64

Biuletyn Monitoringu Przyrody – Numer 1/2003 (4)

ARTYKU£Y I KOMUNIKATY

Ptaki uwa¿ane s¹ za dobry wskaŸnik stanu œro-

dowiska przyrodniczego. Zmiany liczebnoœci
populacji ptaków s¹ najczêœciej wynikiem prze-
kszta³cania siê siedlisk, a wiêc dostatecznie wcze-
sne rozpoznanie tych zmian i iloœciowa ocena ich
zakresu mo¿e wnieœæ istotny wk³ad w tworzenie
ogólnych programów ochrony przyrody. Poza
tym spotykamy wœród nich wiele gatunków skraj-
nie zagro¿onych i gin¹cych (endangered), nara-
¿onych na wyginiêcie (vulnerable) lub rzadkich
(rare) (Tucker&Heath 1995), które nale¿y chro-
niæ w sposób skuteczny, a wiêc wynikaj¹cy ze
znajomoœci istoty tego zagro¿enia. Szczególn¹
rolê mog¹ tu odegraæ parki narodowe, które przy
istnieniu odpowiednich, precyzyjnych i stale ak-
tualizowanych, danych o zagro¿onych gatunkach
powinny staæ siê nie tylko ich ostoj¹, ale œrodo-
wiskami Ÿród³owymi (source habitats), zapewnia-
j¹cymi im nie tylko odpowiedni¹ liczebnoœæ, ale
tak¿e skuteczny rozród i mo¿liwie nisk¹ œmier-
telnoœæ. Dziêki temu bêd¹ one mog³y zasilaæ tak-
¿e inne tereny, nawet te funkcjonuj¹ce jako œro-
dowiska ujœciowe (sink habitats).

Spoœród 22 lêgowych gatunków ptaków, wy-

stêpuj¹cych w Kampinoskim Parku Narodowym
i jego otulinie obecnie lub w minionym piêædzie-
siêcioleciu, a umieszczonych w Polskiej Czerwo-
nej Ksiêdze Zwierz¹t (G³owaciñski 2001), a¿ sie-
dem to ptaki drapie¿ne i sowy, które z wielu
wzglêdów wymagaj¹ szczególnej ochrony – osi¹-
gaj¹ zazwyczaj niewielkie zagêszczenia, maj¹
szczególne wymagania gniazdowe, póŸno osi¹-
gaj¹ wiek rozrodczy i charakteryzuj¹ siê na ogó³
nisk¹ rozrodczoœci¹, a przy tym czêsto bywaj¹
przeœladowane przez cz³owieka. Ponadto stano-

wi¹ ostatnie ogniwo w ³añcuchu troficznym,
a wiêc nara¿one s¹ na akumulowanie zwi¹zków
toksycznych ze œrodowiska, co u d³ugo ¿yj¹cych
gatunków przez wiele lat mo¿e hamowaæ rozród.
Tak wiêc bez dok³adnej znajomoœci aktualnej
sytuacji gatunku na konkretnym terenie jego
ochrona mo¿e okazaæ siê nieskuteczna.

Monitoring sk³adu gatunkowego, liczebnoœci

i rozmieszczenia ptaków drapie¿nych w KPN roz-
poczêto w 1980 r. i prowadzony jest do chwili
obecnej. Jego celem jest ustalenie aktualnego sta-
nu gatunkowego (w tym tak¿e stwierdzenie z du-
¿ym prawdopodobieñstwem, ¿e dany gatunek ju¿
nie wystêpuje) oraz ocena rozmieszczenia i pa-
rametrów rozrodu ptaków. Sta³a metodyka pra-
cy to wyszukiwanie w okresie bezlistnym wszyst-
kich du¿ych gniazd, a w sezonie lêgowym
ustalanie zajêtych rewirów i w miarê mo¿liwoœci
dwukrotna kontrola „z ziemi” gniazd zasiedlo-
nych. W ten sposób mo¿na stwierdziæ wysiady-
wanie, a wiêc obecnoœæ jaj, oraz brak lub obec-
noœæ m³odych w gniazdach. W próbie 20 – 40%
zajêtych gniazd kontrolowana jest bezpoœrednio
wielkoœæ zniesienia i liczba wychowanych m³o-
dych, czyli sukces lêgowy, parametry niezbêd-
ne, by stworzyæ modele funkcjonowania popu-
lacji poszczególnych gatunków na badanym
terenie.

Powy¿sza metodyka dotyczy leœnych ptaków

drapie¿nych. O gatunkach terenów otwartych
zbierane s¹ ogólne dane, dotycz¹ce jedynie liczeb-
noœci i rozmieszczenia par lêgowych, bez wyszu-
kiwania i kontroli gniazd.

Porównanie uzyskanych danych z wczeœniej-

szymi danymi z literatury pozwoli³o na stwier-
dzenie, ¿e w ostatnim æwieræwieczu ust¹pi³y
z Parku 2 gatunki lêgowe – gado¿er Circaetus
gallicus i sokó³ wêdrowny Falco peregrinus, na-
tomiast pojawi³ siê nienotowany dotychczas orze³
bielik Haliaetus albicilla. Obecnie wystêpuje
w KPN 9 gatunków lêgowych i 5 zalatuj¹cych,
których sytuacja obecna i historia s¹ znane. Wie-
loletnie dane o rozrodzie tych niezbyt licznych
gatunków pozwalaj¹ zgromadziæ dostateczny ma-

Bogumi³a Olech

Kampinoski Park Narodowy

Dzia³ Nauki i Monitoringu Przyrody

MONITORING PTAKÓW
W  KAMPINOSKIM PARKU
NARODOWYM W LATACH 1980
–2002

65

Biuletyn Monitoringu Przyrody – Numer 1/2003 (4)

ARTYKU£Y I KOMUNIKATY

teria³, by rozwa¿aæ tak¿e specjalistyczne zagad-
nienia ich biologii czy behawioru (Olech 1997,
Olech, Pruszyñski 2000).

Jednym z lepiej poznanych gatunków jest ja-

strz¹b Accipiter gentilis. Na pocz¹tku badañ, kie-
dy jeszcze zagêszczenie jastrzêbi w Polsce uwa-
¿ane by³o za niskie, stwierdzono tu 14 par/100
km

2

powierzchni ogólnej, czyli jedno z najwy¿-

szych zagêszczeñ w Europie. W ci¹gu 22 lat spa-
d³o ono o prawie 30%, zapewne z powodu
zmniejszania siê antropogennej bazy pokarmo-
wej, zwi¹zanej z prowadzonymi w parku wyku-
pami i likwidacjami wsi. Wieloletnie dane pozwo-
li³y porównaæ sukces rozrodczy i œmiertelnoœæ
gniazdow¹ w okresach o ró¿nym zagêszczeniu
jastrzêbi, a tak¿e zanalizowaæ skutecznoœæ prze-
pisów ochronnych dla tego gatunku. Nieoczeki-
wanie wykryto stopniowe zmniejszanie siê objê-
toœci jaj jastrzêbi, a tak¿e zwiêkszenia udzia³u
niezalê¿onych jaj lub/i zamar³ych zarodków. Jest
to zjawisko wymagaj¹ce badañ naukowych w ce-
lu jego wyjaœnienia. (Olech 1986, 1996, Olech,
Pruszyñski – dane niepublikowane).

W póŸnych latach 90. stwierdzono wzrost li-

czebnoœci krogulca Accipiter nisus, trwaj¹cy do
2001 r. U innych gatunków nie stwierdzono wy-
raŸnych zmian liczebnoœci poza myszo³owem
Buteo buteo, którego niezbyt wysoka tu liczeb-
noϾ Р44,2 pary/100 km

2

(Pruszyñski – praca

doktorska, dane niepublikowane) waha siê
z 1–2-letnim opóŸnieniem wraz ze zmieniaj¹c¹
siê baz¹ pokarmow¹, któr¹ stanowi¹ g³ównie
drobne gryzonie.

