, planowanie rozwiązania problemu, szukanie wsparcia społecznego oraz
odnajdywanie pozytywnych stron trudnych sytuacji.
- Kreatywność emocjonalna jest powiązana pozytywnie ze zdolnością do przeżyć
mistycznych, które są przez Averilla traktowane jako najwyższa forma dobrostanu
psychicznego rozumianego jako doświadczanie głębokiego zaangażowania, czyli jednej z
form szczęścia.
- Emocjonalna kreatywność może wiązać się z kosztami. Nowatorstwo w dziedzinie uczuć
okazało się pozytywnie powiązane z ucieczkowymi sposobami radzenia sobie oraz z
kłopotami w identyfikowaniu i nazywaniu własnych uczuć.
g) Poczucie sensu
- Poczucie sensu jest utrwalonym przeświadczeniem o sensowności własnego życia
wynikającym z nastawienia na poznawcze opracowywanie zdarzeń życiowych. Rozróżnia
się dwa rodzaje poszukiwania sensu (Nolen-Hoeksema i Davis, 2002):
*dążenie do sensu jako zrozumiałości – dążenie do pojmowania tego, co się wydarzyło tak,
aby mieściło się w posiadanym obrazie świata, własnej osoby oraz w ramach własnego
systemu wartości
*szukanie sensu jako znaczenia – odkrywanie wartości zdarzeń.
- Badania wykazały, że odnajdywanie korzyści z trudnych życiowych przejść jest
zjawiskiem powszechnym. W badaniach prowadzonych wśród ludzi, którzy utracili kogoś
bliskiego, poważnie chorują lub mają chorego członka rodziny oraz takich, którzy ocaleli z
zagrażającej życiu katastrofy, stwierdzono, że ci, kórzy potrafili odnaleźć jakieś korzyści z
tej sytuacji, odznaczają się mniejszą zachorowalnością i śmiertelnością oraz rzadziej
zapadali na PTSD. Mają też oni lepsze samopoczucie i lepiej radzą sobie w codziennym
życiu. Efekty te stwierdzano nawet po kilku latach od zdarzenia.
-Znalezienie pożytków z własnej choroby oraz przypominanie sobie o nich w trakcie jej
trwania poprawia samopoczucie niezależnie od intensywności doświadczanego bólu.
- Nadawanie znaczenia wtedy przynosi dobrodziejstwa adaptacyjne, kiedy dochodzi się do
tego samodzielnie.
- Czynnikiem wyraźnie różnicującym osoby, u których pożytki wystąpiły, od osób, które ich
nie miały, była zdolność (u tych pierwszych) do jednoczesnego uświadomienia sobie
poniesionych strat oraz do zaangażowania wysoce złożonych operacji poznawczych w
poszukiwanie korzyści.
- Badani, którzy pisali o swoim najbardziej trudnym doświadczeniu, pomimo że odczuwali
silne negatywne emocje byli zadowoleni z wykonywania tego zadania i 98% spośród nich
wyrażało gotowość do wzięcia ponownie udziału w takim samym badaniu. W ciągu roku po
zakończeniu badania wykazywali oni w porównaniu do badanych, którzy pisali o
zdarzeniach neutralnych lepsze zdrowie fizyczne, lepsze samopoczucie i skuteczniej radzili
sobie z codziennymi obowiązkami (Niederhoffer i Pennebaker, 2002) oraz przejawiali
zwiększoną aktywność towarzyską. Opowiadanie przynosi korzystny skutek jeśli zawiera
autorefleksję, otwartość emocjonalną oraz zaangażowanie intelektualne.
- Humor nadający perspektywę to poznawcze interpretowanie sytuacji w taki sposób, że jej
centralnym aspektem staje się rzeczywiście w niej zawarty lub wykreowany i
"wmontowany" w nią zabawny nonsens lub paradoks. Osoby, które przejawiają humor w
trakcie choroby, lepiej reagują na leczenie, a także doświadczają mniej bólu fizycznego i
lęku niż te, które humoru nie używają. Humor pomaga także radzić sobie z problemem
śmierci. Humor bez śmiechu, bez pozytywnego afektu lub humor naruszający normy
społeczne nie będzie przynosił korzystnych skutków. Ponadto poznawcze dystansowanie się
od trudności za pomocą humoru może być niebezpieczne. Używanie humoru do
interpretowania zdarzeń wiąże się prawdopodobnie z ryzkiem niedoceniania zagrożeń, a
więc popełnienia nieostrożności czy nietroszczenia się wystarczająco o swoje sprawy, m.in.
o zdrowie.
h) Nadzieja/optymizm
- Nadzieja to oczekiwanie, że uda się zrealizować własne cele, które pojawia się, kiedy
człowiek staje przed jakimś wyzwaniem.
