Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
121
T
ERESA
S
OŁDRA
-G
WIŻDŻ
,
O
LGIERD
G
WIŻDŻ
Aspiracje zawodowe i edukacyjne,
plany i dążenia życiowe młodzieży
szkół ponadgimnazjalnych województwa opolskiego
Uwagi wprowadzające
Badania nad młodzieżą były obecne w socjologii Śląska niemal od po-
czątku jej powstania
1
. Na uwagę zasługuje wielkie przedsięwzięcie badawcze
podjęte w 1933 r. przez Polski Instytut Socjologiczny w Poznaniu wraz
z Fundacją Pokoju Carnegie’go w Nowym Jorku. W ramach tego ważnego,
przygotowanego z rozmachem przedsięwzięcia badawczego ogłoszono dwa
konkursy na pamiętniki Ślązaków, otrzymując liczny i bardzo wartościowy
materiał. Pierwszy konkurs dotyczył mieszkańców Śląska powyżej 21 lat,
drugi młodzieży śląskiej. Mimo że członkowie Instytutu podjęli pracę nad
analizą zebranych materiałów śląskich, ich opracowanie napotkało trudności
finansowe, które uniemożliwiły także zorganizowanie planowanych zbioro-
wych badań niezbędnych w celu prowadzenia bezpośrednich obserwacji
i sprawdzenia dotychczas osiągniętych wyników. Zamieszczone w „Przeglą-
dzie Socjologicznym” sprawozdanie z konkursu na życiorys Ślązaka ukazało
rozmach podjętego wysiłku badawczego. Mimo trudności powstał w wyniku
1
Ze zrozumiałych względów nie podejmujemy tutaj dyskusji nad kategorią pojęciową
„socjologia Śląska”. Czytelnikowi chcącemu zapoznać się z tymi rozważaniami proponuje-
my sięgnięcie do następujących artykułów, których autorką jest T. Sołdra-Gwiżdż:
„Ja-
nusowe oblicze(a)” w socjologii Śląska
. W: O
społeczeństwie śląskim na przełomie wieków
, pod red.
K. Frysztackiego, T. Sołdry-Gwiżdż, Stowarzyszenie Instytut Śląski, PIN – Instytut Śląski,
Opole 2001, s. 51–62;
Kwestie społeczne w socjologii Śląska
. W:
Socjologia i polityka społeczna a ak-
tualne problemy pracy socjalnej. Dylematy teorii i praktyki społecznej
, red. nauk. K. Wódz, K. Piątek,
Wydawnictwo Edukacyjne „Akapit”, Toruń 2004, Problemy Pracy Socjalnej, s. 221–223;
Kwestia śląska w rozważaniach socjologicznych
. W:
Wokół sposobów życia, kwestii społecznych i wzorów
ich rozwiązywania. Opolskie studia socjologiczne
, pod red. K. Frysztackiego, M. Korzeniowskie-
go, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005, s. 163–172,
The idea of social service
in the sociology of Silesia
. In:
Issues throughout the history of social work in Poland and the word
., eds.
I. Szczepaniak-Wiecha, A. Malek, K. Slany, Jagiellonian University Press, Kraków 2006.
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
122
analizy zebranego materiału artykuł Jana Szczepańskiego Przejście z rodziny do
szkoły w życiorysach młodzieży śląskiej
2
. W latach trzydziestych przygotowano
także inne opracowania mieszczące się w obrębie przedsięwzięć naukowych
realizowanych w ramach idei „służby społecznej” sytuujące się, jak oceniał
Paweł Rybicki, na pograniczu socjologii i socjografii całkowicie lub częścio-
wo opierające się na materiale śląskim poprzez swoją problematykę poświę-
coną „zagadnieniom rodziny, bezrobotnej młodzieży, czy dzieciom wiej-
skim, a także zagadnieniom pracy kulturalnej”
3
. Głębokie wniknięcie w owe
społecznie doniosłe problemy miało służyć pracom aplikacyjnym na rzecz
poprawy dramatycznej sytuacji na Śląsku. Druga wojna światowa i okupacja
kraju przerwały owe wysiłki badawcze socjologów. W drugiej połowie lat
pięćdziesiątych, w latach sześćdziesiątych, siedemdziesiątych i osiemdziesią-
tych XX w. na Śląsku Opolskim podjęto wiele ważnych problemów badaw-
czych dotyczących młodzieży, które należy uznać za społecznie doniosłe.
Ze względu na to, iż uwaga socjologów skupiała się przede wszystkim na
zagadnieniach adaptacji i integracji społecznej, problematyka młodzieży była
podejmowana właśnie w tym kontekście, chociaż zaznaczyły się też inne
wątki badawcze
4
.
Nowa problematyka badawcza pojawiła już w nowej rzeczywistości
ustrojowej. Socjologowie podjęli badania empiryczne poświęcone problema-
tyce młodzieży oraz roli szkoły i edukacji szkolnej w kreowaniu postaw
i przekonań młodych ludzi wobec swych przyszłych losów edukacyjnych
i zawodowych. W roku 1995 przeprowadzono w Opolu badania nad aspira-
cjami edukacyjnymi i zawodowymi młodzieży klas ósmych. W 1996 oraz
w 2001 r. podobne badania w szkołach średnich objęły obszar województwa
2
„Przegląd Socjologiczny” 1936, s. 281, 291.
3
Podaję za P. Rybickim tytuły przygotowanych opracowań:
Rodzina wiejska jako środowi-
sko wychowawcze
, praca zbiorowa pod red. Z. Mysłakowskiego, Lwów 1931; S. Bożek,
Z ży-
cia młodzieży bezrobotnej na Śląsku
. W:
Zagadnienia pracy kulturalnej
. Rocz. I. Warszawa 1934;
H. Krahelska, S. Pruss,
Życie bezrobotnych, badania ankietowe
, Warszawa 1933 (uwzględ-
niony również materiał ze Śląska),
Dziecko wsi polskiej
w oprac. M. Librachowej i S. M. Stu-
denckiego, Warszawa 1934 (charakterystyka dziecka śląskiego przez Stanisława Olszewskie-
go). Zob. P. Rybicki,
O badaniu socjograficznym Śląska
, Instytut Śląski, Katowice 1938.
4
Szerzej na ten temat: J. Jerschina, T. Sołdra-Gwiżdż,
Rola szkoły w kształtowaniu
świadomości narodowej młodzieży w warunkach pogranicza kulturowego. Rozważania oparte na bada-
niach empirycznych prowadzonych na Śląsku w latach 1960–1987
,
cz. I – „Kultura i Społeczeń-
stwo” 1988. nr 4; cz. II – „Kultura i Społeczeństwo” 1989, nr 1. Wybrane elementy świa-
domości politycznej młodzieży szkolnej. Raport przygotowany przez zespół: F. Jonderko,
T. Sołdra, H. Szymkowska-Hudec, M. Szmeja, A. Pasierbiński, J. Woźniacki, Instytut Śląski,
Opole 1984;
Więzi społeczne w regionie (Studium socjologiczne młodzieży Śląska Opolskiego)
, red.
K. Frysztacki, T. Sołdra-Gwiżdż, PIN – Instytut Śląski, Opole 1993.
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
123
opolskiego, natomiast w 2005 r. miasto Opole
5
. Badania w Opolu miały cha-
rakter pilotażowy, a ich kontynuacją są te, których wyniki prezentujemy
w niniejszym artykule. Jako badaczy interesowała nas odpowiedź na nastę-
pujące pytania: Jaki jest system wartości młodego pokolenia Opolszczyzny?
Jak młodzież zamierza kształtować swoje przyszłe dorosłe życie? Jakie są jej
plany edukacyjne i zawodowe, jakie motywacje leżą u ich podłoża? Gdzie
zamierza je realizować? Czy wiąże swoje plany życiowe z naszym regionem,
czy też preferuje jako drogę realizacji zamierzeń życiowych strategie migra-
cyjne? Jak ocenia swoje szanse jako Polaków na europejskim rynku pracy?
Jakie są drogi kształtowania strategii edukacyjnych? Czy nadal przynależność
etniczna determinuje wybór drogi edukacyjnej i zawodowej młodych miesz-
kańców Opolszczyzny?
Podjęcie tej problematyki jest istotne z kilku powodów. Jako najważniej-
sze należy wskazać przyczyny poznawcze związane z interesującymi socjolo-
ga zagadnieniami kształtowania osobowości i tożsamości młodych ludzi
w toku procesów socjalizacyjnych. Do ich podjęcia skłoniły nas również
pewne fakty społeczne, a mianowicie zaznaczający się w całej Polsce syste-
matyczny wzrost liczebności młodych ludzi chcących uzyskać wyższe wy-
kształcenie oraz nasilające się zamierzenia migracyjne młodych obywateli
Polski. Obydwa procesy rodzą pewne zaniepokojenie. Po pierwsze – wystę-
puje zjawisko „inflacji wyższego wykształcenia” wyrażające się w coraz
większej liczbie osób bezrobotnych wśród absolwentów wyższych uczelni
i konieczności zdobywania coraz większej liczby dyplomów – świadczących
o permanentnym podnoszeniu kwalifikacji. Po drugie – narasta chęć opusz-
czenia kraju przez ludzi młodych, dobrze wykształconych, którzy nie znaj-
dują możliwości realizacji swoich zamierzeń życiowych w Polsce. Po trzecie
– zaznacza się przypadkowość wyboru kierunku studiów, zawodu z powodu
braku wiedzy na ten temat i związana z tym niemożność podjęcia gry na
rynku pracy.
5
Por. m.in.:
Młodzież – wykształcenie, praca. Dylematy w zmieniającej się rzeczywistości społecznej
,
PIN – Instytut Śląski, Opole 1997;
Między edukacją i pracą. Kształcenie a zatrudnienie. Materiały
z konferencji naukowej odbytej w Opolu 18 grudnia 1997 roku
, pod red. T. Sołdry-Gwiżdż, PIN –
Instytut Śląski, Opole 1998;
Nasza przyszłość w Unii Europejskiej. Nadzieje i obawy młodzieży
,
pod red. A. Śliz i O. Gwiżdża, PIN – Instytut Śląski, Opole 2003, T. Sołdra-Gwiżdż,
O. Gwiżdż,
Aspiracje edukacyjne i zawodowe, plany i dążenia życiowe młodzieży szkół ponadgimna-
zjalnych Opola
, „Śląsk Opolski” 2006, nr 1:
Rynek pracy a aspiracje zawodowe i edukacyjne młodzie-
ży. Stan i prognoza. Badania pilotażowe w Opolu i gminach sąsiednich
, pod red. nauk. T. Sołdry-
-Gwiżdż, s. 18–33.
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
124
Oddzielny i nadzwyczaj ważny problem stanowi mały odsetek mieszkań-
ców Opolszczyzny z wykształceniem na poziomie wyższym, ograniczający
możliwości rozwojowe regionu. Wielokrotnie już wskazywano na fakt, iż
Opolszczyzna stanowi jeden z „najgorzej wykształconych regionów Polski”
– w 2002 r. udział osób z wyższym wykształceniem wynosił 8%, a średnia
dla Polski 9,9%, jakkolwiek dynamika przyrostu osób z wykształceniem
wyższym (180) sytuowała region na środkowych miejscach na skali obejmu-
jącej wszystkie województwa. Jednocześnie Opolszczyzna charakteryzowała
się małą liczbą miejsc pracy dla tych osób, lokującą region na trzecim miej-
scu od końca w hierarchii województw, wyprzedzając minimalnie święto-
krzyskie i podlaskie. „Nawet Lubelskie – stwierdzał Marek Szczepański –
które jest najbiedniejszym regionem w Unii Europejskiej, oferuje więcej
miejsc pracy dla inteligencji niż Opolszczyzna”
6
.
Podkreślając znaczenie badań nad potrzebami i dążeniami edukacyjnymi
współczesnego społeczeństwa polskiego, warto wskazać na regionalne od-
mienności. W przypadku społeczeństwa Opolszczyzny polegają one na od-
miennym niż w innych regionach kraju miejscu wyższego wykształcenia
w hierarchii wartości zamieszkujących ten region grup społecznych. Jak
wskazywały badania empiryczne, wzory edukacyjnych i zawodowych karier
były silnie związane ze strukturą etniczną regionu, co przejawiało się w tym,
iż młodzi ludzie z grupy śląskiej dalszą karierę edukacyjną planowali znacz-
nie rzadziej niż ich rówieśnicy z grupy napływowej, poprzestając na wy-
kształceniu zawodowym. Konieczne wydawało się więc sprawdzenie, czy
w związku z powstawaniem europejskiego społeczeństwa opartego na wie-
dzy owe trendy nie uległy zmianom.