Innym du¿ym gatunkiem leœnym, monitorowa-

nym w Kampinoskim Parku Narodowym od po-
nad 20 lat, jest bocian czarny Ciconia nigra.
Gniazda wynajdywane s¹ podczas kontroli gniazd
ptaków drapie¿nych, niekiedy zreszt¹ zajmowane
s¹ przez te gatunki zamiennie. Dziêki wieloletnim
materia³om przeœledzono zmiany liczebnoœci
czarnych bocianów na tle jego wystêpowania
na Mazowszu (Kot, Olech 1995), zwi¹zane ze
zmianami poziomu wód gruntowych oraz z tren-
dem ogólnym u tego gatunku. Przez wiele lat

utrzymuj¹ca siê liczebnoœæ oko³o 10 par lêgo-
wych spad³a w latach dziewiêædziesi¹tych do 3
– 4 par, by w ci¹gu ostatnich kilku lat osi¹gn¹æ
liczbê 15–17. Prawdopodobnie czêœæ z nich to
jednak ptaki niedojrza³e, gdy¿ np. w 2002 r. na
17 par poprawiaj¹cych lub buduj¹cych gniazda
z³o¿y³o jaja tylko 9 par (Zawadzka, Olech, Za-
wadzki 1989, Olech, Pruszyñski – dane niepu-
blikowane).

Inn¹ grup¹ gatunków monitorowanych na te-

renie ca³ego parku s¹ chruœciele – ptaki dolin
rzecznych, szczególnie, jak siê wydaje, zagro¿o-
ne tutaj obni¿aj¹cym siê poziomem wód grunto-
wych i zwiêkszaniem powierzchni leœnej w KPN.
Najd³u¿ej, bo od 1996 r. kontrolowana jest liczeb-
noϾ i rozmieszczenie derkacza Crex crex. Ten
euroazjatycki gatunek nie znalaz³ siê wprawdzie
w Polskiej Czerwonej Ksiêdze, ale uwa¿any jest
za nara¿ony na wyginiêcie w skali globalnej, gdy¿
jego liczebnoœæ w ca³ym areale wystêpowania,
a szczególnie w Europie, gwa³townie spada (Tuc-
ker&Heath 1995). Liczenie derkaczy prowadzo-
ne jest metod¹ nocnego nas³uchu na wszystkich
otwartych terenach Parku i czêœciowo jego otuli-
ny na prze³omie maja i czerwca oraz czerwca i lip-
ca, czyli przed I i przed II lêgiem. Bierze w nich
udzia³ oko³o 30 osób, które z wyznaczonych
punktów okreœlaj¹ azymuty do odzywaj¹cych siê
samców. Uzyskane w ten sposób dane naniesio-
ne na mapê pozwalaj¹ zlokalizowaæ poszczegól-
ne samce, a wiêc i oceniæ ich zagêszczenie, które
okaza³o siê jednym z najwy¿szych w Europie,
w latach 1996 –97 osi¹gaj¹c lokalnie do 12 sam-
ców/km

2

(Juszczak, Olech 1997). LiczebnoϾ der-

kaczy w Kampinoskim Parku Narodowym waha
siê: od maksymalnej dotychczas wykrytej – 290
samców, do najni¿szej w suchym 2000 r., kiedy
by³o ich zaledwie oko³o 90. Odbywaj¹ tu 2 lêgi
rocznie, co przy faktycznym braku koszenia ³¹k,
stanowi¹cym, szczególnie dla gniazd i piskl¹t,
du¿e zagro¿enie, pozwala uznaæ KPN za teren
Ÿród³owy dla tego gatunku. Sytuacja zmieni siê,
jeœli poprzez podniesienie poziomu wody lub
przez koszenie nie powstrzymamy sukcesji ro-

66

Biuletyn Monitoringu Przyrody – Numer 1/2003 (4)

ARTYKU£Y I KOMUNIKATY

œlinnoœci drzewiastej na obecnych terenach otwar-
tych.

W podobny sposób od 2000 r. monitorowana

jest w KPN liczebnoœæ i rozmieszczenie par lê-
gowych ¿urawi Grus grus. Nas³uch prowadzi siê
w ci¹gu godziny przed i po wschodzie s³oñca
w marcu i na pocz¹tku kwietnia, bezpoœrednio po
przylocie ptaków. W tym okresie wydawane
o œwicie g³osy nawo³uj¹cych siê par pochodz¹
z miejsc, w których bêd¹ budowane gniazda. Me-
toda azymutowa, podobnie jak u derkaczy, po-
zwala przy du¿ym nawet zagêszczeniu ¿urawi
oceniæ ich liczebnoœæ. W badanym okresie utrzy-
mywa³a siê ona w Kampinoskim Parku Narodo-
wym na wysokim poziomie 35 par.

Przy okazji nocnych nas³uchów derkaczy i ¿u-

rawi lokalizowane s¹ tak¿e miejsca odzywania
siê b¹ka Botaurus stellaris, gatunku œciœle zwi¹-
zanego z biocenozami wodno-bagiennymi, naj-
bardziej zagro¿onymi w Europie. Dotychczas
wykryto 6 stanowisk, z których nie wszystkie by³y
zajmowane w kolejnych latach.

Oprócz w³asnych programów monitoringu

ptaków pracownicy KPN uczestnicz¹ w dwóch
wieloletnich programach ogólnopolskich, koor-
dynowanych przez Zak³ad Ornitologii PAN
w Gdañsku. Jeden z nich, to rozpoczêty w 2001 r.
Monitoring Flagowych Gatunków Ptaków
(MFGP), finansowany przez G³ówny Inspekto-
rat Ochrony Œrodowiska. Jego celem jest uzyska-
nie wskaŸników liczebnoœci populacji lêgowych
4 gatunków o zasiêgu ogólnokrajowym: bociana
bia³ego Ciconia ciconia, ³abêdzia niemego Cy-
gnus olor, gawrona Corvus frugilegus i ¿urawia
Grus grus, a od 2002 r. dodatkowo b¹ka Botau-
rus stellaris i b³otniaka stawowego Circus aeru-
ginosus. Ocena odbywa siê na 30 losowo wybra-
nych powierzchniach 100 km

2

, z których

powierzchnia nr MW2 znalaz³a siê czêœciowo na
terenie gmin Czerwiñsk i Brochów, a wiêc w za-
chodniej czêœci KPN i jego otuliny. Dotychczas
zebrane dane wskazuj¹, ¿e 19 z 21 gniazd bocia-
nów bia³ych i wszystkie 3 pary lêgowe ¿urawi
znajduj¹ siê po kampinoskiej stronie Wis³y.

Drugi z programów to krajowy wariant Con-

stant Effort Sites (CES) – programu rozpoczête-
go w Wielkiej Brytanii w 1983 r., a w Polsce
w 2000 r. pod nazw¹ GIOŒ Sta³e Powierzchnie
Od³owu. G³ównym celem programu jest wielo-
letnie monitorowanie zmian liczebnoœci oraz
struktury gatunkowej i wiekowej drobnych lêgo-
wych ptaków wróblowatych. Dane pochodziæ
maj¹ z 8–12 od³owów ptaków, wykonanych
w okresie od maja do sierpnia w wyznaczonych
godzinach, w sta³ych miejscach i w sta³¹ liczbê
sieci. Udzia³ w programie mog¹ braæ wy³¹cznie
osoby o uprawnieniach obr¹czkarskich. W Kam-
pinoskim Parku Narodowym punkt taki funkcjo-
nuje od 2002 r. w okolicy Górek Kampinoskich,
w sezonie 2002 podczas serii 10 od³owów zebra-
no dane o 113 osobnikach z 17 gatunków.

Do wszystkich prezentowanych tu tematów

monitoringu ptaków sporz¹dzane s¹ odpowied-
nie komputerowe bazy danych. Mamy tak¿e na-
dziejê, ¿e rozmaite przejœciowe trudnoœci nie
zmusz¹ nas do przerwania badañ.