- Optymizm dyspozycjonalny to zgeneralizowane przekonanie, że prawdopodobieństwo
korzystnych zdarzeń jest duże, natomiast niekorzystnych – niewielkie (Carver i Scheier)
- Optymistyczny styl atrybucji polega na tendencji do wyjaśniania przez człowieka
negatywnych zdarzeń, jakie go spotykają, jako skutków działania czynników zewnętrznych,
nietrwałych oraz specyficznych dla danej sytuacji (Seligman, 1991)
- Snyder twierdzi, że nadzieja, czyli korzystne przewidywanie przyszłości, wymaga
współwystępowania dwóch rodzajów przekonań: o tym, że zrealizowanie celu jest możliwe
oraz że wiadomo, jak to zrobić
- Jerzy Trzebiński i Mariusz Ziemba, rozwijając wprowadzone przez Eriksona pojęcie
nadziei podstawowej twierdzą, że bazą nadziei są dwa rodzaje przekonań: że w świecie
panuje ład i porządek oraz że jest on przychylny ludziom.
- Optymizm we wszystkich opisanych postaciach chroni przed przeżywaniem silnego stresu
w niekorzystnych warunkach i przyczynia się do skuteczniejszego radzenia sobie.
Stwierdzono szereg korzystnych skutków optymizmu w zakresie osiągania celów
życiowych, tj. wyniki w nauce szkolnej i na studiach oraz sukcesy sportowe, a także w
zakresie poczucia osobistego rozwoju i zadowolenia z życia. Okazał się on także czynnkiem
sprzyjającym zdrowiu fizycznemu, przesłanką prozdrowotnego stylu życia, unikania
zachowań ryzykownych dla zdrowia. Przyczynia się do przyjmowania aktywnej postawy w
trakcie leczenia i dobrej współpracy z lekarzem, poprawia także tolerancję na ból i inne
dokuczliwe elementy choroby.
- Wysoki optymizm może sprzyjać zachowaniom ryzykownym. Ponadto optymista musi
nieustannie chronić swoje optymistyczne przekonania, ponieważ napływające informacje
zgodne są częściej z pesymistyczną wizją świata.
i) Poczucie własnej wartości
- Poczucie własnej wartości zależy od spostrzeganych przez osobę sukcesów i porażek w
tych dziedzinach życia, które są dla niej subiektywnie ważne. Ocena wyników osiągniętych
w tych zakresach jest generalizowana jako wartość własnej osoby w ogóle (Cocker i
Park,2004).
- Wysokie ocenianie siebie jest bardzo silnie powiązane z pozytywnym afektem. Zwykle
zapewnianie sobie poczucia własnej wartości skłania do osiągania takich sukcesów, które
znajdują uznanie w opinii społecznej, a więc – przynajmniej niektóre z nich rzeczywiście są
społecznie wartościowe. Wysokie poczucie własnej wartości przyczynia się do rozwijania
lub umacniania innych korzystnych dla dobrostanu form funkcjonowania, tj. optymistyczne
myślenie oraz przekonanie o posiadaniu kontroli i kompetencji.