Odnosząc się do podłoża teoretycznego w socjologicznych badaniach
nad edukacją i młodzieżą prowadzonych w Instytucie Śląskim, należy za-
uważyć, iż dominuje w nich systemowy punkt widzenia i nawiązanie w sen-
sie teoretycznym do myśli Durkheima i Parsonsa. Oznacza to poszukiwa-
nie odpowiedzi na pytanie, jakie funkcje spełnia szkoła i edukacja szkolna
w konfrontacji z oddziaływaniami domu rodzinnego i grupowych wartości
będących pokłosiem etnicznego zróżnicowania regionu w takim systemie
społecznym, jakim jest regionalna społeczność Opolszczyzny. Na ile owe
oddziaływania edukacyjne socjalizują jej młode pokolenie w kierunku uczy-
nienia z młodych ludzi owego – w ujęciu Alfreda Shutza – „światłego oby-
6
M. Szczepański,
Region potrzebuje wizjonerów
– wywiad udzielony „Nowej Trybunie
Opolskiej” 17–18 IX 2005.
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
125
watela regionu”? Jak edukacja wpływa na rozwój regionalny, czyli postępo-
wą zmianę społeczną, która ma uczynić region jakościowo lepszym?
Cele i dążenia życiowe młodzieży
– świat wartości deklarowanych
Wiele prac socjologicznych starało się udzielić odpowiedzi na pytanie
o system wartości, plany i dążenia życiowe młodego pokolenia Polaków.
Podkreślano przy tym trudności związane z analizą zjawisk świadomościo-
wych, ich niejednoznaczność i trudności metodologiczne związane z ich
analizą. Przychylamy się jednak do poglądu Leona Dyczewskiego, który
uważa, iż dają się one ze sobą porównywać i przynoszą wiele interesujących
informacji o młodzieży, mimo niejednorodnej podstawy teoretyczno-meto-
dologicznej, trudności ontologicznych i epistemologicznych związanych
z badaniem wnętrza człowieka, jego osobowości i motywacji zachowań
7
.
Uważamy, że badanie tych zjawisk jest niezbędne, nawet jeśli nie jest możli-
we dokonanie tego w sposób całościowy i wyczerpujący. Warto przypo-
mnieć, iż w przypadku wszystkich prowadzonych przez nas badań porusza-
my się w sferze zjawisk świadomościowych i wartości deklarowanych, nato-
miast z przyczyn oczywistych nie zajmujemy się zachowaniami młodzieży
i rekonstrukcją obecnych tam wartości. Zatem jest możliwy „rozdźwięk”
między wartościami uznawanymi a realizowanymi. Naszym zdaniem jest
jednak konieczne poznanie poglądów i deklarowanych dążeń młodzieży,
pozwoli to bowiem uwrażliwić rodziców, nauczycieli i inne osoby pracujące
z młodzieżą na problemy młodego pokolenia, nawet jeśli to nie przynosi
wiedzy pewnej, intersubiektywnie sprawdzalnej. Przejdźmy zatem do rekon-
strukcji obrazu świata wartości opolskiej młodzieży.
Badania CBOS wskazują, iż „od dziesięciu lat na czele listy najważniej-
szych celów życiowych utrzymuje się triada wartości: udane życie rodzinne,
ciekawa praca zgodna z zainteresowaniami oraz miłość i przyjaźń”
8
. Syste-
matycznie prowadzone eksploracje rejestrują pewne przemiany w we-
wnętrznym układzie owych wartości – „[…] od roku 1994 do 1998 zauwa-
żalny był systematyczny, choć niewielki wzrost wskazań na udane życie ro-
7
O. L. Dyczewski OFMConv.,
System wartości w świadomości młodzieży
. W:
Nauki
spo-
łeczne o młodzieży
, red. nauk. T. Ożóg, wyd. „Norbertinum”, Lublin 1994, s. 49.
8
J. Kalka,
Plany, dążenia i aspiracje życiowe
. W:
Młodzież 2003
,
Warszawa 2004, Opinie
i Diagnozy nr 2, s. 10.
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
126
dzinne jako cel najważniejszy. W ciągu ostatnich pięciu lat liczba młodych
ludzi uważających za najistotniejsze dążenie udane życie rodzinne zmalała
o 7 punktów procentowych, powracając do poziomu z roku 1996. W tym
samym czasie wyraźnie wzrósł (o 11 punktów w porównaniu z rokiem 1998)
odsetek młodzieży szczególnie ceniącej miłość i przyjaźń”
9
.
Szczegółowy obraz wyborów celów życiowych młodzieży uzyskany
w naszych badaniach empirycznych pokazuje tabela 1.
Tabela 1
Cele i dążenia życiowe młodzieży Opolszczyzny
Odpowiedzi
Lp.
Wyszczególnienie
liczba %
1 Miłość, przyjaźń
1364 89,2
2 Ciekawa praca zgodna z własnymi zainteresowaniami
1329 88,4
3 Udane życie rodzinne, dzieci
1364 86,8
4 Spokojne życie bez kłopotów, konfliktów
1160 75,8
5 Udane życie seksualne
921 60,2
6 Życie barwne, pełne rozrywek, bogate życie towarzyskie
798 52,1
7 Zdobycie majątku, osiągnięcie wysokiej pozycji materialnej
770 50,3
8 Osiągnięcie wysokiej pozycji zawodowej, robienie kariery
756 49,4
9 Niezależność w pracy
702 45,9
10 Bycie użytecznym dla innych, „życie dla innych”
607 39,6
11 Życie zgodne z zasadami religijnymi
540 35,3
12 Osiągnięcie sukcesu w dziedzinie nauki lub sztuki
263 17,2
13 Możliwość podejmowania ważnych decyzji w sferze
gospodarczej
162
10,6
14 Zdobycie władzy politycznej, możliwość wywierania
wpływu na życie społeczne i polityczne kraju
155
10,1
15 Inne (napisz, jakie?)
75
4,9
Razem
100,0%=1531
Wybory dają w sumie więcej niż 100%, ponieważ respondenci mogli wybrać dowolną
liczbę odpowiedzi.
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych z 2005 r.
Wybrane przez uczniów Opolszczyzny cele i dążenia życiowe odbiegają
od pragnień młodych ludzi w kraju. Zrekonstruowany obraz świata wartości
ukazuje przemianę w tym powszechnie wskazywanym układzie, chociaż na-
9
Tamże.
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
127
czelne miejsce w całym systemie wartości zajmują nadal wartości afiliacyjne
lub alleocentryczne, czyli znana nam triada: rodzina, praca, miłość, niemniej
jednak w wewnętrznej hierarchii ich wyborów młodzi mieszkańcy Opol-
szczyzny różnią się od swych kolegów w Polsce. W ich oczekiwaniach ży-
ciowych naczelne miejsce zajmuje pragnienie miłości i przyjaźni, następnie
atrakcyjnej, zgodnej z własnymi preferencjami pracy zawodowej, a dopiero
na trzecim miejscu pragnienie udanego życia rodzinnego. Natomiast badania
CBOS na ten temat (z 2003 r.) na pierwszym miejscu sytuują udane życie
rodzinne, w następnej kolejności zaspokojenie własnych potrzeb emocjo-
nalnych, czyli pragnienie miłości i przyjaźni, a dopiero na trzecim miejscu
ciekawą pracę. Wytłumaczenie tej różnicy wymagałoby dalszych szczegóło-
wych badań. Na razie poprzestaniemy na sformułowaniu hipotezy, iż owa
zdecydowana przemiana w układzie wartości leży być może w większym
wpływie i popularności wśród opolskiej młodzieży wzorów życia z krajów
zachodnich. Popularność w kręgach tej kultury form alternatywnych dla tra-
dycyjnego życia rodzinnego, wciąż dominującego w społeczeństwie polskim,
sprawia, iż młode pokolenie nie uznaje za niezbędną konieczność zawieranie
tradycyjnego związku małżeńskiego, lecz skłania się w kierunku innych form
wspólnego życia. Być może usytuowanie pragnienia miłości i przyjaźni na
pierwszym miejscu świadczy również o ucieczce przed zobowiązaniami
i ograniczeniami, jakie nakłada na małżonków życie rodzinne, i skłonności
do zaspokajania tych pragnień w sposób wolny od formalnych zobowiązań.
Oznaczać to może też tendencję do kształtowania się osobowości o orienta-
cji egocentrycznej i hedonistycznej, skoncentrowanej na zaspokajaniu wła-
snych potrzeb. Zmiana owego od lat istniejącego układu wartości może tak-
że wskazywać na procesy przenoszenia do kraju tendencji do koncentrowa-
nia się młodych ludzi przede wszystkim na wysiłku zmierzającym do uzy-
skania w pierwszej kolejności wysokiej pozycji zawodowej i materialnej,
a dopiero po jej zdobyciu na podjęciu próby założenia rodziny.
Jako jeden z ważniejszych celów, usytuowany na czwartym miejscu, wy-
brano spokojne życie bez kłopotów i konfliktów – wskazała go znaczna
część młodzieży. Potrzeby posiadania bliskich osób, bezpieczeństwa i stabi-
lizacji, potrzeby samorealizacji i ekspresji osobowości koegzystują z takimi
pragnieniami młodych ludzi, jak życie barwne i pełne rozrywek (wybrane na
szóstym miejscu) oraz osiągnięcie wysokiej pozycji materialnej i zawodowej
(na siódmym miejscu), kariery zawodowej (na ósmym miejscu), sukcesu w
dziedzinie nauki czy sztuki (na dwunastym miejscu). Na podstawie hierarchii
dokonanych wyborów można jednak domniemywać, że w świadomości na-
szych respondentów istnieją pewne niespójności w zakresie systemu warto-
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
128
ści. Nie jest jednak wykluczone, że w stosunkowo bliskim czasie nastąpią da-
leko idące przemiany w usytuowaniach poszczególnych wartości w struktu-
rze dążeń życiowych kolejnych pokoleń.
Na korzyść tej hipotezy mogą świadczyć wybory innych wartości. Model
życia pojmowanego jako służba dla innych nie jest zbyt popularny, co kore-
sponduje z opiniami młodzieży na swój temat. W badaniach ogólnopolskich
młodzi ludzie wyrażali bowiem przekonanie, że współczesną młodzież ce-
chuje „kult pieniądza”. Nie może zatem dziwić mała chęć uczestniczenia
w życiu publicznym, niewielka chęć podejmowania działań na rzecz dobra
wspólnego oraz ucieczka od pełnienia ról polityków czy też decydentów
w sferze gospodarczej, jednym słowem – niechęć do służby społecznej. Te
dwie sfery dążeń życiowych sytuują się na ostatnich miejscach wśród wybo-
rów młodzieży Opolszczyzny.
Inne znaczenie mają w życiu młodzieży naszego regionu wartości religij-
ne. W badaniach ogólnopolskich tylko 10,0% respondentów podkreślało, że
życie zgodne z zasadami religijnymi jest dla nich ważne. W badanej populacji
grupa, dla której ważne są zasady religijne, wynosi 35,0%, chociaż w hierar-
chii wyborów znaczenie wartości religijnych sytuuje się na dalszym (jedena-
stym) miejscu.
Kolejny raz wyniki badań zdają się potwierdzać tezę Leona Dyczewskie-
go
10
o niehierarchicznym układzie wartości. Występowanie takiego układu
wartości stwierdziliśmy wśród młodzieży regionu także w 1997 r.
11
. Jest to
układ mieszany, co oznacza, że w świadomości młodzieży nie ma wartości
naczelnej – absolutnie dominującej nad pozostałymi, istnieje jedynie układ
pionowych i poziomych zależności. Zatem to, która z wartości będzie reali-
zowana, zależy już od konkretnych sytuacji. Typ układu wartości znajduje
swój wyraz w orientacjach życiowych wyróżnianych przez Adama Podgó-
reckiego
12
– postawie zasadniczej lub celowościowej. Przyjmuje się, że po-
stawa zasadnicza, czyli bezpośrednia akceptacja lub negacja wyobrażonego
lub rzeczywistego zachowania, ma związek z układem hierarchicznym, na-
tomiast postawa celowościowa, czyli uzależnienie oceny wyobrażonego lub
rzeczywistego zachowania od wariantów zachowań lub ich skutków, wiąże
się z układem mieszanym. Zatem młodzi ludzie skłaniają się raczej w kie-
runku etyki sytuacyjnej niż ogólnej, co potwierdzałoby niskie usytuowanie,
bo dopiero na 11 miejscu, „życia zgodnego z zasadami religijnymi.
10
O. L. Dyczewski, dz. cyt.
11
Por. T. Sołdra-Gwiżdż, O. Gwiżdż,
Aspiracje zawodowe i edukacyjne młodzieży Ślą-
ska Opolskiego
. W:
Między edukacją i pracą...