Literatura

G³owaciñski Z. (ed.) 2001. Polska Czerwona

Ksiêga Zwierz¹t – Krêgowce. Pañstwowe Wy-
dawnictwo Rolnicze i Leœne. Warszawa.

Juszczak K., Olech B. 1997. LiczebnoϾ i roz-

mieszczenie derkacza Crex crex na terenach
otwartych Kampinoskiego Parku Narodowego
i jego okolic w latach 1996–1997. Not.Orn. 38,3:
197–213.

Kot H., Olech, B. 1995. Raport z realizacji pro-

gramu „Ochrona bociana czarnego i jego siedlisk
w œrodkowo-wschodniej Polsce” w 1995 r. Wo-
jewództwo sto³eczne warszawskie. Siedlce 1995.

Olech B. 1991. Ochrona ptaków drapie¿nych

w Kampinoskim Parku Narodowym – stan
i wskazania. Ochrona Przyrody. 49,1 : 65–79.

Olech B. 1992. O ptakach drapie¿nych w Kam-

pinoskim Parku Narodowym. Puszcza Kampino-
ska 3(92) : 12–13.

Olech B. 1997. Diet of the Goshawk Accipiter

gentilis in Kampinoski National Park (Central

67

Biuletyn Monitoringu Przyrody – Numer 1/2003 (4)

ARTYKU£Y I KOMUNIKATY

Poland) in 1982–1993. Acta Orn. 32,2 :191–200.

Olech B. 1998. Population dynamics and bre-

eding performance of the Goshawk Accipiter
gentilis in Central Poland in 1982–1994. In:
Chancellor R. D., Meyburg B. U., Ferrero J. J.
(eds.): Holarctic Birds of Prey. ADENEX-
WWGBP: 101–110.

Olech B., Pruszyñski M. 2000. Food caching

or surplus killing in the Common Buzzard Buteo
buteo ?Acta Orn. 35,2 : 215–216.

Olech B. 2001. Orze³ bielik w Puszczy Kam-

pinoskiej. Puszcza Kampinoska 4(32) : 1–2.

Tucker G. M., Heath M. F. 1995. BirdLife Con-

servation Series No. 3.

Zawadzka D., Olech B., Zawadzki J. 1990. Za-

gêszczenie, rozród i pokarm bociana czarnego Ci-
conia nigra w Kampinoskim Parku Narodowym
w latach 1979–1987. Not. Orn.31, 1– 4: 5–20.

Anna Andrzejewska

Kampinoski Park Narodowy

MONITORING WÓD
W KAMPINOSKIM PARKU
NARODOWYM – TRZY LATA
OBSERWACJI

Wed³ug podzia³u administracyjnego Polski re-

zerwat le¿y w województwie mazowieckim, na
terenie 6 powiatów oraz 17 gmin.

W porównaniu do s¹siednich obszarów rów-

ninnych teren ten charakteryzuje siê wyj¹tkowo
zró¿nicowan¹ rzeŸb¹. Ró¿nice wysokoœci
wzglêdnej dochodz¹ tu do 30 m. Najwy¿ej po³o-
¿ony punkt na terenie rezerwatu znajduje siê
w pobli¿u jego wschodniej granicy (107,4 m
n.p.m.), a najni¿szy – przy ujœciu Bzury do Wi-
s³y (66,7 m n.p.m.)

Ca³y obszar ma wyraŸn¹ budowê pasow¹.

Wyró¿nia siê tu nastêpuj¹ce obszary: wspó³cze-
sne koryto Wis³y ograniczone wa³ami przeciw-
powodziowymi, dwa poziomy tarasu zalewowe-
go Wis³y, pó³nocny pas wydmowy, pó³nocny
(œrodkowy) pas bagienny, stanowi¹cy dolinê
£asicy, po³udniowy pas wydmowy, po³udniowy
pas bagienny, skarpê pradoliny Wis³y, Równinê
B³oñsk¹.

Obszar rezerwatu niemal w ca³oœci po³o¿o-

ny jest w zlewni £asicy, która jest najwa¿niej-
szym ciekiem wodnym Puszczy Kampinoskiej.
W znacznej czêœci swojego biegu jest obecnie
sztucznie przekopanym kana³em. Prace meliora-
cyjne, maj¹ce na celu osuszenie bagien puszczañ-
skich, rozpoczê³y siê w XIX wieku, a zakoñczy-
³y w latach 1968–1972 wybudowaniem szeregu
jazów i innych budowli piêtrz¹cych. Dwa z nich,
wybudowane w latach 1997–1998, posiadaj¹ sze-
rokie przep³awki w œrodku nurtu rzeki, dziêki
czemu nie stanowi¹ bariery ekologicznej. £asica
ma kilka dop³ywów, z których najwiêkszymi s¹:
prawobrze¿ny kana³ £-9 i lewobrze¿ne: Kana³
Olszowiecki oraz Kana³ Zaborowski.

Na omawianym terenie znajduje siê te¿ szereg

ró¿nej wielkoœci jezior i mniejszych zbiorników
wodnych. Najwiêksze z nich to starorzecza le¿¹-
ce w obrêbie tarasów zalewowych Wis³y. S¹ to:
jeziora Kie³piñskie i Dziekanowskie w rejonie
£omianek oraz jeziora Dolne i Górne w rejonie
Kazunia.

Niemal na ca³ym obszarze rezerwatu (oprócz

Równiny B³oñskiej, gdzie notuje siê kilka pozio-

1. Wstêp

Rezerwat Biosfery UNESCO MaB „Puszcza

Kampinoska” rozci¹ga siê miêdzy 52°26` a 52°
14`N oraz 20°12` a 20°59`E. Po³o¿ony jest na
Nizinie Œrodkowomazowieckiej w po³udniowo-
zachodniej czêœci Kotliny Warszawskiej i pó³noc-
nej czêœci Równiny £owicko-B³oñskiej (Kon-
dracki 1981), na pó³nocny zachód od Warszawy.
Obszar rezerwatu wyznacza granica otuliny Kam-
pinoskiego Parku Narodowego. Od pó³nocy
i pó³nocnego wschodu stanowi j¹ prawy brzeg
Wis³y, od wschodu granica przebiega przedmie-
œciami Warszawy, od po³udnia biegnie rolniczy-
mi obszarami Równiny-£owicko-B³oñskiej, od
zachodu granicê stanowi lewy brzeg Bzury. Re-
zerwat le¿y na obszarze wêz³a hydrologicznego
Wis³y, Bugu, Narwi, Wkry i Bzury.

68

Biuletyn Monitoringu Przyrody – Numer 1/2003 (4)

ARTYKU£Y I KOMUNIKATY

mów wodonoœnych) mamy do czynienia z jed-
nym ci¹g³ym poziomem wodonoœnym, obejmu-
j¹cym ca³y pakiet utworów czwartorzêdowych,
o mi¹¿szoœci od 10 do 50 m i znacznych mo¿li-
woœciach przewodzenia wody.

Zasilanie wód podziemnych pochodzi g³ównie

z przesi¹kania wód opadowych, przede wszyst-
kim w obrêbie wystêpuj¹cych tu pasów wydmo-
wych. Po³udniowa czêœæ tarasu zasilana jest wo-
dami dop³ywaj¹cymi z warstw wodonoœnych
poziomu b³oñskiego.

Odp³yw wód odbywa siê g³ównie na obszarach

bagiennych systemem rowów i kana³ów melio-
racyjnych oraz w wyniku ewapotranspiracji,
zw³aszcza w okresie wegetacyjnym.

2. Cele i program monitoringu wód

Na terenie Kampinoskiego Parku Narodowe-

go od wielu lat prowadzone by³y badania hydro-
logiczne. Mia³y one najczêœciej zakres lokalny
(Kazimierski 1980, Sikorska-Maykowska 1981,
Krogulec 1995).