- Wysokie poczucia własnej wartości nie redukuje zagrożenia wykluczeniem i odrzuceniem
przez innych, a tylko chwilowo obniża obawę przed nimi. Wysokie ocenianie wyników
własnego działania nie oznacza wcale, że rzeczywiście są one wysokie, a zwłaszcza że
otrzyma się za nie spodziewaną gratyfikację. Permanentne trwanie zagrożeń, przed którymi
wysokie poczucie własnej wartości ma chronić oraz systematyczne kwestionowanie go
przez niekorzystne zdarzenia i opinie zmuszają do stałego poszukiwania sposobu na jego
utrzymanie lub podwyższanie. Wynika z tego ciągłe podnoszenie wymagań co do własnych
osiągnięć, które sprawia, że zapewnienie sobie podstaw do oceniania siebie wysoko jest
coraz trudniejsze i staje się źródłem stresu. Poszukiwanie uznawanych przez innych ludzi
sukcesów eliminuje autodeterminację i przeszkadza w głębokim zaangażowaniu w to, co się
robi. Za bardziej "zdrowe" uważa się ocenianie siebie na podstawie cech wewnętrznych niż
atrybutów zewnętrznych. Zabieganie o stałe utrzymanie poczucia własnej wartości na
wysokim poziomie nie należy wcale do naturalnych ludzkich potrzeb, ale jest raczej
wytworem warunków życia.
j) Poczucie własnej skuteczności
-Poczucie własnej skuteczności to przekonanie, że ma się możliwość uzyskać zamierzony
efekt przez własne działania (Bandura, 1986). Polega ono na przeświadczeniu, że posiadane
umiejętności są odpowiednie do tego, aby poradzić sobie z zadaniem, jakie jest do
wykonania.
- Poczucie skuteczności ogranicza niekorzystne aspekty fizjologicznej reakcji na stres i
aktywizuje neurotransmitery istotne dla radzenia sobie ze stresem (m.in. endorfiny).
- Przyczynia się do wprowadzania sprzyjających zdrowiu zmian w funkcjonowaniu pacjenta
zarówno w zakresie profilaktyki, jak i leczenia.
- Poczucie skuteczności wydaje się korzystne, gdy istotne jest uruchomienie motywacji do
działania, może natomiast ograniczać zdolność adekwatnego planowania tego działania.
k) Poczucie własnej kontroli
- Poczucie własnej kontroli to przekonanie o tym, w jakim zakresie można wpływać na
istotne z własnego punktu widzenia zdarzenia.
-Poczucie własnej kontroli jest wynikiem nakładania się umiejscowienia kontroli (poglądu
na temat tego, co wpływa na nasze sprawy: własne starania, czy zewnętrzne czynniki) oraz
poczucia własnej skuteczności) (Thompson,2002). Zależy ono od czynników sytuacyjnych,
m.in. jest wyższe w warunkach korzystnych (zdrowi mają wyższe poczucie kontroli niż
chorzy, negatywne emocje przyczyniają się do jego obniżenia) i zmniejsza się z wiekiem.
- Badania wykazują szereg korzyści z posiadania wysokiego poczucia kontroli w zakresie
zdrowia fizycznego (zwłaszcza szybkości wychodzenia z choroby) i samopoczucia. Związek
między poczuciem kontroli a dobrostanem jest szczególnie silny u osób starszych.
- Istotnym problemem może być przypisywanie sobie możliwości wpływania na zdarzenia
w stopniu przewyższającym rzeczywiście posiadane w tym zakresie zasoby, czyli kontrola
iluzoryczna. Iluzja kontroli jest pożyteczna w obliczu konieczności radzenia sobie z
poważnymi trudnościami, kiedy redukcja poczucia zagrożenia i stymulacja do podjęcia
aktywności mają ogromne znaczenie dla poradzenia sobie. Iluzoryczna kontrola niesie
jednak ryzyko dla dobrostanu, gdy w grę wchodzi planowanie działania i zabezpieczenie się
przed zagrożeniami, np. osoby ulegające złudzeniu kontroli, wybierają mniej skuteczne
sposoby zabezpieczenia się przed HIV czy też częściej wracają do nadużywania substancji
psychoaktywnych niż osoby z umiarkowanym poczuciem kontroli.
l) Pokora
- Pokora to postawa poznawcza polegająca na otwartości na informacje o własnych błędach
i ograniczeniach. Nie oznacza zaprzeczania własnym zdolnościom, prawom czy
osiągnięciom, ale nastawienie na to, że są one w naturalny i nieunikniony sposób
ograniczone.
- Pokora, w związku z przeświadczeniem o naturalności niepowodzeń i posiadaniu prawa do
błędów, umożliwia utrzymanie zadowolenia z siebie w ich obliczu (Tangney,2002).