, s. 51–53.
12
O. L. Dyczewski, dz. cyt.
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
129
Plany edukacyjne i zawodowe młodzieży
Marzenia o swym przyszłym życiu respondenci łączą przede wszystkim
z założeniem rodziny i pracą zawodową. Niemal wszyscy zamierzają konty-
nuować naukę, chociaż w badanej populacji wystąpiła niewielka grupa osób,
która nie planuje dalszego kształcenia się w żadnym trybie – ani dziennym,
ani zaocznym (15,2%). Zamiary dalszego kształcenia przedstawia ryc. 1
0,5%
84,3%
15,2%
Tak, bo bez nauki nie mo
ż
na
my
ś
le
ć
o dobrej przyszło
ś
ci
Nie, bo mam inne plany w
ż
yciu
Brak danych
Ryc. 1. Odpowiedzi na pytanie: Czy zamierzasz uczyć się dalej?
W grupie tych, którzy nie planują dalszego kształcenia się, przeważają
dwie motywacje: podjęty zamiar wyjazdu do pracy za granicę oraz obawy
przed niepowodzeniami na studiach. Inne powody zaniechania dalszego
kształcenia się to niechęć do dalszej nauki oraz konieczność podjęcia pracy
zarobkowej bezpośrednio po ukończeniu szkoły średniej. Uzasadnienia za-
niechania dalszego kształcenia wybrane przez młodzież przedstawia ryc. 2
9,0%
7,7%
5,8%
13,0%
2,9%
0%
5%
10%
15%
Inne
Zamierzam wyjecha
ć
za granic
ę
Boj
ę
si
ę
,
ż
e nie dam sobie rady na
studiach
Id
ę
do pracy, bo mam do
ść
nauki
Id
ę
do pracy, rodziców nie sta
ć
na
pokrycie kosztów nauki
Ryc. 2. Uzasadnienie zaniechania dalszego kształcenia się
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
130
Badania CBOS prowadzone na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie
młodzieży wskazują od 1990 do 1998 r. na systematyczny wzrost liczby
młodzieży, która aspirowała do wyższego wykształcenia lub do ukończenia
szkoły pomaturalnej
13
. Badania przeprowadzone w 2003 r. rejestrują pewną
zmianę w owych zamierzeniach: taka sama liczba młodzieży uważa, że w o-
becnej sytuacji warto studiować, jak i warto jak najszybciej podjąć dobrze
płatną pracę
14
.
Wśród uczniów Opolszczyzny zdecydowana większość, bo 84,3%, za-
mierza podjąć dalszą naukę, skłaniając się do sądu, iż bez nauki we współ-
czesnych czasach nie można myśleć o dobrej przyszłości, przy czym chęć
dalszej nauki nie wykluczała jednocześnie u 35,0% zamiaru podjęcia pracy
po ukończeniu szkoły.
Te tendencje niepewności, co jest lepsze dla własnej przyszłości, zareje-
strowane w badaniach CBOS wystąpiły również wśród opolskiej młodzieży
i przejawiły się w stosunkowo znacznej liczbie odpowiedzi „trudno powie-
dzieć” (11,6%) na pytanie, czy warto zdobywać wykształcenie, co świadczy-
łoby o tym, że dość duża grupa młodzieży nie jest pewna, czy strategia „wal-
ki o indeks” jest lepsza niż natychmiastowe podjęcie pracy. Rozkład odpo-
wiedzi obrazuje ryc. 3.
11,6%
11,2%
3,1%
0,3%
26,8%
47,0%
Zdecydowanie tak
Raczej tak
Trudno powiedzie
ć
Raczej nie
Zdecydowanie nie
Brak danych
Ryc. 3. Opinie młodzieży o tym, czy warto obecnie w Polsce
zdobywać wykształcenie
Uznanie wartości wykształcenia jako powszechnie dominującego wzoru
kreowania swej przyszłości potwierdzają jednak odpowiedzi na inne pytania:
13
Plany, dążenia i aspiracje życiowe młodzieży
,
Komunikat z badań CBOS
, Warszawa 1996,
czerwiec.
14
J. Kalka, dz. cyt., s. 20.
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
131
77,7% zamierza kontynuować naukę po ukończeniu szkoły ponadgimna-
zjalnej, a 84,3% respondentów zgadza się ze stwierdzeniem, że bez podwyż-
szania poziomu wykształcenia nie można myśleć o dobrej przyszłości i o
osiągnięciu sukcesu w dorosłym życiu, w tym 26,8% wyraża zdecydowanie
pozytywne zdanie na ten temat, a 47,0% skłania się do tego sądu.
Z uznaniem wartości wykształcenia korespondują indywidualne aspiracje
edukacyjne i preferencje co do wyboru określonych zawodów atrakcyjnych
dla młodych ludzi. Jak przedstawiają się one w planach życiowych młodzie-
ży regionu?
Plany zawodowe uczniów szkół ponadgimnazjalnych są zróżnicowane.
Jednakże tylko połowa respondentów (50,4%) wie, jaką rolę zawodową
chciałaby pełnić w przyszłości. Duża grupa młodzieży (48,3%) odpowie-
działa, że nie wie, jaki zawód chciałaby wykonywać, mimo że respondenci
byli tuż przed egzaminem maturalnym, czyli w okresie podejmowania waż-
nych życiowych decyzji. Nie jest to korzystna sytuacja, gdyż wskazuje na du-
że prawdopodobieństwo zdania się na przypadek w tej jednej z najważniej-
szych i brzemiennych w skutki decyzji w życiu młodych ludzi. Poglądy w tej
kwestii obrazuje ryc. 4.
1,3%
50,4%
48,3%
Tak
Nie, jeszcze nie wiem
Brak danych
Ryc. 4. Odpowiedzi na pytanie: Czy wiesz, jaki zawód chciałbyś zdobyć
w przyszłości?
Z przedstawionych uzasadnień wynika, iż owi uczniowie znajdują się
w stanie wielkiej niepewności i niezdecydowania, uwarunkowanym brakiem
konkretnych zainteresowań, brakiem informacji o rynku pracy oraz brakiem
wiedzy o tym, co można studiować, gdzie można studiować i czym charakte-
ryzują się poszczególne zawody, a także o tym jakie role życiowe można
pełnić po skończeniu określonego kierunku studiów. Uzasadnienia obrazuje
ryc. 5.
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
132
0,5%
0,7%
7,1%
1,4%
3,7%
37,4%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
Brak danych
Inne
Poniewa
ż
moi koledzy te
ż
jeszcze nie
wybrali
Czekam, a
ż
rodzice mi co
ś
doradz
ą
Nie mog
ę
si
ę
zdecydowa
ć
Jeszcze mam du
ż
o czasu
Ryc. 5. Odpowiedzi na pytanie: Jeśli nie wybrałeś(aś) jeszcze zawodu,
to zaznacz obok: dlaczego?
Swobodne wypowiedzi uczniów obrazujące wyobrażenia o swoim życiu
za 10–15 lat ukazują brak takiej projekcji przyszłości u jednej trzeciej re-
spondentów. Wśród nich połowa nie odpowiedziała na to pytanie, a pozo-
stali wykazali niechęć, wyrażoną w sformułowaniu „nie wiem”, co do pro-
jektowania własnej przyszłości. Natomiast dwie trzecie młodych ludzi
przedstawiło swoje wyobrażenia związane z samodzielnym życiem, w któ-
rych zaakcentowało wątek udanego życia rodzinnego, posiadania pracy za-
wodowej w kraju lub za granicą oraz osiągnięcia dobrej pozycji materialnej
(dom lub mieszkanie, samochód dobrej marki, możliwość realizacji eksklu-
zywnych zainteresowań).
Wyniki badań wśród uczniów Opolszczyzny potwierdzają konstatację
CBOS, iż „w sposobie myślenia młodych ludzi rzadko pojawia się jasno zde-
finiowane dążenie do osiągnięcia wysokiej pozycji zawodowej. Sporadycznie
mówią, że za 10–15 lat będą np. dyrektorami czy menedżerami (od 2% do
3% wskazań). Innymi słowy, uczniowie nie myślą o zawodzie jako pozycji
w strukturze społecznej. Pojmują go w sposób tradycyjny, tzn. w powiąza-
niu z uzyskaniem konkretnego wykształcenia, najczęściej wyższego”
15
.
Role zawodowe wybrane przez młodych ludzi, którzy dokonali już wybo-
ru profesji, prezentuje tabela 2.
15
Tamże, s. 15.
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
133
Tabela 2
Zawody wybrane przez młodzież Opolszczyzny
Lp.
Wybrane zawody
%
Wymagające wyższego wykształcenia
1 politechniczne: elektronik, inżynier budownictwa, teleinformatyk, in-
formatyk, pirotechnik, inżynier mechanik, inżynier górnik, geodeta,
inżynier sanitarny, architekt
8,2
2 trener, rehabilitant, fizjoterapeuta, instruktor fittnes, sportowiec
4,4
3 prawnicze: prokurator, adwokat, sędzia, radca prawny, komornik
4,0
4 socjolog, psycholog, filozof
3,9
5 pedagog, kurator sądowy
3,8
6 ekonomiczne: bankowiec, makler, menedżer
3,4
7 medyczne (lekarz, farmaceuta, pielęgniarka, położna)
3,2
8 nauczyciel
3,2
9 wolne zawody: aktorka, instruktor tańca, muzyk, dekorator wnętrz,
grafik, naukowiec, speaker
3,1
10 filologiczne: germanista, anglista, polonista, językoznawca, lingwista 2,6
11 policjant, detektyw
2,3
12 żołnierz zawodowy, strażak, pilot
1,7
13 historyk, historyk sztuki, archeolog, konserwator zabytków
0,7
14 politolog
0,5
15 fizyk, matematyk, chemik
0,4
16 biolog, biotechnolog
0,4
17 PR-owiec, pracownik agencji reklamowej
0,3
18 kapłan, misjonarz, teolog, katecheta
0,3
19 lekarz weterynarii, zootechnik
0,3
20 stewardesa
0,2
Niewymagające wyższego wykształcenia
1 kosmetyczka, wizażystka, stylistka, modelka, pracownik ośrodka od-
nowy biologicznej, fryzjer,
5,0
2 gastronomia i hotelarstwo: cukiernik, technolog żywienia, kucharz
1,8
3 biurowe i ekonomiczne: sekretarka, księgowa
1,7
4 zawody związane z handlem i transportem: spedytor transportowy,
sprzedawca, handlowiec, kierowca
1,6
5 technik mechanik, spawacz, elektromechanik, blacharz, lakiernik
1,4
6 rolnik, leśnik, technik florystyk, technik obróbki drzewa
1,1
7 fotograf
0,4
8 zawody związane z budownictwem: murarz
0,4
9 zawody rzemieślnicze (krawcowa, stolarz, ślusarz)
0,4
10 opiekunka do dzieci, opiekunka środowiskowa, sanitariusz
0,3
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
134
11 ochroniarz
0,3
12 piłkarz, kulturysta
0,3
13 elektryk
0,2
14 technik dentysta
0,1
Zawody uszeregowano według liczby wskazań jako pierwszy wybór.
Źródło: Jak w tab. 1.
Przedstawiona hierarchia zawodów wymagających i niewymagających
wyższego wykształcenia potwierdza tendencję wyboru tych, które cieszą się
prestiżem społecznym, ale jednocześnie w obecnej sytuacji oferują możliwo-
ści zdobycia pracy poza granicami Polski, w krajach Unii Europejskiej, stwa-
rzając tym samym okazję do uzyskania znaczących korzyści materialnych,
zdecydowanie większych niż w Polsce.
Socjologowie są zgodni co do tego, że zawód określa pozycję życiową
jednostki, zarówno jeśli chodzi o prestiż społeczny wynikający z faktu peł-
nienia określonej roli zawodowej, jak i o prestiż materialny. Komentatorzy
wyników badań sondażowych sformułowali ocenę, „iż hierarchia prestiżu
zawodów jest stosunkowo stabilna i nie ulega większym wahaniom. Teza ta
jest prawdziwa w odniesieniu do zawodów najbardziej poważanych, mocno
zakorzenionych w świadomości społecznej jako niezbędne lub przydatne. Są
to profesje wymagające wszechstronnej wiedzy, mające dużą użyteczność
społeczną, zawody inteligenckie [...]”
16
. Ponadto stwierdzali, że „hierarchia
prestiżu zawodów jest raczej wynikiem autotelicznego niż instrumentalnego
stosunku badanych do ocenianych zawodów”
17
. Wyniki naszych badań kore-
spondują z tymi ustaleniami, a autoteliczność wyborów potwierdzają poda-
wane uzasadnienia.