W latach 1985–1990 prowadzony by³ monito-

ring w sieci, któr¹ tworzy³o ponad 100 punktów
obserwacyjnych wód podziemnych (studni i pie-
zometrów) i 25 punktów wodowskazowych. Po-
miary prowadzone by³y przez okres 5 lat, tj. od
1985 do 1990 r. raz na dwa tygodnie (Kazimier-
ski i in. 1984, 86, 87, 88, 89, 90, Sikorska-May-
kowska, Kazimierski 1989). Wyniki monitorin-
gu oraz kompleksowe badania w zakresie oceny
warunków hydrogeologicznych na terenie Parku
pos³u¿y³y do przygotowania Planu Ochrony
Kampinoskiego Parku Narodowego (Kazimier-
ski i in. 1995).

Obecnie w Rezerwacie Biosfery „Puszcza

Kampinoska” monitoring elementów abiotycz-
nych i biotycznych prowadzony jest w dwóch
skalach przestrzennych: bardziej szczegó³owej –
w ramach Zintegrowanego Monitoringu Œrodo-
wiska Przyrodniczego

1

w Stacji Bazowej „Po¿a-

ry”, której zlewnia obejmuje obszar 20,17 km

2

oraz bardziej ogólnej na ca³ym obszarze rezer-
watu o powierzchni 762 km

2

.

Stacja Bazowa ZMŒP „Po¿ary” dzia³a od roku

1994. Na terenie górnej czêœci zlewni kana³u Ol-
szowieckiego w tzw. kotlinie „Po¿ary” zainsta-
lowane s¹ 22 piezometry s³u¿¹ce do pomiaru
po³o¿enia zwierciad³a oraz badañ chemizmu wód
podziemnych (Fic, Wierzbicki 1994).

W roku 1998 rozpoczêto monitoring wód grun-

towych i powierzchniowych w sieci piezometrów
i punktów wodowskazowych na obszarze ca³ego
Parku wraz z otulin¹. W zwi¹zku z obni¿aniem
siê poziomu lustra wód powierzchniowych i pod-
ziemnych w Planie Ochrony KPN zaproponowa-
no wprowadzenie zmian w gospodarce wodnej
tego obszaru, która pierwotnie by³a ukierunko-
wana na potrzeby rolnictwa, a obecnie musi s³u-
¿yæ ochronie i restytucji siedlisk roœlinnych.
Wskazano wiele dzia³añ zmierzaj¹cych do pod-
niesienia poziomu wód na obszarze ca³ego Par-
ku. Aby podj¹æ to zadanie, nale¿a³o stworzyæ
system obserwacji stanu i jakoœci wód.

Monitoring zmian poziomu lustra wód po-

wierzchniowych i podziemnych, a tak¿e bilansu
wodnego na terenie Puszczy Kampinoskiej, ma
kilka celów:

– dostarczanie bie¿¹cych danych o stanie

i zmianach poziomu wód, co umo¿liwia podej-
mowanie szybkich decyzji;

– zbieranie danych, które umo¿liwiaj¹ analizê

obliczanie bilansu obiegu wody i jego zmian
w d³ugich okresach czasu;

– dostarczanie danych przed, w czasie i po

wprowadzeniu zmian zmierzaj¹cych do renatu-
ralizacji zasobów wodnych Parku;

– dostarczanie danych dla badañ naukowych

z dziedzin hydrologii, hydrogeologii, a tak¿e z in-
nych dotycz¹cych przyrody Parku;

– dostarczanie danych technicznych umo¿li-

wiaj¹cych rzeczow¹ dyskusjê z przedstawiciela-
mi lobby hydrotechnicznego;

– umo¿liwienie modelowania i prognozowa-

nia zmian obiegu wody.

1

Zintegrowany Monitoring Œrodowiska Przyrodnicze-

go jest jednym z podsystemów Pañstwowego Monitorin-
gu Œrodowiska

69

Biuletyn Monitoringu Przyrody – Numer 1/2003 (4)

ARTYKU£Y I KOMUNIKATY

Zakres monitoringu wód oraz sieæ punktów

obserwacyjnych zosta³y zaprojektowane przez
hydrogeologów (E. Krogulec, M. Sikorska-May-
kowska 1996). Podstawowym celem projektowa-
nej sieci monitoringu lokalnego by³o stworzenie
bazy piezometrów i punktów wodowskazowych,
przystosowanych do prowadzenia obserwacji
aktualnego stanu stosunków wodnych. Ogólna
koncepcja lokalizacji punktów obserwacyjnych
zosta³a podporz¹dkowana nastêpuj¹cym uwarun-
kowaniom:

– objêcie obserwacjami wszystkich wystêpu-

j¹cych na terenie KPN stref hydro-dynamicznych,

– uwzglêdnienie wp³ywu czynników antropo-

presyjnych na chemizm wód podziemnych i po-
wierzchniowych,

– nawi¹zanie do poprzednio istniej¹cej sieci,

tak by jej wyniki mog³y byæ wykorzystywane
przy analizie pomiarów projektowanej sieci mo-
nitoringu,

– nawi¹zanie do zakresu proponowanych dzia-

³añ hydrotechnicznych zawartych w „Operacie
ochrony i kszta³towania stosunków i ekosyste-
mów wodnych w obrêbie Kampinoskiego Parku
Narodowego”,

– techniczna mo¿liwoœæ prowadzenia obserwa-

cji hydrogeologicznych i hydrologicznych
(³atwoœæ dojazdu, bezproblemowa lokalizacja
punktu itp.).

Realizacja sieci monitoringu wód powierzch-

niowych i podziemnych by³a mo¿liwa dziêki
dofinansowaniu z Narodowego Funduszu Ochro-
ny Œrodowiska i Gospodarki Wodnej. £¹cznie
zainstalowano lub zaadaptowano 74 punkty ob-
serwacyjne, w tym 55 wód podziemnych i 19 wód
powierzchniowych (rys. 1).

Po zakoñczeniu prac terenowych zosta³a opra-

cowana „Dokumentacja hydrologiczna z wyko-
nanych piezometrów wraz z programem moni-
toringu na obszarze Kampinoskiego Parku
Narodowego” (M. Sikorska-Maykowska, E. Kro-
gulec, M. Fic 1997).

Punkty wodowskazowe maj¹ postaæ bolców

metalowych (reperów) umieszczonych na most-

kach lub budowlach hydrotechnicznych. Ponad-
to w punkcie zamykaj¹cym zlewnie kana³u £asi-
ca i Kana³u Olszowieckiego na granicy KPN za-
instalowane s¹ ³aty hydrometryczne. Wszystkie
punkty obserwacyjne zosta³y zaniwelowane.

Monitoring prowadzony jest od pocz¹tku roku

hydrologicznego 1998 (1.11.1997). Stany wód
podziemnych i powierzchniowych s¹ mierzone
we wszystkich punktach obserwacyjnych co dwa
tygodnie (w poniedzia³ki). W okresie tzw. sta-
nów ni¿ówkowych i wy¿ówek pomiary wyko-
nuje siê raz na tydzieñ.

Obserwacje prowadzone w ramach monitorin-

gu wód podziemnych i powierzchniowych uzu-
pe³niane s¹ danymi meteorologicznymi. Na tere-
nie Parku znajduj¹ siê 3 stacje meteorologiczne
i 6 posterunków opadowych. Dane te umo¿liwiaj¹
obliczanie bilansu wodnego tego obszaru.

W latach 1999–2002 prowadzone by³y kom-

pleksowe badania bilansu wodnego Zlewni £asi-
cy we wspó³pracy z Amerykañsk¹ S³u¿b¹ Parków
Narodowych (National Park Service), w ramach
grantu z II Polsko-Amerykañskiego Funduszu im.
M. Sk³odowskiej-Curie. W badaniach tych udzia³
wziê³y: Dzia³ Nauki i Monitoringu Przyrody oraz
zespo³y naukowe z Zak³adu Hydrologii Wydzia-
³u Geografii i Studiów Regionalnych oraz Zak³a-
du Hydrologii Wydzia³u Geologii Uniwersytetu
Warszawskiego. W badaniach tych obok wielo-
letnich danych uzyskanych z Instytutu Meteoro-
logii i Gospodarki Wodnej wykorzystano m.in.
dane z sieci monitoringu wód KPN.