5. Cnoty nadrzędne to cechy złożone, które wynikają ze współdziałania wielu różnych
mechanizmów.
a) Samokontrola polega na powstrzymywaniu się od niezgodnych z własnymi celami i
wartościami impulsów do działania, myśli, uczuć i zachowań. Podstawą samokontroli jest,
według Baumeistera, dystrybucja energii w taki sposób, że jest ona przeznaczana na
utrzymanie aktywności tych mechanizmów psychicznych, które są przez osobę
preferowane. Sprawowanie samokontroli wymaga energii. Zasoby energii w organizmie są
ograniczone, co oznacza, że możliwości wpływania na samego siebie zmieniają się w
zależności od poziomu dostępnej energii. Zdolność do samokontroli spada w miarę
wysiłków zmierzających do wpływania na siebie oraz w konsekwencji wykonywania
innych energochłonnych czynności psychicznych (np. rozwiązywania problemów
wymagających zaawansowanej analizy intelektualnej) (Schemeichel, Vochs i Baumeister).
W warunkach wyczerpywania się energii zwiększa się prawdopodobieństwo pojawienia się
różnych działań niekorzystnych dla własnego dobra (np. objadanie się) oraz niewłaściwych
z punktu widzenia dobra innych ludzi (np. agresji; Stucke i Baumeister, 2006). Odnawianie
się energii w organizmie zachodzi pod wpływem działania naturalnych mechanizmów
biologicznych, tj. sen, a pozytywne emocje przyspieszają ten proces w okresie czuwania.
b) Psychiczna sprężystość to zdolność powracania do dobrego funkcjonowania po
przejściowym jego pogorszeniu pod wpływem poważnych strat i zdarzeń traumatycznych
(Masten, 2001; Linley i Joseph, 2004). Badania wykazały, że przynajmniej 50 % ludzi
szybko wraca do dobrego funkcjonowania po śmierci kogoś bliskiego. Psychiczna
sprężystość okazuje się jeszcze większa w obliczu zdarzeń zagrażających własnemu życiu.
Jest względnie stała u danej osoby. Między ludźmi w jej zakresie występują różnice
indywidualne.
c) Autowzmacnianie to tendencja do przeceniania siebie pod względem możliwości i
osiągnięć (Bonanno, 2004). Osoby, u których ona występuje, wykazują zarówno na
psychicznym, jak i fizjologicznym poziomie większą wytrzymałość na trudności i
niepowodzenia.
6. Mierzenie cnót
a) Przyjmuje się cztery różne kryteria siły cnoty (rozumianej jako mechanizm psychiczny):
-intensywność z jaką występują przejawy lub skutki działania tego mechanizmu.
-częstość, z jaką mechanizm ten się ujawnia
-zakres działania mechanizmu -w jak wielu różnych okolicznościach się ujawnia.
-gęstość – jak szeroki zakres obiektów mechanizm obejmuje.
b) Wszechstronne oszacowanie siły cnoty wymaga dostępu do różnych informacji o jej
przejawach, co w praktyce polega na wykorzystywaniu do pomiaru tej samej cnoty różnych
narzędzi:
-samoopis- polega na zbieraniu informacji o dostępnych samoobserwacji przejawach i
skutkach cnoty
-scenariusze- badany otrzymuje serię opisów lub ilustracji sytuacji, które stanowią naturalny
kontekst działania danej cechy, a następnie ujawnia swoją reakcję na te sytuacje przez
odgrywanie w wyobraźni ich bohatera.
-zadania- procedura polega na wydawaniu badanym poleceń, których wykonanie wymaga
zaangażowania danej cechy, a następnie ocenieniu, w jakim stopniu związany z nią
mechanizm się ujawnił.
- ocena zewnętrzna – oszacowanie występowania cechy u danej osoby przez ludzi z jej
najbliższego otoczenia.
-wzbudzanie cech i sprawdzanie, jakie przynosi to skutki dla dobrostanu- cecha może być
wzbudzona przez uruchomienie skojarzeń albo wyobraźni.
-zmienianie się cech w naturalny sposób pod wpływem doświadczeń życiowych umożliwia
sprawdzenie, czy takim zmianom towarzyszą zmiany w jakości życia.