Motywy wyborów zawodu, kierunku studiów
i miejsca studiowania
Powody, którymi kierują się młodzi ludzie, wybierając zawód, kierunek
studiów oraz miejsce dalszego kształcenia, są oczywiście bardzo różne. W ba-
danej populacji motywacje związane z samorealizacją (poszerzanie wiedzy,
zdobycie ciekawej pracy, realizacja pasji i marzeń, satysfakcja i przyjemność
z wykonywanego zawodu) są wskazywane najczęściej.
16
Prestiż zawodów. Komunikat z badań CBOS
, Warszawa 1995, marzec, s. 8.
17
Tamże, s. 5.
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
135
W świetle wyobrażeń respondentów odnoszących się do swego życia za
10–15 lat, których znaczącym elementem było posiadanie licznych dóbr ma-
terialnych, budzi zastanowienie fakt, że tylko 20,0% wskazuje na motywy
wyboru zawodu związane z zapewnieniem sobie wysokiego statusu mate-
rialnego. Nieznaczny odsetek młodzieży podaje innego typu powody skła-
niające do wyboru zawodu, jak: chęć pomagania innym, warunki pracy zwią-
zane np. z nienormowanym czasem pracy, przekonanie o posiadaniu pre-
dyspozycji do jego wykonywania. Wybrane uzasadnienia przedstawia ryc. 6.
18,3%
39,5%
0,5%
18,0%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
Inne
Poniewa
ż
zawód ten wybrali moi koledzy
Mo
ż
na zarobi
ć
du
ż
o pieni
ę
dzy
Daje mo
ż
liwo
ść
interesuj
ą
cej pracy
Ryc. 6.
Odpowiedzi na pytanie: Jeżeli wybrałeś(aś) zawód, to spróbuj
uzasadnić swój wybór
Owe rodzaje motywacji oraz ich hierarchię potwierdzają wybory najważ-
niejszych dążeń życiowych, do których w badaniach na Opolszczyźnie tylko
połowa młodzieży zaliczyła zrobienie kariery, osiągnięcie wysokiej pozycji
zawodowej, majątku i uzyskanie wysokiej pozycji materialnej.
Spośród badanych uczniów tylko 47,4% wskazało kierunek studiów, na
którym chciałoby kontynuować naukę. Liczebność tej grupy potwierdza hi-
potezę o przypadkowości wyborów kierunku studiów i zawodu przez znacz-
ną grupę młodzieży. Hierarchię wyborów przedstawia tabela 3.
Uzasadnienia odnoszące się do wyboru kierunku studiów niemal w cało-
ści pokrywają się z uzasadnieniami wskazywanymi przy wyborze zawodu.
Dominują zatem motywacje związane z zaspokajaniem własnych zaintere-
sowań oraz powody pragmatyczne odnoszące się do przyszłego zapotrze-
bowania rynku pracy, powiązania kierunku studiów z wyborem przedmiotów
zdawanych na egzaminie maturalnym. Pojawiły się także motywacje o pro-
społecznym charakterze – chęć niesienia pomocy innym.
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
136
Tabela 3
Hierarchia wyboru kierunków studiów
Lp.
Kierunek studiów
Wybór (w %)
1 Kierunki techniczne
11,6
2 Kierunki humanistyczne
9,5
3
Wychowanie fizyczne,
rehabilitacja,
fizjoterapia,
turystyka i rekreacja
8,1
4 Kierunki ekonomiczne
6,7
5 Kierunki pedagogiczne
5,6
6 Kierunki filologiczne
5,0
7 Kierunki medyczne
4,8
8 Prawo i administracja
4,6
9 Kierunki rolnicze
2,0
10 Matematyka, fizyka
i chemia
0,8
11 Kierunki biologiczne
i nauk o ziemi
1,5
12 Kierunki artystyczne
1,7
13 Wojskowe
0,4
Źródło: jak w tab. 1.
Zdecydowana większość respondentów, bo 85,5%, wskazuje szkołę, w jakiej
zamierza kontynuować naukę: 70,5% myśli o szkole wyższej, 15,0% o szkole
policealnej. Hierarchia wyborów typu uczelni dokonana przez uczniów
przemawia za zdecydowaną popularnością wykształcenia uniwersyteckiego
i politechnicznego, chociaż to drugie wybrała zdecydowanie mniejsza liczba
uczniów. Jeśli porównamy wybory kierunku studiów oraz typ wskazanej
uczelni, możemy stwierdzić, iż orientacja młodych ludzi w zakresie tego, na
jakiej uczelni można studiować wybrany kierunek, jest słaba. Świadczy o tym
brak korespondencji między liczebnością osób wskazujących dany kierunek
a liczebnością wskazujących typ uczelni, np. nauki techniczne chce studio-
wać 31,8% młodzieży, natomiast szkołę kształcącą w tym zakresie wskazuje
tylko 21,4%.
Również hierarchia wyboru zawodu nie do końca jest zgodna z hierarchią
wyboru kierunku studiów i typu uczelni. Na razie poprzestajemy na zareje-
strowaniu tej rozbieżności. Próbę wyjaśnienia tych dysproporcji zamiesz-
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
137
czamy w dalszej części opracowania. Preferencje w zakresie typu uczelni
wyższej przedstawia tabela 4.
Tabela 4
Preferencje w zakresie typu uczelni
Lp.
Typ uczelni
Wybór (w %)
1
Uniwersytet
32,7
2
Politechnika, Akademia Górniczo-Hutnicza
9,7
3
Akademia Wychowania Fizycznego
5,2
4
Akademia Ekonomiczna, Szkoła Główna Handlowa
4,4
5
Akademia Rolnicza
3,3
6
Wyższe szkoły zawodowe
3,1
7
Akademia Medyczna
2,9
8
Wyższa Szkoła Policyjna
1,9
9
Wyższa Szkoła Wojskowa
1,0
10 Akademia Sztuk Pięknych
1,0
11 Akademia Muzyczna
0,5
12 Wyższa Szkoła Pożarnictwa
0,8
13 Wyższa Szkoła Morska
0,3
14 Inne
3,6
15 Nie dotyczy
15,0
16 Brak danych
14,5
Źródło: jak w tab. 1.
Wybór uczelni oraz miejsca studiowania jest dla młodzieży istotnym pro-
blemem. Z jednej strony ma znaczenie wielkość, ranga i prestiż uczelni w kraju,
wachlarz kierunków, w których może się kształcić, z drugiej strony istotna
jest odległość od miejsca stałego zamieszkania, co wiąże się z wciąż rosną-
cymi kosztami kształcenia i często ograniczonymi możliwościami finanso-
wymi rodziców. Wśród podanych uzasadnień znalazło się także takie, które
musi budzić pewien niepokój – „ze względu na łagodne kryterium rekrutacji
i niewygórowane wymagania”.
Większość uczniów (44,3%) jako miejsce kontynuowania nauki wybrała
ośrodek akademicki inny niż Opole, natomiast 33,6% chciałoby uczyć się
w którejś z opolskich szkół wyższych. Geografię wyborów miejsca kształce-
nia przedstawia mapa 1. Warto odnotować, że z ośrodków spoza regionu
opolskiego zdecydowanie największą popularnością cieszy się Wrocław
(24,9% wyborów), zdecydowanie mniejszą Kraków (3,3%), Poznań (1,4%),
Katowice (1,3%), Warszawa (1,0%).
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
138
Źródło: jak w tab. 1.
Mapa 1. Miasta, w których chce studiować młodzież Opolszczyzny
Kluczbork jako miejsce przyszłych studiów został wybrany przez cztery
osoby, po trzy osoby wskazało Lublin, Prudnik, Zawadzkie, Namysłów,
Szczecin, po dwie: Gliwice, Rzeszów, Gdynię, Polanowice, Bogdańczowice,
Frankfurt, Köln, München, po jednej: Olsztyn, Zabrze, Lubliniec, Zieloną
Górę, Bochnię, Toruń, Praszkę, Wieluń, Dęblin, Bydgoszcz, Obrę k. Wolsz-
tyna i zagraniczne ośrodki: Derby, Portland, Londyn, Glasgow.
Zamiary migracyjne młodzieży
Marzenia o swym przyszłym życiu respondenci łączą przede wszystkim
ze sferą wartości wyższych i pracą zawodową. Niemal wszyscy zamierzają
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
139
kontynuować naukę, chociaż w badanej populacji wystąpiła niewielka grupa
osób, która nie planuje dalszego kształcenia się w żadnym trybie – ani
dziennym, ani zaocznym. W grupie tych, którzy nie planują dalszego kształ-
cenia, przeważają dwie motywacje: podjęty zamiar wyjazdu do pracy za gra-
nicę oraz obawy przed niepowodzeniami na studiach.
13,8%
31,2%
77,7%
35,0%
0,7%
6,1%
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Inne
B
ę
d
ę
bezrobotny
Zamierzam zało
ż
y
ć
rodzin
ę
Zamierzam wyjecha
ć
za granic
ę
Zamierzam pój
ść
do pracy
Zamierzam si
ę
dalej uczy
ć
Ryc. 7. Plany życiowe młodzieży po ukończeniu szkoły
Plany życiowe dotyczą zwykle określonej przestrzeni, z którą wiążemy
swoją bliższą i dalszą przyszłość. Zatem przedmiotem naszego zaintereso-
wania są zamiary migracyjne młodych ludzi. Na Śląsku Opolskim jest to
szczególnie ważny problem, od lat bowiem utrzymują się tutaj wysokie
wskaźniki migracji zagranicznych. W literaturze przedmiotu Opolszczyzna
jest określana mianem regionu migracyjnego.
Problem życia i pracy za granicą był już sygnalizowany przez uczniów
kończących szkoły podstawowe w badaniach aspiracji zawodowych i eduka-
cyjnych przeprowadzonych w Opolu w 1995 r. Zamiary migracyjne wyrażała
wówczas nieduża grupa osób (2,7%), która już w szkole podstawowej pla-
nowała swoje przyszłe życie za granicą. Znacząca jest rejestracja tego pro-
blemu, obrazująca krystalizację zamiarów wyjazdu już we wczesnej młodo-
ści
18
.
18
T. Sołdra-Gwiżdż,
Aspiracje edukacyjne i zawodowe młodzieży klas VIII szkół podsta-
wowych miasta Opole
, „Śląsk Opolski” 1996, nr 2, s. 27.
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
140
W prezentowanych badaniach problematyka zamierzeń migracyjnych
przewijała się w odpowiedziach na różne pytania. Generalnie z całej popula-
cji chęć wyjazdu za granicę zadeklarowało 58,4% respondentów, 11,4% nie
zamierzało wyjeżdżać z Polski, a 29,3% nie było zdecydowanych co do tej
kwestii. Nie wszyscy planowali wyjazd na stałe, deklarację taką wyraziło
13,4% uczniów, natomiast najwięcej, bo 35,0%, planowało wyjazd na „jakiś
czas”, a 15,8% „na krótko”. Zamiary migracyjne młodzieży obrazuje ryc. 8.
0,8%
29,4%
11,4%
24,7%
33,7%
Tak, po sko
ń
czeniu szkoły
Tak, po uko
ń
czeniu studiów
Trudno powiedzie
ć
Nie zamierzam wyje
ż
d
ż
a
ć
z
Polski
Brak danych
Ryc. 8. Odpowiedzi na pytanie: Czy myślisz o wyjeździe za granicę
w poszukiwaniu pracy?
Problem wyjazdów z Polski zaznaczył się także w odpowiedziach mło-
dzieży na kolejne pytania w kwestionariuszu. I tak, 7,5% respondentów nie
interesuje się tym, czy znajdzie pracę w wybranym przez siebie zawodzie,
jest już bowiem zdecydowanych wyjechać z kraju. Wśród planów życiowych
naszych respondentów po ukończeniu szkoły ponadgimnazjalnej u 21,3%
obecny jest zamiar wyjazdu, a wśród osób, które nie zamierzają kontynu-
ować nauki, 55,2% deklaruje opuścić kraj na stałe lub czasowo.
Na taką skalę zamiarów migracyjnych młodzieży może wpływać wiele
przyczyn, jednakże w naszym przekonaniu podstawowym problemem jest
wysokość zarobków (53,3% respondentów wskazuje na taki czynnik) i ocena
możliwości uzyskania pracy w Polsce (38,6%). Tej ocenie rynku pracy w kra-
ju towarzyszą inne motywacje, przede wszystkim poznawcze: chęć nauki ję-
zyka (35,6%) i poznania życia w innych krajach (26,5%), a także poszerzenia
swojej wiedzy i umiejętności (25,3), a nawet przeżycia przygody (20,1%).