4. Wyniki trzyletnich obserwacji

Opady na stacji meteorologicznej w Granicy

mierzone s¹ od roku 1985. W tym okresie œred-
nia roczna suma opadów wynios³a 546,9 mm.
Najwy¿sze opady notowane s¹ w lipcu 92,6 mm,
a najni¿sze w styczniu 23,9 i lutym 25,7 mm.

W ostatnich trzech latach pod wzglêdem opa-

dów lata 1999 i 2001 by³y przeciêtne (odpowied-
nio 569,6 mm i 565,6 mm), natomiast rok 2000 –
suchy (413,9 mm). W tym okresie najwy¿sze opa-
dy (162,8 mm) zanotowano w czerwcu 1999 roku,

70

Biuletyn Monitoringu Przyrody – Numer 1/2003 (4)

ARTYKU£Y I KOMUNIKATY

Rys. 2. Miesiêczne sumy opadu w latach hydrologicznych 1999–2000 zmierzone w Granicy

Rys. 1

71

Biuletyn Monitoringu Przyrody – Numer 1/2003 (4)

ARTYKU£Y I KOMUNIKATY

a najni¿sze (3 mm) w kwietniu 2000 roku (rys.
2).

Widoczne jest zró¿nicowanie geograficzne

opadów na terenie Puszczy. Na podstawie danych
z posterunków opadowych Kampinoskiego Par-
ku Narodowego i Instytutu Meteorologii i Go-
spodarki Wodnej wykreœlono mapy izolinii o tych
samych wielkoœciach opadów. Rozpatrywano
pe³ny rok obserwacji 2001. Najbardziej zró¿ni-
cowane opady zanotowano w lipcu, kiedy ró¿ni-
ce pomiêdzy obszarami o najni¿szych i najwy¿-
szych opadach dochodzi³y do 90,9 mm. We
wszystkich porach roku zaznacza siê obszar o ni¿-
szych opadach w zachodniej lub pó³nocno-za-
chodniej czêœci Puszczy oraz wy¿sze opady
w centralnej jej czêœci. Najwy¿sze opady w roku
2001 (656 mm) wyst¹pi³y w centrum Parku we
wsi Kiœcinne, natomiast najni¿sze (513 mm), po-
dobnie jak w roku poprzednim w zachodniej czê-
œci Parku w Famu³kach Królewskich (rys. 3).

Trzyletnie obserwacje stanów wód gruntowych

s¹ niewystarczaj¹ce, by œwiadczyæ o d³ugotermi-
nowych zmianach poziomu wód. W celu okre-
œlenia zamian w poziomie wód gruntowych, dla
ca³ego obszaru Parku, obliczono œredni poziom
wody pod powierzchni¹ terenu (p.p.t) z wszyst-
kich piezometrów. Œrednia ta dla trzech lat wy-
nios³a 1,70

±

0,20 m p.p.t. Najwy¿sze stany wody

(1,30 m p.p.t.) zanotowano 28.06.1999, a najni¿-
sze 2,04 m p.p.t. – 30.10.2000. W okresie bada-
nych trzech lat obserwowano zmniejszaj¹cy siê
trend zmian poziomu lustra wody. WyraŸny
wp³yw na tê tendencje mia³ bardzo suchy rok
2000, kiedy roczna suma opadu wynios³a 406
mm. W roku 2001 zasoby wodne nie powróci³y
do stanów z roku 1999. Tak wiêc roczne staty-
styki: œredni poziom wody, mediana oraz poziom
maksymalny w badanym okresie opada³y. Jedy-
nie najni¿szy roczny poziom wody by³ wy¿szy
w roku 2001 ni¿ w roku 2000.

Oprócz rocznych zmian poziomu wody wi-

doczne s¹ zmiany sezonowe. Najwy¿sze stany
notowane s¹ wiosn¹. W latach 2000 i 2001 wy-
st¹pi³y one w kwietniu, a w roku 1999 – w czerw-

cu. Od momentu wyst¹pienia wiosennego mak-
simum poziom wód zaczyna opadaæ i najni¿sze
poziomy notowane s¹ jesieni¹. W latach 1999
i 2000 wyst¹pi³y one pod koniec paŸdziernika i na
pocz¹tku listopada, natomiast w roku 2001 ju¿
od koñca sierpnia notowany by³ ponowny wzrost
poziomu wody.

W badanym okresie amplituda œredniego po-

ziomu wody dla ca³ego Parku wynios³a 74 cm,
ale roczne amplitudy s¹ ni¿sze i wynios³y od 30
cm w roku 2001 do 50 cm w roku 1999.

Badania warunków hydrogeologicznych, pro-

wadzone od wielu lat na terenie KPN przez Kazi-
mierskiego i Sikorsk¹-Maykowsk¹ (1979), pozwo-
li³y na wydzielenie stref o podobnej dynamice wód
podziemnych. Jako kryteria wydzieleñ, a jedno-
czeœnie czynniki powoduj¹ce odrêbnoœæ hydrody-
namiczn¹, oprócz procesów zasilania czy drena-
¿u, przyjêto: ró¿nice w budowie geologicznej
i geomorfologii, litologiê osadów przypowierzch-
niowych i zwi¹zane z tym pokrycie szat¹ roœlinn¹,
g³êbokoœæ zwierciad³a wód podziemnych, ampli-
tudê zmian stanów wód oraz gospodarcz¹ dzia³al-
noœæ cz³owieka. Wydzielono nastêpuj¹ce strefy:
A – pasy wydmowe, B – pasy dolinne (bagienne),
C – tarasy zalewowe i nadzalewowe, D – obszar
zasiêgu oddzia³ywania ujêcia wód podziemnych
w Wólce Smolanej, E - przedmieœcia Warszawy
oraz F – poziom b³oñski.

Pasy wydmowe s¹ obszarami intensywnej in-

filtracji opadów atmosferycznych. Zwierciad³o
wody podziemnej w okresie prowadzenia badañ
monitoringowych (listopad 1999 – grudzieñ
2001) stabilizowa³o siê na niewielkiej g³êboko-
œci, œrednio od 1,3 do 4,49 m (p.p.t.) w pó³noc-
nym pasie wydmowym i od 1,27 do 4,38 m p.p.t.
w po³udniowym pasie wydmowym; na rzêdnych
od 68,04 do 73,44 m n.p.m. w pó³nocnym pasie
wydmowym i od 68,60 do 77,88 m n.p.m. w po-
³udniowym pasie wydmowym

(rys. 4)

.

Zaznacza

siê tu wyraŸna tendencja wystêpowania wy¿szych
rzêdnych zwierciad³a wody podziemnej w po³u-
dniowym, wy¿szym pasie wydmowym ni¿ w pa-
sie pó³nocnym (Krogulec w druku).

72

Biuletyn Monitoringu Przyrody – Numer 1/2003 (4)

ARTYKU£Y I KOMUNIKATY

Rys. 3

73

Biuletyn Monitoringu Przyrody – Numer 1/2003 (4)

ARTYKU£Y I KOMUNIKATY

W rejonie pasów dolinnych (bagiennych) od-

bywa siê intensywny drena¿ wód podziemnych.
Zwierciad³o wody podziemnej wystêpuje w tej
strefie p³ytko, œrednio na rzêdnych od 68,45 do
73,93 m n.p.m. w pó³nocnym pasie bagiennym
i od 69,05 do 81,81 m n.p.m. w po³udniowym
pasie bagiennym

(rys. 5).