Badania CBOS pokazują, iż w 2003 r. nastąpiły zmiany w hierarchii
czynników decydujących o uzyskaniu pracy przez wzrost znaczenia przypi-
sywanego przez młodzież znajomościom i układom. Wzrost ten oceniono
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
141
jako uderzający, gdyż na ten czynnik wskazało 55,0% respondentów, pod-
czas gdy w badaniach z lat 1994, 1996, 1998 wskaźnik ten kształtował się na
poziomie 40,0%.
Opolscy uczniowie mają w tej kwestii odmienny pogląd niż ich koledzy,
ponieważ blisko połowa uważa, iż najważniejszym czynnikiem decydującym
o zdobyciu pracy jest wykształcenie. Na drugim miejscu sytuują się „protek-
cja i układy”. Stosunkowo duże znaczenie, ale zdecydowanie mniejsze niż
w przypadku tych dwu dominujących czynników, jest przywiązywane do
dość nieokreślonego elementu ludzkich losów, czyli do „szczęścia” – na jego
znaczenie wskazało blisko 3,0% ankietowanych uczniów, ale także do spraw-
czego aspektu naszych losów, czyli własnej aktywności i determinacji. Do
innych ważnych umiejętności, takich jak znajomość języków obcych, do-
świadczenie, inteligencja, nie przywiązywano specjalnego znaczenia, kształ-
towało się ono na poziomie 1,3–0,1% wskazań. Opinie młodzieży przed-
stawia tabela 6.
Tabela 6
Czynniki decydujące o uzyskaniu pracy w Polsce w opinii badanych
Lp.
Wyszczególnienie
%
1 Wykształcenie
45,9
2 Znajomości, układy, protekcja
35,5
3 Czynniki losowe, np. szczęście
2,7
4 Aktywność, determinacja
1,7
5 Doświadczenie
1,3
6 Zapotrzebowanie na rynku pracy
0,8
7 Płatna protekcja, łapówki
0,5
8 Zdolności interpersonalne, komunikatywność
0,5
9 Cechy demograficzne, np. płeć, miejsce zamieszkania
0,3
10 Umiejętności praktyczne, np. prawo jazdy
0,3
11 Cechy osobowościowe, np. charyzma, przedsiębiorczość
0,1
12 Znajomość języków
0,1
13 Wygląd
0,1
14 Inne
0,4
15 Nie wymienia
9,8
Źródło: jak w tab. 1.
Konkretyzację zamiarów migracyjnych wyrażającą się we wskazaniu pań-
stwa, ewentualnie miasta przedstawiają tabele 7 i 8.
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
142
Tabela 7
Wybory kraju emigracji
Lp. Wyszczególnienie
%
1 Niemcy
18,6
2 Anglia, Szkocja
18,6
3 Holandia
12,4
4 Irlandia
4,0
5 USA
2,0
6 Hiszpania
0,8
7 Francja
0,6
8 Włochy
0,6
9 Austria
0,5
10 Dania
0,4
11 Szwecja
0,4
12 Islandia
0,3
13 Kanada
0,3
14 Inne
a
0,4
Tabela 8
Wybory miast emigracji
Lp.
Wyszczególnienie
%
1
Londyn
6, 8
2
Amsterdam
1,8
3
Monachium
1,4
4
Dublin
1,1
5
Berlin
0,8
6
Manchester
0,3
7
Wiedeń
0,2
8
Inne
a
1,0
a
Wśród państw zostały wymienione:
Australia, Portugalia, Brazylia, Japonia, Irak,
Grenlandia, Kongo, Belgia, Grecja, Jamajka,
Cypr, Hawaje, Szwajcaria, a wśród miast:
Oslo, Derby, Lizbona, Rio de Janeiro, Pra-
ga, Bordeaux, Northampton, Edynburg.
Ocena europejskiego rynku pracy
Badania wśród młodzieży szkół średnich przeprowadzone na Opolsz-
czyźnie w 2001 r. w części odnoszącej się do poglądów młodzieży na przy-
stąpienie Polski do Unii Europejskiej ujawniły zróżnicowane postawy w tej
kwestii. Niemniej jednak młodzi ludzie w większości wyrażali oczekiwania,
iż w wyniku akcesji zwiększą się szanse zdobycia nowych zawodów i intere-
sującej pracy. Młodzież oczekiwała otwartych granic, możliwości swobod-
nego przepływu kapitału, a przede wszystkim swobodnego wyboru praco-
dawcy.
W prezentowanych badaniach poprosiliśmy o ocenę, czy obecnie młodzi
Polacy mają w Unii takie same możliwości realizacji zamierzeń i aspiracji ży-
ciowych jak obywatele innych krajów członkowskich UE. Wśród opolskich
uczniów dominowało przekonanie, iż szanse te nie są równe, gdyż aż 65,0%
wskazało jakiś rodzaj ograniczeń, którym podlegają Polacy. Ponad połowa,
bo 55,0%, uznała, iż przede wszystkim jesteśmy dyskryminowani na euro-
pejskim rynku pracy, natomiast 2,5% wyraziło zdanie, że przyczyną tych
ograniczeń jest jakość naszego wykształcenia, które generalnie jest gorsze od
unijnego. Ci, którzy nie dostrzegali tych zjawisk i uznawali naszą równo-
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
143
prawność, byli w zdecydowanej mniejszości – stanowili 35,0% badanych.
Poglądy młodzieży w tej kwestii przedstawia ryc. 9.
1,0%
33,8%
33,8%
31,4%
Tak
Nie mam zdania na ten temat
Nie
Brak danych
Ryc. 9. Odpowiedzi na pytanie: Czy Twoim zdaniem młodzi Polacy mają w UE
takie same możliwości realizacji zamierzeń i aspiracji życiowych jak obywatele
innych krajów członkowskich Unii?
Prezentowane uzasadnienia mają zarówno pozytywną, jak i negatywną
konotację, chociaż większość odpowiadających nie potrafiła uzasadnić swo-
ich poglądów. Niemal taki sam odsetek respondentów wskazał powody
ograniczające równouprawnienie Polaków na europejskim rynku pracy
(16,6%), jak i uzasadnienia, iż te szanse są równe (16,1%). Wśród tych, któ-
rzy nie dostrzegali ograniczeń, przeważał pogląd podkreślający nasz równy
status prawny wobec innych obywateli Unii Europejskiej, w mniejszym
stopniu wskazując na jakość naszego wykształcenia („ponieważ mamy dobre
wykształcenie”) oraz wysokie kompetencje i umiejętności zawodowe gwa-
rantujące jakość wykonywanych usług. Ci, którzy odczuwali nierówność
szans, podkreślali dyskryminację ze strony innych obywateli i państw UE,
zwracali uwagę także na gorszą sytuację materialną Polski, słaby rozwój kra-
ju, oraz nieudolność naszej władzy i polityków nieumiejących promować
Polski na arenie międzynarodowej.
Tożsamość młodych ludzi
Badania nad tożsamością należą, jak sądzimy, do jednych z najciekaw-
szych analiz socjologicznych i psychologicznych. Krzysztof Koseła
19
, pro-
wadząc rozważania nad europejską tożsamością Polaków, pokazuje dwa
19
K. Koseła,
Europejska tożsamość Polaków w teorii i w badaniach
. W:
Tożsamość Polaków
a Unia Europejska
, Warszawa 2002, s. 65–104.
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
144
sposoby rozumienia tego intrygującego pojęcia: jako cechy podstawowe i naj-
bardziej charakterystyczne oraz jako równość, jednakowość, identyczność
z czymś. Rozważając sposoby teoretycznego podejścia do problemu tożsa-
mości, przypomina, iż to pojęcie można odnosić do grup społecznych lub
do jednostek oraz że tożsamość może być odczuwana przez osobę lub roz-
poznawana albo konstruowana przez zewnętrznego obserwatora
20
. W na-
szych badaniach tożsamość jest analizowana jako odczuwana przez osoby
poprzez samoprzypisanie sobie ważnych cech. Analizujemy tym samym
przekonanie osoby o sobie.
Autoidentyfikacja młodego pokolenia jest ważnym wskaźnikiem dla iden-
tyfikacji grup odniesienia współczesnej młodzieży polskiej. Zagadnienie to
pojawiło się również w sondażach CBOS, w których stwierdzono, „że mło-
dzi ludzie nie bardzo chcą korzystać z gotowych, łatwo nasuwających się
odpowiedzi na pytanie o to, kim są”
21
, lecz przedstawiają krótkie opisowe
charakterystyki własnej osoby lub obecny stan ducha. Podobne wyniki uzy-
skaliśmy w naszych badaniach. Największa grupa młodzieży, gdyż 30,9%,
charakteryzowała siebie przez wymienienie cech charakteru (np. kreatywny,
ambitny, pewny siebie, żywiołowy, niezdecydowany), na drugim miejscu
usytuowało się odwołanie do pełnionej roli społecznej („jestem uczniem”) –
14,1%. Na pozytywny lub negatywny stan ducha (pewny siebie, wystraszony
i przygnębiony) zwróciło uwagę 10,9%, a na wypracowaną w trakcie socjali-
zacji postawę wobec innych i rzeczywistości, czyli egotyzm i egocentryzm,
6,4%. Wskazania na cechę gatunkową („jestem człowiekiem”) dokonało
5,2%, a na role związane z płcią 4,9% i akcentowaniem swojej młodości
3,0%. Tożsamość narodową wybrało 3,9%, natomiast konotacje europejskie
i „bycie obywatelem świata” 0,3%.
Wyniki opolskich badań są porównywalne z ogólnopolskimi sondażami.
Młodzież przedstawiała przede wszystkim charakterystyki opisowe swojej
osoby, np.: „jestem zdolny, uparty, realista, wysportowany, wesoły, koleżeń-
ski, pracowity, inteligentny, wytrwały” (1)
22
; „jestem uczniem z planami na
przyszłość, jestem maturzystą” (2); „jestem człowiekiem szczęśliwym i wol-
nym”, „jestem optymistą, jestem pozytywnie nastawiony, jestem zadowolo-
ny” (3); „jestem sobą (jestem jaki jestem)” (4); „jestem człowiekiem” „je-
stem młodym człowiekiem z marzeniami” (5); „jestem dziewczyną”, „jestem
chłopakiem”, „jestem mężczyzną”, „jestem kobietą” (6); „jestem Polakiem,
20
Tamże, s. 66.
21
Młodzież o sobie: wartości, obyczajowość, grupy odniesienia. Komunikat z badań CBOS
, War-
szawa 1996, listopad, s. 19.
22
W nawiasie podajemy odniesienia do wskazań według tabeli 9.
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
145
ale chcę wyjechać, bo jest mi ciężko w kraju”, „jestem młodym Polakiem nie
bojącym się wyzwań”, „jestem młodą Polką nie widzącą przyszłości w tym
kraju” (7); „jestem młodą osobą” (8); „jestem zmęczony nauką”, jestem pe-
symistą (9); „osobą, która pragnie odnieść sukces zawodowy” (10); „jestem
człowiekiem, facetem, kolegą, przyjacielem, synem, bratem”, „jestem córką,
siostrą, przyjaciółką i uczennicą” (11); „jestem sfrustrowana tym, że życie
w Polsce jest takie trudne”, „jestem niezadowolona(y) z obecnej sytuacji
w Polsce” (12); „jestem przyszłym inżynierem”, „jestem młodym człowie-
kiem z marzeniami, chcę założyć rodzinę, chcę w przyszłości mieć spokojne
życie” „jestem młodą osobą myślącą o przyszłości” (13); „wolnym człowie-
kiem”, „jestem kimś, kto robi, co chce” (14). Wyniki badań przedstawia ta-
bela 9.
Tabela 9
Autoidentyfikacja młodego pokolenia Opolszczyzny
Lp.
Sposób autoidentyfikacji
Wybór
(w %)
1 Cechy charakteru, zainteresowania
30,9
2 Rola społeczna
14,1
3 Stan ducha (pozytywny) – „jestem szczęśliwy”, „jestem optymistą”...
9,3
4 Egotyzm i egocentryzm
6,4
5 Cecha gatunkowa
5,2
6 Płeć
4,9
7 Tożsamość narodowa
3,9
8 Młodość
3,0
9 Stan ducha (negatywny)
1,6
10 Pragnienie odniesienia sukcesu zawodowego
1,6
11 Zespół ról społecznych
0,9
12 Niezadowolenie z obecnej sytuacji Polsce
0,9
13 Tożsamość prospektywna
0,3
14 Poczucie wolności
0,3
15 Tożsamość europejska
0,2
16 Obywatelstwo świata
0,1
17 Inne, np. znak zodiaku
0,1
18 Brak odpowiedzi
12,7
Źródło: jak w tab. 1.
Znamienne wydaje się, że częściej wyrażano stwierdzenia dotyczące wła-
snego człowieczeństwa niż narodowej tożsamości i identyfikacji regionalnej.
Zdziwienie budzi też rzadkie występowanie odniesienia do przynależności
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
146
pokoleniowej. Generalnym wnioskiem może być stwierdzenie, iż identyfika-
cje osobiste przez wymienianie cech charakteru i cechy gatunkowej (czło-
wieczeństwa) zdecydowanie przeważało nad identyfikacją społeczną, dla
której charakterystyczne jest powstawanie więzi grupowych jako składników
tożsamości. Być może ten przeważający sposób definiowania siebie świad-
czy o atomizacji pokolenia, zaniku więzi grupowych i ocenie kolegów przede
wszystkim jako konkurentów na rynku pracy, a nie jako osób przynależnych
do tych samych kategorii społecznych. Znamienne jest nadzwyczaj rzadkie
odnoszenie do kategorii narodowych w definiowaniu siebie i jeszcze rzadsze
do europejskości jako propozycji zbiorowej tożsamości.
Drogi kształtowania wyborów edukacyjnych i zawodowych
wśród opolskiej młodzieży
W rozważaniach prowadzonych nad drogami wchodzenia młodych ludzi
w krąg dorosłych wykazaliśmy, że „samodzielny wybór szkoły to pierwszy
krok w dorosłość dla młodego człowieka, ale też pierwszy wybór niejedno-
krotnie autonomiczny, nieograniczony zarówno przez rodziców jak i insty-
tucje”
23
. Studia nad procesem podejmowania decyzji o ukończeniu szkoły
średniej lub wyższej wskazują, że w wielu wypadkach uczeń nie jest w stanie
sam zadecydować o tym, co będzie dalej robić w życiu, jaką ukończy szkołę,
jaki zawód będzie wykonywał. Oczywiste jest, że znacząca rola „doradzania
zawodowego” przypada rodzinie. Niemniej jednak rzeczywistość społeczna
wskazuje, że potrzebna jest profesjonalna pomoc w tym względzie. Może ją
świadczyć podstawowa instytucja edukacyjna, jaką jest szkoła (przez pomoc
udzielaną przez wychowawcę, pedagoga szkolnego lub doradcę zawodowe-
go), jak również poradnia psychologiczno-pedagogiczna przez specjalistycz-
ną działalność opartą na modelach teoretycznych.
Jak wskazują wyniki naszych badań, większość uczniów wybrała już swo-
ją przyszłą drogę edukacyjną i zawód. Na rolę i znaczenie poradnictwa za-
wodowego wskazali jednak ci, którzy niemal do ostatniej chwili nie mogli
sobie z tym problemem poradzić, tj. 48,0% respondentów.
23
O. Gwiżdż,
Poradnictwo zawodowe dla młodzieży w systemie edukacyjnym regionu
. W:
Z war-
sztatów pracy nad Projektem Badawczym Zamawianym Aspiracje zawodowe, plany i dążenia życiowe
młodzieży regionu Śląska Opolskiego w aspekcie zapotrzebowania regionalnego rynku pracy
, PIN – In-
stytut Śląski, Opole 1996, s. 41.
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
147
Tabela 10
Odpowiedzi na pytanie: Dlaczego nie wybrałeś(aś) jeszcze zawodu?
Lp.
Wyszczególnienie
Wybór (w %)
1 Jeszcze mam dużo czasu
7,1
2 Nie mogę się zdecydować
37,4
3 Czekam, aż rodzice mi doradzą
0,7
4 Ponieważ moi koledzy też jeszcze nie wybrali
0,5
5 Inne, jakie? (wpisz)
3,7
6 Brak danych
1,4
Źródło: jak w tab. 1.
Interpretując uzyskane wyniki, można stwierdzić, że wśród części
uczniów panuje samodzielność w podejmowaniu decyzji o swojej najbliższej
przyszłości, wśród innej grupy natomiast całkowite bagatelizowanie proble-
mu wyboru zawodu. Dotyczy to oczywiście tych, którzy swej roli zawodo-
wej jeszcze nie wybrali, mimo że w niedługim czasie mieli przystąpić do eg-
zaminu maturalnego.
Tym uczniom, którzy dokonali już wyboru zawodu i szkoły, zostało za-
dane kolejne pytanie – Kto pomagał i kto ich wspierał w wyborze zawodu?
Pytanie składało się z dwóch części; pierwsza dotyczyła rodziny, druga – in-
stytucji statutowo zajmujących się doradztwem zawodowym.
Tabela 11
Odpowiedzi na pytanie: Kto pomógł zdecydować Ci o tym, co będziesz
dalej robić w życiu?)
Lp.
Wyszczególnienie
%
1
Rodzice
23,7
2
Wychowawca klasy
1,6
3
Pedagog szkolny
1,0
4
Doradca zawodowy
1,2
5
Pracownik poradni psychologiczno-pedagogicznej
0,6
6
Koleżanki, koledzy
6,5
7
Sam(a) się zdecydowałem(am)
86,8
8
Ktoś inny
7,4
Wybory dają w sumie więcej niż 100%, ponieważ respondenci mogli wybrać kilka od-
powiedzi.
Źródło: jak w tab. 1.
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
148
Analiza wyników uwydatnia samodzielność decyzyjną młodzieży w wy-
borze dalszej drogi edukacyjnej i zawodu. Młodzi ludzie twierdzą, iż to oni
sami decydują przede wszystkim o takich sprawach. Można jednak domnie-
mywać o subtelnej roli rodziców w podejmowaniu decyzji o dalszym kształ-
ceniu i wyborze zawodu. Wyraźnie jest zauważalna dysproporcja w kontak-
tach ucznia z nauczycielem wychowawcą, pedagogiem szkolnym, doradcą
zawodowym i poradnią psychologiczno-pedagogiczną dotyczących dogłęb-
nej porady zawodowej lub choćby możliwości rozmowy na ten temat. Zde-
cydowaną rolę stymulującą dalszy rozwój młodego człowieka odgrywa ro-
dzina, która stosunkowo często jest pierwszym i zarazem ostatnim doradcą
w wyborze szkoły i zawodu. Natomiast do instytucji powołanych w celu
profesjonalnego doradztwa w tym zakresie zwróciło się tylko 2,8 % respon-
dentów.
W sposób wyraźny potwierdziły się więc wyniki z 1997 r., iż dla młodych
ludzi liczy się przede wszystkim własne zdanie i niedoskonałe wyobrażenie
o swojej przyszłości oraz zdanie najbliższych, a w dalszej kolejności – tych
kolegów, którzy mają własne doświadczenia w tym względzie. Brak trwałego
zaistnienia w świadomości młodzieży instytucji powołanych do prowadzenia
preorientacji zawodowej może wynikać także z małej ilości wzajemnych
kontaktów osobistych czy grupowych w ciągu roku szkolnego młodzieży
i osób mających ją wspomagać w wyborze zawodu oraz utrzymującej się cią-
gle decydującej roli rodziny w podejmowaniu decyzji o przyszłości. Do-
mniemamy, że w bardzo mocno podkreślanym autonomicznym podjęciu
decyzji o swojej przyszłości obecna jest rodzina wraz z jej wyobrażeniami
o przyszłym sukcesie zawodowym i pomyślnej przyszłości młodych ludzi
oraz z możliwościami finansowymi, które stają się coraz bardziej istotnym
czynnikiem determinującym przyszłość respondentów.
Zastanowienie wzbudza zatem konstatacja, także sformułowana już na
podstawie badań w 1997 r., iż ani specjalnie powołany do pełnienia tej roli
doradca zawodowy, ani nauczyciel wychowawca i pedagog szkolny, ani na-
wet pracownicy poradni psychologiczno-pedagogicznej nie są postrzegani
przez młodzież jako osoby mogące w sposób kompetentny w indywidualnej
rozmowie doradzić w tej nadzwyczaj ważnej dla młodych ludzi kwestii ży-
ciowej. Mała rola wybranych instytucji doradczych, jak wskazują przeprowa-
dzone badania, wydaje się być niepokojąca, gdyż młodzież w dzisiejszych
trudnych czasach gospodarki rynkowej nie powinna polegać tylko na swoich
wyobrażeniach i na radach rodziców w zakresie wyboru swojej dalszej drogi
edukacyjnej i zawodowej. Rady rodziców noszą bowiem w sobie znamiona
intuicyjności w zakresie racjonalnego rozeznania w zapotrzebowaniu na po-
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
149
szczególne zawody. Optymalną sytuacją byłoby zatem synchronizowanie
działań instytucji w zakresie poradnictwa zawodowego. Trafnie wybrany
dziś przez młodego człowieka zawód lub szkoła może być bowiem gwaran-
cją jego przyszłego sukcesu życiowego, a z punktu widzenia polityki spo-
łecznej zapewne uczeń uczestniczący w takim procesie wyboru swej drogi
życiowej nie będzie w przyszłości petentem lokalnego biura pracy.
Pierwszym kręgiem owych synchronizowanych działań jest miejsce pro-
blematyki zawodoznawstwa na lekcjach szkolnych. Co prawda, szkoła jako
instytucja podejmuje nadzwyczaj różnorodną tematykę w ramach swych
działań wychowawczych, niemniej jednak problematyka aspiracji zawodo-
wych, wybór drogi kształcenia są niezmiernie ważne dla przyszłości ucznia.
W gimnazjum i szkołach ponadgimnazjalnych jest realizowany program
zawodoznawczy (specjalne zajęcia, doradca zawodowy, szkolne ośrodki ka-
riery), jednak w świadomości młodzieży jego percepcja nie jest pełna. Tę sy-
tuację obrazuje ryc. 10.
24,5%
34,0%
1,6%
5,6%
34,2%
Tak, takie lekcje lub zaj
ę
cia
mieli
ś
my wiele razy
Tak, takie lekcje lub zaj
ę
cia
mieli
ś
my kilka razy
Tak, takie lekcje lub zaj
ę
cia
mieli
ś
my, ale tylko raz
Nie, jeszcze nie było u nas takich
lekcji lub zaj
ęć
Brak danych
Ryc. 10. Odpowiedzi na pytanie: Czy w Twojej szkole miałeś(aś) zajęcia
poświęcone wyborom szkoły i zawodu?
Istotnym czynnikiem determinującym dalszą przyszłość młodego poko-
lenia jest stan zdrowia oraz wiedza i wyobrażenie o możliwości wykonywa-
nia wybranego przez siebie zawodu. Dlatego zadaliśmy pytanie dotyczące
wiedzy o własnym zdrowiu w powiązaniu z wybranym przez ucznia zawo-
dem. Wyniki obrazuje tab. 12.
Optymizm badanych, którzy odpowiedzieli „tak” na pytanie dotyczące
zdrowia i możliwości wykonywania wybranego zawodu, jest porażający w
konfrontacji z informacjami o kondycji zdrowotnej młodzieży. W populacji
tej stwierdza się dużą liczbę przewlekłych chorób mogących mieć wpływ na
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
150
dalszą karierę zawodową. Niepokój budzi również druga grupa odpowiada-
jących, która nie rozważała wcale tej nadzwyczaj ważnej kwestii. W efekcie
90,2% bądź uważa siebie za całkowicie zdrowych bądź się nad kwestią wła-
snego zdrowia przy wyborze zawodu w ogóle nie zastanawia. Wiele z tak
odpowiadających osób zapewne w przyszłości będzie musiało dokonać re-
kwalifikacji zawodowej ze względu na stan zdrowia.
Tabela 12
Odpowiedzi na pytanie: Jak uważasz – Czy Twój stan zdrowia pozwoli Ci
na wykonywanie wybranego przez Ciebie zawodu?
Lp.
Wyszczególnienie
%
1 Tak, ponieważ jestem zdrowy(wa)
76,2
2 Nie zastanawiałem(łam) się nad tym
14,0
3 Nie wiem, bo jeszcze nie wybrałem zawodu
8,9
3 Brak danych
0,9
Razem
100,0
Źródło: jak w tab. 1.
Poza zdrowiem istotnym czynnikiem powodzenia w przyszłym starcie
zawodowym jest znalezienie zawodu, na który w przyszłości będzie zapo-
trzebowanie społeczne na rynku pracy, a zarazem chętnie będzie wykony-
wany przez osobę go podejmującą. W badaniach próbowano uchwycić ten
problem przez zadanie pytania: „Czy w przyszłości znajdziesz pracę w za-
wodzie, który wybrałeś(łaś)?”. Rozkłady odpowiedzi obrazuje rycina 11.