Stany wody i zakres

zmian zwi¹zane s¹ tutaj przede wszystkim z trze-
ma czynnikami: wielkoœci¹ opadu, procesami
ewapotranspiracji oraz drenuj¹cym charakterem
cieków (Krogulec w druku).

Na obszarze tarasu zalewowego s¹ notowane

znaczne amplitudy wahañ stanów wód podziem-
nych, warunkowane stanami wód w Wiœle (rys.
6).

W okresie prowadzenia obserwacji w punk-

tach monitoringowych KPN (od listopada 1998
do grudnia 2001) notowane by³y najczêœciej kil-
kudziesiêciocentymetrowe zmiany po³o¿enia
zwierciad³a wody podziemnej w ci¹gu roku (Kro-
gulec w druku).

Rejon oddzia³ywania ujêcia wód podziemnych

– tarasy Bzury (rejon wsi Wólka Smolana) wraz
z ocen¹ skutków wp³ywu eksploatacji na tereny

s¹siednie by³ przedmiotem licznych opracowañ.
Kompleksow¹ dokumentacjê zmian stanów wód
podziemnych, jak równie¿ wielkoœci i zasiêgu
zdepresjonowania wskutek eksploatacji ujêcia
przeprowadzono na modelu numerycznym (B.
Kazimierski, E. Pilichowska-Kazimierska 1993)
oraz w trakcie wieloletnich badañ hydrogeolo-
gicznych w tym rejonie. Obliczenia numeryczne
filtracji w warunkach niezaburzonych eksplo-
atacj¹ wskazuj¹ na drenuj¹cy charakter cieków:
Bzury, £asicy, Kana³u Olszowieckiego oraz nie-
wielki dop³yw od strony poziomu b³oñskiego.
Z porównania dwóch wariantów symulacji: wa-
runków hydrogeologicznych z rzeczywist¹ eks-
ploatacj¹ ujêcia, wynosz¹c¹ 912 m

3

/d, oraz wa-

runków hydrogeologicznych bez eksploatacji
(tzw. warunki naturalne) wynika, ¿e wskutek eks-
ploatacji wody na ujêciu w Wólce Smolanej,
z Bzury i Kana³u Olszowieckiego zaczê³y dop³y-
waæ znaczne iloœci wody do warstwy wodono-
œnej przy jednoczesnym zmniejszonym drena¿u
tych cieków. Pod wp³ywem eksploatacji i zdre-
nowania terenu wielkoϾ zasilania tarasu kampi-

Rys. 4. Zmiany poziomu wody w wybranych piezometrach pó³nocnego i po³udniowego pasa

wydmowego

74

Biuletyn Monitoringu Przyrody – Numer 1/2003 (4)

ARTYKU£Y I KOMUNIKATY

Rys. 5. Zmiany poziomu wody w wybranym piezometrze pó³nocnego i po³udniowego pasa

bagiennego

Rys. 6. Zmiany poziomu lustra wody w wybranym piezometrze tarasu zalewowego Wis³y

75

Biuletyn Monitoringu Przyrody – Numer 1/2003 (4)

ARTYKU£Y I KOMUNIKATY

noskiego od strony poziomu b³oñskiego w rejo-
nie zdrenowanym eksploatacj¹, obejmuj¹cym
strefê krawêdziow¹ o d³ugoœci oko³o 7000 m,
wynosi ponad 0,58 m

3

/d na 1 m d³ugoœci skarpy

(Krogulec w druku).

Na poziomie b³oñskim wystêpuj¹ dwie war-

stwy wodonoœne: przypowierzchniowa i g³êbiej
po³o¿ona – u¿ytkowa warstwa wodonoœna. Ba-
dania wykaza³y (Krogulec 1997), ¿e zasilanie
warstwy wodonoœnej tarasu kampinoskiego
w strefie przykrawêdziowej poziomu b³oñskiego
zwi¹zane jest z dop³ywem wód podziemnych tyl-
ko z g³êbszej warstwy wodonoœnej poziomu b³oñ-
skiego. Zwierciad³o wody podziemnej o charak-
terze swobodnym w rejonie kontaktu z tarasem
kampinoskim (rys. 7) kszta³tuje siê na rzêdnych
od 82,97 do 91,83 m n.p.m. (Krogulec w druku).

Po³udniowo-wschodnia czêœæ KPN i jego otu-

liny (przedmieœcia Warszawy) to rejon tzw. Wiel-
kiej Warszawy, g³ównie obszar zwartego budow-
nictwa jedno- i wielorodzinnego oraz doϾ
licznych zak³adów pracy. Warunki hydrogeolo-

giczne przedmieœæ Warszawy w rejonie KPN s¹,
pomimo doϾ dobrego rozpoznania, trudne do
scharakteryzowania. Strefa ta zosta³a wyznaczo-
na ze wzglêdu na znaczny stopieñ zagospodaro-
wania terenu. Pod wzglêdem geomorfologicznym
i geologicznym wystêpuje tu du¿a zmiennoœæ po-
woduj¹ca tak¿e znaczne zró¿nicowanie warun-
ków hydrogeologicznych (Krogulec w druku).

Podsumowanie

Przedstawiony monitoring wód powierzchnio-

wych i podziemnych na terenie Rezerwatu Bios-
fery „Puszcza Kampinoska” jest uzupe³niany
automatycznymi pomiarami w wybranych 4 pie-
zometrach, w których odczyty nastêpuj¹ w inter-
wa³ach godzinowych. Pomiary te umo¿liwiaj¹
analizê zmian stanu wód w okresach pomiêdzy
pomiarami manualnymi (Andrzejewska, Hardej
w druku).

Ponadto szczegó³owy monitoring podstawo-

wych elementów œrodowiska przyrodniczego pro-
wadzony jest w Stacji Bazowej Zintegrowanego

Rys. 7. Zmiany lustra wody w wybranym piezometrze poziomu b³oñskiego

76

Biuletyn Monitoringu Przyrody – Numer 1/2003 (4)

ARTYKU£Y I KOMUNIKATY

Monitoringu Œrodowiska Przyrodniczego, gdzie
na obszarze zlewni Po¿ary dokonuje siê codzien-
nych pomiarów stanów wód w 21 piezometrach,
z których 3 to tzw. stanowiska „multilevel”, uj-
muj¹ce wody gruntowe z ró¿nych poziomów
(Wierzbicki 1997).

Monitoring wód s³u¿y nie tylko do badañ hy-

drologicznych i hydrogeologicznych, ale jest tak-
¿e podstaw¹ do badañ interdyscyplinarnych. Ba-
danie te s¹ u³atwione dziêki stosunkowo dobremu
wyodrêbnieniu zlewni £asicy, w znacznym stop-
niu pokrywaj¹cej siê z powierzchni¹ Kampinoskie-
go Parku Narodowego. Na podstawie sieci moni-
toringu wód zosta³a za³o¿ona sieæ sta³ych
powierzchni monitoringu zmian roœlinnoœci. Na-
wi¹zuje te¿ do niej monitoring wybranych grup
zwierz¹t wskaŸnikowych.

Na podstawie dotychczasowych badañ stwier-

dzono, ¿e poziom wód gruntowych, a zw³asz-
cza stan najd³u¿ej utrzymuj¹cy siê w roku
(moda), stale siê obni¿a (Krogulec 2002). Mo¿-
na wyró¿niæ kilka naturalnych i antropogenicz-
nych przyczyn tego zjawiska:

– czynniki atmosferyczne, a przede wszystkim

niskie opady atmosferyczne,

– melioracje wodne o charakterze drena¿owym,
– obni¿aj¹cy siê poziom wód Wis³y i Bzury,

stanowi¹cych lokaln¹ bazê drena¿u,

– systemy obwa³owañ Wis³y i Bzury, które nie

pozwalaj¹ na dop³yw wód powodziowych na
obszar obni¿eñ bagiennych i uzupe³nianie w ten
sposób zasobów wodnych,

– pobór wód podziemnych z ujêæ zlokalizowa-

nych na terenie Warszawy oraz w Wólce Smola-
nej (okolice Sochaczewa),

– brak wodoci¹gów i pobór wód podziemnych

ze studni gospodarskich,

– zmiana u¿ytkowania obszarów KPN w kie-

runku zbiorowisk o wiêkszej ewapotranspiracji:
zalesianie pól, zarastanie ³¹k, przebudowa drze-
wostanów z sosnowych na mieszane i liœciaste.