19,2%
10,5%
2,0%
48,1%
20,2%
Tak, jestem o tym przekonany(a)
Nic nie wiem na ten temat
Nie wiem, bo nie wybrałem jeszcze
zawodu
Nie interesuj
ę
si
ę
tym, poniewa
ż
wyjad
ę
za granic
ę
Brak danych
Ryc. 11. Odpowiedzi na pytanie: Jak uważasz – czy w przyszłości znajdziesz pracę
w zawodzie, który wybrałeś(aś)?
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
151
Obraz młodzieży i jej wiedzy na temat możliwości wykształcenia i za-
trudnienia w zmieniających się warunkach gospodarki rynkowej oraz inte-
gracji Polski z Unią Europejską z punktu widzenia młodzieży, jej kondycji
psychicznej i wyobrażeń o swojej przyszłości wydaje się być optymistyczny.
Najprawdopodobniej to najbliższe otoczenie i powierzchowne obserwacje
rzeczywistości oraz informacje zamieszczane w mediach o coraz bardziej
otwierających się możliwościach pracy w UE determinują wybór przyszłej
drogi życiowej. Działa tu także rachunek sympatii, wyobrażeń siebie w da-
nym zawodzie i doświadczeń najbliższych, a nie racjonalny rachunek przy-
szłych poniesionych kosztów.
Etniczne uwarunkowania wyboru karier zawodowych
i edukacyjnych młodzieży
Badania socjologiczne prowadzone w Instytucie Śląskim w Opolu od lat
wskazywały, iż przynależność etniczna młodych ludzi jest istotnym czynni-
kiem determinującym wybór drogi edukacyjnej i zawodowej. Badania dowo-
dziły zatem, że stereotypy edukacyjnych i zawodowych karier są związane ze
strukturą etniczną regionu, a w grupie śląskiej są zwyczajowe i uwarunkowa-
ne tradycją. Młodzi Ślązacy preferowali wykształcenie zawodowe i najczę-
ściej kończyli edukację na poziomie zasadniczej szkoły zawodowej, podczas
gdy ich koledzy z rodzin napływowych i małżeństw mieszanych dążyli do
uzyskania wyższego poziomu wykształcenia.
W naszych badaniach poprosiliśmy respondentów o określenie własnej
tożsamości etnicznej i uzyskaliśmy następujący jej obraz: 74,6% określiło
siebie jako Polaków; 5,3% jako Ślązaków; 9,1% jako Ślązaków-Polaków;
8,1% jako Ślązaków-Niemców, a 1,1% jako Niemców. Znikomy odsetek
(1,8%) nie zadeklarował swojej tożsamości. Biorąc pod uwagę „śląskość” ja-
ko dominujący aspekt tożsamości dla celów analizy korelacyjnej, chcąc po-
znać zależność planów edukacyjnych i zawodowych od przynależności et-
nicznej, utworzyliśmy jedną kategorię dla młodzieży wyrażającej tożsamość
śląską, w której znalazło się 22,5% respondentów. Pozostawiliśmy jako od-
dzielną kategorię grupę osób deklarujących niemiecką tożsamość, chociaż
nikła jej liczebność nie ma statystycznego znaczenia.
Przeprowadzone badania pokazują nowe tendencje w dążeniach eduka-
cyjnych i zawodowych młodego pokolenia regionu. Plany życiowe związane
z najbliższą przyszłością wyrażane przez młodych ludzi deklarujących polską
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
152
i śląską tożsamość nie wykazują zróżnicowania, zdecydowana większość my-
śli o dalszej drodze edukacyjnej, odmiennie niż osoby deklarujące niemiecką
tożsamość, wśród których tylko 35,5% planuje dalszą edukację, łącząc ją
z pracą zawodową poza granicami kraju. Szczegółowe dane obrazuje ryc. 12.
31,2%
13,5%
79,7%
28,5%
31,4%
16,0%
1,7%
35,3%
35,3%
35,3%
5,9%
78,0%
37,0%
0,3%
5,9%
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Zamierzam si
ę
dalej
uczy
ć
Zamierzam pój
ść
do
pracy
Zamierzam
wyjecha
ć
za granic
ę
Zamierzam zało
ż
y
ć
rodzin
ę
B
ę
d
ę
bezrobotny
Polacy
Ś
l
ą
zacy
Niemcy
Ryc. 12. Plany życiowe młodzieży po ukończeniu szkoły
ze względu na deklarowaną tożsamość etniczną
Zarysowujące się tendencje potwierdzają rozkłady odpowiedzi na bezpo-
średnie zapytanie o dalsze zamierzenia edukacyjne. Zdecydowana większość
w polskiej i śląskiej grupie wybiera sformułowanie, iż bez nauki nie można
myśleć o dobrej przyszłości, natomiast w grupie osób deklarujących nie-
miecką tożsamość czyni to tylko połowa respondentów. Rozkład odpowie-
dzi przedstawia ryc. 13.
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
153
84,9%
14,8%
58,8%
41,2%
14,4%
85,0%
0%
20%
40%
60%
80% 100%
Tak, bo bez nauki nie mo
ż
na my
ś
le
ć
o
dobrej przyszło
ś
ci
Nie, bo mam inne plany w
ż
yciu
Polacy
Ś
l
ą
zacy
Niemcy
Ryc. 13. Odpowiedzi na pytanie: Czy zamierzasz uczyć się dalej?
ze względu na deklarowaną tożsamość etniczną
Konkretyzacja tych ogólnych zamiarów dokonywana jest poprzez wybór
typu szkoły, w której młodzi ludzie chcieliby kontynuować swą drogę edu-
kacyjną. Deklarowana tożsamość etniczna respondentów nie wpływa na pre-
ferencje w zakresie wyboru typu szkoły. Porównywalne liczebności respon-
dentów wybierają uniwersytet, politechnikę, akademię ekonomiczną, akade-
mię rolniczą i akademię medyczną oraz różnego rodzaju wyższe szkoły za-
wodowe oraz policealne. Nie zaznaczają się także różnice w wyborze szkół
policyjnych, wojskowych, czy morskich.
W polu naszego zainteresowania była także zbiorowość tych, którzy
z różnych powodów nie zamierzali podejmować dalszej nauki. Jedna z przy-
czyn, której wskazanie było silnie determinowane przez przynależność et-
niczną respondentów, to konieczność podjęcia pracy tuż po ukończeniu
szkoły ze względu na brak środków finansowych rodziców na pokrycie
kosztów dalszej nauki – silnie zaznaczająca się w grupie wyrażających polską
tożsamość, nie występująca natomiast w grupie Niemców. W tej grupie z ko-
lei dominującym motywem skłaniającym do zaniechania dalszego kształce-
nia była obawa przed niepowodzeniami na studiach oraz znużenie nauką
i szkołą, co w konsekwencji wpływało na prawie trzykrotnie wyższe odsetki
wyrażanych zamiarów migracyjnych. Szczegółowe dane przedstawia ryc. 14.
Potwierdzeniem tych zaznaczających się tendencji są opinie młodzieży
o wartości wykształcenia analizowane w aspekcie przynależności etnicznej.
Na wartość wykształcenia wskazują przede wszystkim młodzi ludzie dekla-
rujący polską tożsamość, w nieco mniejszym stopniu doceniają je Ślązacy,
natomiast najmniej przywiązują do niego wagę młodzi Niemcy.
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
154
8,8%
12,5%
3,5%
8,7%
9,3%
13,4%
0,0%
17,6%
17,6%
6,5%
7,2%
29,4%
0%
10%
20%
30%
40%
,Id
ę
do pracy
rodziców nie sta
ć
na pokrycie
kosztów nauki
Id
ę
do pracy, bo
mam do
ść
nauki
Boj
ę
si
ę
,
ż
e nie
dam sobie rady na
studiach
Zamierzam
wyjecha
ć
za
granic
ę
Polacy
Ś
l
ą
zacy
Niemcy
Ryc. 14. Uzasadnienie zaniechania dalszego kształcenia
ze względu na deklarowaną tożsamość etniczną
Tabela 13
Odpowiedzi na pytanie: Czy Twoim zdaniem warto obecnie w Polsce zdobywać
wykształcenie? ze względu na deklarowaną tożsamość etniczną (w %)
Wyszczególnienie
Polacy
Ślązacy
Niemcy
Zdecydowanie tak
30,3
17,4
11,8
Raczej tak
46,4
49,4
29,4
Raczej nie
9,6
15,7
23,5
Zdecydowanie nie
2,6
4,1
11,8
Trudno powiedzieć
10,9
13,4
17,6
Brak danych
0,2
–
5,9
Źródło: jak w tabeli 1.
Wszystkie grupy traktują jednak wykształcenie instrumentalnie, wskazując
przede wszystkim na aspekt zwiększenia swych szans na otrzymanie dobrej
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
155
i interesującej pracy, pomijając natomiast jego aspekt poznawczy oraz samo-
doskonalenia i samorealizacji.
Wśród opinii wyrażanych w pytaniu otwartym, które kwestionują wartość
wykształcenia, dominuje przekonanie, iż nie warto go zdobywać, ponieważ
obecna sytuacja na rynku pracy nie promuje osób z wyższym wykształce-
niem i nie gwarantuje uzyskania pracy. Młodzież o niemieckiej tożsamości
wyrażała przekonanie, iż to nie wykształcenie i nie kwalifikacje, ale znajo-
mości i układy pomagają w zdobyciu pracy w Polsce. Taka opinia cztero-
krotnie rzadziej pojawia w grupie polskiej, natomiast w ogóle nie występuje
w grupie śląskiej. Bezpośrednio zadane pytanie o czynniki decydujące o uzy-
skaniu pracy w Polsce potwierdzają tę zależność. Dla młodych Polaków
i Ślązaków najważniejszym czynnikiem jest wykształcenie, choć tak samo jak
Niemcy podkreślają rolę znajomości i układów. Jako ciekawostkę należy za-
notować, że dużą wagę do kategorii szczęścia jako determinanty w uzyskaniu
pracy przywiązują Niemcy i Ślązacy, natomiast najmniejszą wagę przykładają
do niego młodzi Polacy. Szczegółowe dane przedstawia tabela 14.
Tabela 14
Odpowiedzi na pytanie: Co Twoim zdaniem decyduje o uzyskaniu pracy w Polsce?
ze względu na deklarowaną tożsamość etniczną (w %)
Pochodzenie etniczne
Trzy czynniki (o największej częstotliwości
wskazań)
%
Wykształcenie
46,4
Znajomości, układy
36,3
Polacy
Czynniki losowe, np. szczęście
2,3
Wykształcenie
46,2
Znajomości, układy
32,6
Ślązacy
Czynniki losowe, np. szczęście
3,8
Znajomości, układy
52,9
Wykształcenie
29,4
Niemcy
Czynniki losowe, np. szczęście
5,9
Źródło: jak w tabeli 1.
Przejdźmy do zamierzeń migracyjnych. Uzyskane wyniki potwierdzają
obserwacje z lat poprzednich, iż przynależność etniczna młodych ludzi nie
determinuje zamiarów migracyjnych. Większość respondentów z każdej
grupy myśli o wyjeździe za granicę w poszukiwaniu pracy, a około 30,0%
zamierza zrealizować swój zamiar po ukończeniu szkoły średniej, mniejsza
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
156
część (około 25,0%) planuje wyjechać po ukończeniu studiów. Szczegółowe
dane przedstawia tabela 15
Tabela 15
Odpowiedzi na pytanie: Czy myślisz o wyjeździe za granicę w poszukiwaniu pracy
ze względu na deklarowaną tożsamość etniczną (w %)
Wyszczególnienie
Polacy
Ślązacy
Niemcy
Tak, po skończeniu szkoły
33,8
34,0
35,3
Tak, po ukończeniu studiów
24,1
26,7
17,6
Nie zamierzam wyjeżdżać z Polski
12,1
9,3
5,9
Trudno powiedzieć
29,2
29,1
41,2
Brak danych
0,8
0,9
–
Źródło: jak w tabeli 1.
Wyjazd na stałe planują przede wszystkim młodzi Niemcy, w następnej
kolejności Ślązacy, na końcu Polacy. Odwrotne trendy zaznaczają w przy-
padku migracji chwilowych i krótkotrwałych. Takie plany mają przede
wszystkim młodzi Polacy, następnie Ślązacy, najrzadziej myślą o tym Niem-
cy. Odsetek niezdecydowanych w kwestii określenia czasu swojego pobytu
we wszystkich grupach jest porównywalny.
Brak pracy w Polsce jako podstawową przyczynę migracji wskazują
przede wszystkim Ślązacy, najmniej ten czynnik doskwiera respondentom
z grupy niemieckiej. Natomiast niskie zarobki jako czynnik determinujący
zamierzenia migracyjne wybrała połowa młodzieży z grupy śląskiej i pol-
skiej. Pozostałe motywacje planowanych wyjazdów, takie jak: chęć przeżycia
przygody, nauki języka, poszerzenia swojej wiedzy i umiejętności, poznania
życia w innych krajach, najmniejsze znaczenie ma dla młodzieży z grupy
niemieckiej.