Ca³oœæ prac zwi¹zanych z rozwojem monito-

ringu przyrody jest ukierunkowana na stworze-
nie modelu jej funkcjonowania i takim doborze

elementów monitoringu, które umo¿liwi¹ stwo-
rzenie tego modelu (Andrzejewski 2001).

W obliczu zmian globalnych oraz zwiêkszaj¹-

cej siê urbanizacji, monitoring ten ma znaczenie
nie tylko dla Kampinoskiego Parku Narodowe-
go. Mo¿e dostarczyæ danych, bêd¹cych ogólno-
krajowymi i miêdzynarodowymi informacjami
o przemianach przyrody pod wp³ywem zmian lo-
kalnych i urbanizacyjnych.

Literatura

Andrzejewska A., Hardej M. w druku. Elec-

tronic measurements of groundwater level in the
Kampinoski National Park. International Journal
of Ecohydrology & Hydrobiology.

Andrzejewski R. 2001. Park narodowy jako

obszar monitoringu przyrody. Biuletyn Monito-
ringu Przyrody 1(2) Biblioteka Monitoringu Œro-
dowiska. Warszawa pp 66 –72.

Fic M., Wierzbicki A. 1994. Organizacja mo-

nitoringu wód podziemnych na terenie rezerwa-
tu Po¿ary w Kampinoskim Parku Narodowym.
Prz. Geol., vol. 42, nr 12, 1994.

Kondracki J. 1981. Geografia Fizyczna Polski

PWN. Warszawa

Kazimierski B. 1980. Ocena parametrów cha-

rakteryzuj¹cych zwi¹zki hydrauliczne wód pod-
ziemnych z wodami w rzece w œwietle analizy
modelowej. Archiwum. IHiGI, Warszawa.

Kazimierski B. i In. 1990. Warunki hydroge-

ologiczne Puszczy Kampinoskiej – w œwietle ob-
serwacji z lat 1985 –90, niepubl., Archiwum KPN.

Kazimierski B., Sikorska-Maykowska M., Pi-

lichowska-Kazimierska E. 1996. Operat ochro-
ny zasobów i ekosystemów wodnych. [w:] Plan
Ochrony KPN. NFOΠniepubl. Archiwum KPN

Krogulec E. 1997. Numeryczna analiza struk-

tury strumienia filtracji w strefie krawêdziowej
poziomu b³oñskiego (Kotlina Warszawska).
Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa pp. 79.

Krogulec E. w druku. Hydrogeological condi-

tions of the Kampinos National Park (KNP) re-
gion.

77

Biuletyn Monitoringu Przyrody – Numer 1/2003 (4)

ARTYKU£Y I KOMUNIKATY

Krogulec E., Sikorska-Maykowska M. 1996

Projekt lokalnej sieci monitoringu wód po-
wierzchniowych i podziemnych na obszarze KPN
wraz z otulin¹. niepubl. Archiwum KPN.

Sikorska-Maykowska M. 1981. Modelowanie

matematyczne zmiennoœci zasilania efektywne-
go warstwy wodonoœnej na podstawie badañ
w wid³ach Wis³y i Bzury, niepubl. Archiwum
Wydzia³u Geol. UW.

Sikorska-Maykowska M., Kazimierski B.

1989. Warunki hydrogeologiczne tarasu kampi-
noskiego a potrzeby wodne siedlisk roœlinnych
Puszczy Kampinoskiej [w:] Wspó³czesne proble-
my geologii Polski centralnej, Wyd. Zak³ad Ma-
³ej Poligrafi UW, Warszawa

Sikorska Maykowska M., Krogulec E., Fic M.

1998. Dokumentacja hydrologiczna z wykona-
nych piezometrów wraz z programem monitorin-
gu na obszarze Kampinoskiego Parku Narodo-
wego. niepubl. Archiwum KPN.

Wierzbicki A. 1999. System pomiarowy Zin-

tegrowanego Monitoringu Œrodowiska Przyrod-
niczego na terenie Stacji Bazowej „Po¿ary”
w Kampinoskim Parku Narodowym [w:] Zinte-
growany Monitoring Œrodowiska Przyrodnicze-
go Stacja Bazowa Po¿ary w Kampinoskim Par-
ku Narodowym, Inspekcja Ochrony Œrodowiska
Biblioteka Monitoringu, Warszawa, 85–12.

Roman Andrzejewski

Dzia³ Nauki i Monitoringu Przyrody

Kampinoski Park Narodowy

MONITOROWANIE DROBNYCH
SSAKÓW

zanym z drobnymi ssakami jest ocena ich zagêsz-
czenia, zwykle trudna do wykonania.

By prze¿yæ w przyrodzie, drobne ssaki musz¹

intensywnie siê rozmna¿aæ. Samica rodzi czêsto
i du¿o potomstwa, które szybko dojrzewa p³cio-
wo i rodzi kolejne pokolenie m³odych. U niektó-
rych gatunków drobnych ssaków, w naszym kli-
macie i sprzyjaj¹cych warunkach pokarmowych,
od jednej samicy, ¿yj¹cej na wiosnê, mo¿e przy-
byæ do jesieni razem dwieœcie jej dzieci, wnu-
ków i prawnuków, a nawet praprawnuków, mimo
¿e wiele z nich w miêdzyczasie zostanie zjedzo-
nych przez drapie¿niki lub padnie z powodu in-
fekcji. Mówi¹c jêzykiem bardziej precyzyjnym:
niektóre gatunki drobnych ssaków (np. nasz nor-
nik zwyczajny) mog¹ zwiêkszyæ zagêszczenie po-
pulacji od wiosny do jesieni 100 razy (po³owa
w tym jest samców, st¹d ka¿da samica musi uro-
dziæ dwa razy wiêcej potomstwa). Równoczeœnie
cech¹ drobnych ssaków jest krótkie ¿ycie, œred-
nio mniej ni¿ trzy miesi¹ce, a w naszym klimacie
u wiêkszoœci gatunków drobnych ssaków obserwuje
siê maksymaln¹ d³ugoœæ ¿ycia, trwaj¹c¹ od wiosny
jednego roku do jesieni nastêpnego. Jest to spowo-
dowane wielkim nara¿eniem na œmieræ ze strony
drapie¿ników, chorób paso¿ytniczych, z³ych warun-
ków atmosferycznych i pokarmowych.

W efekcie takiej biologii zagêszczenie drob-

nych ssaków mo¿e wykazywaæ du¿e wahania.
Je¿eli w danym roku nagromadzi siê dzia³anie
czynników sprzyjaj¹cych rozrodowi i prze¿yciu
m³odych, a bêdzie niewielkie dzia³anie czynni-
ków powoduj¹cych œmiertelnoœæ, zagêszczenie
danego gatunku lub gatunków o podobnych wy-
maganiach œrodowiskowych (ekologowie mówi¹:
„o podobnej niszy ekologicznej”) mo¿e byæ bar-
dzo du¿e. Je¿eli dzia³anie czynników u³o¿y siê
odwrotnie, to zagêszczenie ró¿nych gatunków
mo¿e byæ bardzo niskie, a w niektórych œrodo-
wiskach drobne ssaki ca³kowicie zanikn¹.