Wszystkim grupom trudno jest ocenić szanse Polaków na międzynaro-
dowym rynku pracy w porównaniu z innymi Europejczykami. W każdej
z grup przewagę mają odpowiedzi „trudno powiedzieć”. Natomiast wśród
tych, którzy zajęli stanowisko w tej kwestii, najbardziej radykalne opinie wy-
rażała młodzież z grupy niemieckiej, wskazując na ograniczone możliwości
Polaków w zdobyciu pracy na rynkach Unii Europejskiej.
Można zatem pokusić o krótki komentarz odnoszący się do uzyskanych
wyników. Naszym zadaniem świadczą one o stratyfikacyjnej roli edukacji,
podkreślają jej udział w procesach selekcji oraz wpływ na pozycję jednostek
w strukturze społecznej. Poprzez badanie zamierzeń życiowych, edukacyj-
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
157
nych i zawodowych jednostek z trzech grup etnicznych uwidacznia się rola
edukacji dla specyficznego systemu społecznego, jaki stanowi region opol-
ski. Uczeń nie jest „pustą kartą”, którą zapisuje szkoła. Wręcz przeciwnie,
w przypadku ludności śląskiej i niemieckiej jej wpływ jest ograniczany przez
wartości rdzenne grupy etnicznej oraz zapotrzebowanie międzynarodowego
rynku pracy. Niemniej jednak można stwierdzić, iż w przypadku opolskiej
szkoły spełnianie funkcji minimalizowania statusu przypisanego, o którym
pisze Davis, jest możliwe. Ślązacy i Niemcy są zainteresowani objęciem wyż-
szych pozycji w społeczeństwie, wbrew tradycji i stereotypom karier zawo-
dowych. Nieco inaczej sytuacja wygląda w przypadku młodzieży wyrażającej
polską tożsamość. Wartości rdzenne grupy sytuujące wykształcenie na wy-
sokiej pozycji wzmacniają oddziaływanie systemu edukacyjnego w kierunku
selekcji do wyższych ról społecznych, tak jak stwierdził to Hopper, opisując
szkolnictwo w USA. Młodzi ludzie z wszystkich grup podejmują wysiłek
zmiany statusu, jakkolwiek wszyscy zamierzają skorzystać ze strategii migra-
cyjnych jako sposobu realizacji swoich aspiracji materialnych, często odrzu-
cając pozycję społeczną oferowaną im przez krajowy system zatrudnienia
lub w ogóle nie podejmując gry na krajowym rynku pracy. To nie intelektu-
alna ciekawość, ale wyższe zarobki w krajach Unii Europejskiej kreują przy-
szłość edukacyjną młodych ludzi. W większości odrzucali i nadal to czynią
uczestnictwo w krajowym rynku pracy.
Ustalenia i wnioski
Prowadząc rozważania nad przyszłością Opolszczyzny, nie można abs-
trahować od zagadnień związanych z młodym pokoleniem tego regionu –
od planów, celów i dążeń życiowych młodych ludzi. To właśnie ci młodzi
ludzie, którzy kończą w tej chwili edukację w szkołach ponadgimnazjalnych,
będą stanowili kapitał społeczny regionu i decydowali o jego dalszym roz-
woju. Bohdan Jałowiecki i Marek Szczepański, analizując najważniejsze ide-
alno-typologiczne cechy miast oraz regionów nowoczesnych, jednoznacznie
wskazują, iż cechuje je przede wszystkim „dbałość o wysoki poziom kapita-
łu ludzkiego i społecznego mieszkańców regionu, mierzonego ich wykształ-
ceniem, zdolnością do pracy, kondycją fizyczną i dyspozycją psychiczną
[…]”
24
. Komentując tę myśl w wywiadzie udzielonym „Nowej Trybunie
24
B. J a ł o w i e c k i, M. S z c z e p a ń s k i,
Rozwój lokalny i regionalny w perspektywie socjologicz-
nej. Podręcznik akademicki
, Tychy 2002, s. 239.
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
158
Opolskiej” we wrześniu 2005 r. i odnosząc ją bezpośrednio do sytuacji pa-
nującej w regionie opolskim, Marek S. Szczepański odwołuje się także do
koncepcji Richarda Floridy, który sformułował warunki konieczne do dy-
namicznego rozwoju regionu: „talent, technologię i tolerancję”
25
. Skupmy
się więc na treści, która mieści się w pojęciu talent. „Talent – stwierdza
M. S. Szczepański – to mówiąc najprościej wykształcenie mieszkańców re-
gionu, które bezpośrednio rzutuje na jego rozwój. Opolszczyzna nigdy nie
będzie piękniejsza i mądrzejsza niż głowy jej mieszkańców. Przy czym nie
chodzi o estetykę tych głów, tylko o »umięśnione mózgi«. To jest podsta-
wowa rzecz”
26
.
Są przesłanki dla zaistnienia owej pozytywnej zmiany społecznej w re-
gionie opolskim wyrażającej się w podniesieniu poziomu wykształcenia jego
mieszkańców. Następuje bowiem wśród młodzieży bez względu na grupową
przynależność utrwalanie wzoru kulturowego wyrażającego się w kontynu-
owaniu ścieżki edukacyjnej na poziomie studiów wyższych i w przekonaniu,
iż bez osiągnięcia formalnego wykształcenia nie można myśleć o dobrej
przyszłości. Owa „dobra przyszłość” jest rozumiana jako sukces zawodowy
– wyrażający się w posiadaniu ciekawej i dobrze płatnej pracy, oraz jako suk-
ces materialny – polegający na osiągnięciu wysokiego poziomu konsumpcji
(dom lub mieszkanie, dobrej marki samochód, możliwość korzystania
z ofert turystyki zagranicznej, realizacji swoich często kosztownych pasji,
sportów ekstremalnych, kolekcjonerstwa). Niemal wszyscy uczniowie wyra-
żają pozytywną postawę wobec zamiaru kontynuowania nauki w szkole wyż-
szej, jednakże zauważalna jest tendencja w kierunku strategii łączenia stu-
diów z pracą zawodową.
Większość młodych ludzi wybrała rolę zawodową, którą chciałaby pełnić
w przyszłości, wskazując na zawody nie tylko cieszące się wysokim presti-
żem społecznym, ale jednocześnie oferujące możliwość podjęcia pracy w
Unii Europejskiej i umożliwiające tym samym uzyskanie większych korzyści
materialnych niż w Polsce. Niemniej jednak ponad 40,0% uczniów zdają-
cych w tym roku szkolnym maturę nie było zdecydowanych, jaki kierunek
studiów wybierze i jaki zawód chciałoby wykonywać w przyszłości. Taka sy-
tuacja – chcemy to wyraźnie podkreślić – jest bardzo niekorzystna i rodzi
określone skutki społeczne, gdyż zwiększa się rola przypadku w podejmo-
waniu tej jednej z najważniejszych życiowych decyzji i tym samym zwiększa
się prawdopodobieństwo nieodnalezienia swego miejsca na rynku pracy.
25
Zob. M. S. S z c z e p a ń s k i –
wywiad przywołany w przyp. 6
.
26
Tamże.
Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...
159
Wyraźnie zaznaczyła się także niewiedza uczniów w zakresie informacji o u-
czelniach wyższych, w szczególności o tym, co na jakiej uczelni można stu-
diować. Prawdopodobnie młodzi ludzie zaczynają się tym interesować tuż
przed podjęciem konkretnych decyzji, a szkoła nie stymuluje dążenia do
uzyskania takich informacji nieco wcześniej.
Poważne zaniepokojenie powinny budzić wzrastające i utrwalające się
tendencje migracyjne młodego pokolenia. Owe migracje zaczynają się już
w okresie podjęcia studiów, jako że ponad połowa uczniów postanowiła
kontynuować naukę w szkole wyższej poza Opolem, wybierając przede
wszystkim Wrocław, w następnej kolejności Kraków, Poznań, Warszawę
oraz studia za granicą. Generalnie należy podkreślić, iż wszelkie nadmierne
migracje wewnętrzne i zewnętrzne mogą w przyszłości zagrozić dynami-
ce rozwoju regionu i osłabić znaczenie Opola jako ośrodka akademickiego
i dlatego, aby utrzymać jego znaczenie, powinno wzmocnić się konkuren-
cyjność opolskich uczelni w stosunku do innych ośrodków, a w szczególno-
ści Wrocławia.
O determinacji młodych ludzi w realizacji swoich celów migracyjnych
świadczy deklarowana chęć wyjazdu, mimo jednocześnie wyrażanego przez
znaczną grupę osób przekonania o dyskryminacji Polaków na europejskim
rynku pracy. Jednocześnie tym, co odróżnia pogląd opolskich uczniów
w kwestii oceny czynników wpływających na możliwość uzyskania pracy od
powszechnie dominujących poglądów młodzieży w kraju, jest przekonanie,
iż najważniejszym czynnikiem dominującym w pozyskaniu pracy nie są
układy czy znajomości, ale posiadane wykształcenie. Ma to prawdopodobnie
związek z doświadczeniami wyniesionymi przez rodziców i znajomych ze
względu na konieczność „gry” na międzynarodowym rynku pracy, gdzie
układy i znajomości w obrębie wykonywanych tam prac i zawodów mają
mniejsze znaczenie niż w kraju. Nie bez znaczenia są tu też wpływy mło-
dzieńczego idealizmu. Wyniki badań skłaniają do konstatacji, iż wśród mło-
dzieży Opola wykształciła się postawa indywidualizmu „rynkowego”, wyra-
żająca się w aprobacie przekonania, iż sukces życiowy zależy przede wszyst-
kim od indywidualnej aktywności. Tę tezę wspierają dwa czynniki: uzyskany
w badaniach obraz tożsamości młodych ludzi – odzwierciedlający się w
przewadze identyfikacji osobistych (cechy charakteru, cecha gatunkowa) nad
identyfikacją społeczną, dla której charakterystyczne jest powstawanie więzi
grupowej, oraz obraz świata wartości. I chociaż wśród młodego pokolenia
Opolszczyzny naczelne miejsce nadal zajmują wartości afiliacyjne, czyli tria-
da: rodzina, praca, miłość, to jednak w jej hierarchii nastąpiło przeszerego-
wanie w następujący układ: miłość i przyjaźń, praca i rodzina, co wzmacnia
TERESA
SOŁDRA-GWIŻDŻ,
OLGIERD
GWIŻDŻ
160
tezę o indywidualizmie, a być może nawet o nadmiernych tendencjach he-
donistycznych w kształtowaniu osobowości młodego pokolenia. Warto tak-
że podkreślić, iż układ systemu wartości nosi charakter niehierarchiczny, co
w konsekwencji implikuje popularność zasad etyki sytuacyjnej w odniesieniu
do indywidualnych i zbiorowych zachowań.
Określenie roli grup pierwotnych i instytucji społecznych w kreowaniu
owej osobowości „rynkowej” i poszczególnych typów tożsamości wymaga-
łoby dalszych badań, niemniej jednak skłaniamy się do wyrażenia sądu, iż
znaczącą rolę w tym procesie odgrywają instytucje edukacyjne i instytucje
masowego komunikowania się (szkoła, media). Pomimo znaczącej roli szko-
ły i podejmowanych przez nią wysiłków w ramach edukacji „dla wolnego
rynku” ta sfera wymaga dalszego doskonalenia w następujących kierunkach:
wyodrębnienia przedmiotu lub godzin poświęconych pracy nad sobą oraz
wyborem swej drogi edukacyjnej i zawodowej w siatce godzin obowiązko-
wych w szkole; kształtowania wśród uczniów i kadry pedagogicznej postawy
doceniania znaczenia problematyki doradztwa zawodowego; zwiększenia za-
interesowania wśród uczniów korzystaniem z oferowanych w tym zakresie
form pracy w szkole i w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej. Niezbędna
jest zatem intensyfikacja systemowego rozwiązania w zakresie doradztwa
zawodowego w szkole. Odwołajmy się do słów Parsonsa „[…] szkoła jest
wyspecjalizowaną agencją. To, że powinna w coraz większym stopniu stawać
się zasadniczym kanałem selekcji, a także pośrednikiem uspołecznienia, jest
zgodne z tym, czego można by oczekiwać w coraz bardziej zróżnicowanym
i progresywnie lepiej prosperującym społeczeństwie”
27
.
27
T. Parsons,
The school class as a social system
, „Harvard Educational Review” 1959,
t. 29, nr 4, cyt. za: R. Meighaim,
Socjologia edukacji
, Toruń 1993, s. 263.