Badacze drobnych ssaków zaobserwowali ty-

powy obraz zmian zagêszczenia tych zwierz¹t.
Po roku o bardzo wysokim zagêszczeniu danego
gatunku nastêpuje rok o bardzo niskim zagêsz-

„Drobne ssaki” to okreœlenie przyjête dla naj-

mniejszych ssaków, wystêpuj¹cych w naszej fau-
nie: ryjówkowatych i kretów, myszowatych i nor-
nikowatych, pilchowatych. W ró¿nych krajach
i kontynentach t¹ nazw¹ obejmuje siê tak¿e inne
grupy systematyczne ssaków, ale zawsze o nie-
wielkich rozmiarach cia³a i masie. Podstawowym
zagadnieniem badawczym i praktycznym zwi¹-

78

Biuletyn Monitoringu Przyrody – Numer 1/2003 (4)

ARTYKU£Y I KOMUNIKATY

czeniu, a nastêpnie, w kolejnych latach, zagêsz-
czenie roœnie a¿ do roku o zagêszczeniu znowu
bardzo wysokim. Taka sytuacja zwykle powta-
rza siê cyklicznie – ekologowie mówi¹ o cyklach
zmian liczebnoœci wielu gatunków drobnych ssa-
ków, ze szczytami liczebnoœci powtarzaj¹cymi siê
co oko³o 4 lata.

Od prawie 100 lat badacze obserwuj¹ na œwie-

cie cykle liczebnoœci drobnych ssaków i trwa
dyskusja, czy s¹ to naprawdê regularne cykle, a je-
¿eli tak, to co jest ich przyczyn¹. Powsta³o kilka
teorii na temat tych przyczyn i ¿adna, jak dot¹d,
dobrze nie t³umaczy obserwowanego zjawiska.
Istotn¹ jest jednak obserwacja, ¿e du¿e zmiany
liczebnoœci wystêpuj¹ u gatunków ¿yj¹cych
w œrodowiskach ubogich (np. lemingi w tundrze)
lub silnie zmienionych przez cz³owieka (np. nor-
nik zwyczajny na obszarach rolniczych), nato-
miast zmiany znacznie mniejsze s¹ w œrodowi-
skach o du¿ej ró¿norodnoœci biologicznej, gdzie
wystêpuje silniejsza regulacja ekologiczna za-
gêszczenia gatunków (np. w lasach).

Wysokie zagêszczenia drobnych ssaków po-

woduj¹ niszczenie upraw polowych w równych
czêœciach œwiata (tak¿e czasem i w Polsce). W ta-
kich przypadkach powstaj¹ znaczne straty eko-
nomiczne – wiele gatunków drobnych gryzoni
zaliczanych jest do powa¿nych szkodników
w rolnictwie. W warunkach œrodowisk bogatych,
np. leœnych, rzadko dochodzi do tak du¿ych za-
gêszczeñ, by powsta³o naruszenie równowagi eko-
logicznej ekosystemów, a drobnym ssakom przy-
pisuje siê rol¹ wa¿nego czynnika uczestnicz¹cego
w równowadze przyrody. Zarówno zbyt du¿e za-
gêszczenia, jak i odwrotnie, brak drobnych ssa-
ków wskazuj¹, ¿e ekosystemy o takiej sytuacji maj¹
zubo¿on¹ ró¿norodnoœæ biologiczn¹, zwykle z po-
wodu antropogennych przekszta³ceñ. St¹d pocho-
dzi zainteresowanie nauki i gospodarki rolnej lub
leœnej zagêszczeniami drobnych ssaków w ró¿nych
ekosystemach, jak czêsto wystêpuj¹ zagêszczenia
skrajne, i jakie s¹ ich przyczyny.

Drobne ssaki maj¹ jeszcze jedn¹ ciekaw¹

i wa¿n¹ cechê. Jest ni¹ ³atwoœæ przemieszczania

siê na stosunkowo du¿e odleg³oœci; opuszczania
siedlisk, w których warunki dla ich ¿ycia pogor-
szy³y siê, i zasiedlania siedlisk, w których ich nie
by³o, a w których warunki sta³y siê dla nich przy-
chylne.

Zdolnoœæ do szybkiego rozmna¿ania siê, wy-

mierania, opuszczania jednych siedlisk i ekosys-
temów, a zasiedlania innych powoduje, ¿e drob-
ne ssaki traktuje siê jako dobre bioindykatory
(wskaŸniki) zmian zachodz¹cych w œrodowisku.
Sk³ad gatunkowy i zagêszczenie poszczególnych
gatunków pozwalaj¹ oceniæ wskaŸnik ró¿norod-
noœci biologicznej tej grupy zwierz¹t i odnieœæ
go do ca³ego œrodowiska.

Cechy biologii, ekologii (zmiennoœæ zagêsz-

czeñ) i bioindykacyjnoœæ drobnych ssaków spra-
wiaj¹, ¿e warto je obj¹æ monitoringiem przyrod-
niczym.

S poœród polskich parków narodowych dobre

dane, dotycz¹ce wielu lat monitorowania zmian
zagêszczenia drobnych ssaków, ma Bia³owieski
Park Narodowy. Dane te zbiera i opracowuje
Zak³ad Badania Ssaków PAN

1)

.

W Kampinoskim Parku Narodowym od 50 lat

by³y prowadzone badania nad drobnymi ssaka-
mi, g³ównie przez Instytut Ekologii PAN w Dzie-
kanowie Leœnym. Choæ niektóre serie badawcze
obejmowa³y paroletnie odcinki czasu, to jednak
na podstawie tych obserwacji nie da siê odtwo-
rzyæ zmian liczebnoœci drobnych ssaków w tym
ca³ym okresie. Inne parki narodowe nie maj¹ in-
formacji o drobnych ssakach, które mo¿na by
uznaæ za d³ugookresowy monitoring zmian ich
liczebnoœci.

W roku 1992 rozpoczêliœmy oceny zmian za-

gêszczenia drobnych ssaków w Kampinoskim
Parku Narodowym, poszukuj¹c sta³ej metody,
przystosowanej do „parkowych warunków” przy-

1)

Pucek Z., Jêdrzejewski W., Jêdrzejewska B., Pucek

M. 1993. Rodent population dynamics in primeval deci-
duous forest (Bia³owie¿a National Park) in relation to
weather, seed crop and predation. Acta Therilogica 38 (2):
199–232.

79

Biuletyn Monitoringu Przyrody – Numer 1/2003 (4)

ARTYKU£Y I KOMUNIKATY

rodniczych i organizacyjnych. Wiedz¹c, ¿e nie
ma metod oceny zagêszczenia drobnych ssaków,
daj¹cych rzeczywisty obraz, przyjêliœmy nastê-
puj¹ce za³o¿enia wstêpne.

Metoda powinna dawaæ ocenê wzglêdn¹, po-

równywaln¹ w czasie i przestrzeni, nie sil¹c siê
na podanie rzeczywistego zagêszczenia drobnych
ssaków, np. liczonego w liczbie osobników wy-
stêpuj¹cych na hektarze danego œrodowiska.

Metoda powinna byæ przy¿yciowa (nie uœmier-

caj¹ca zwierz¹t) chocia¿ musi dopuœciæ okreœlon¹
œmiertelnoœæ i umo¿liwiaæ wyjêcie z parku ogra-
niczonej liczby osobników, je¿eli te bêd¹ po-
trzebne do monitorowania innych zjawisk (np.
wystêpowania w populacjach ssaków mikroor-
ganizmów zagra¿aj¹cych zdrowiu cz³owieka lub
zwierz¹t hodowlanych).

Metoda powinna byæ ³atwa, ma³o czasoch³on-

na i niekosztowna, a co wa¿ne mo¿liwa do wy-
konania ewentualnie przez terenowe s³u¿by par-
ku.

Jeden z pracowników parku powinien byæ od-

powiedzialny za coroczne przeprowadzenie ocen
terenowych, analizê i podsumowanie wyników
oraz przedstawienie dyrektorowi parku odpo-
wiedniego sprawozdania.

W roku 2002 Dyrektor Kampinoskiego Parku

Narodowego podpisa³ ostateczn¹ decyzjê o sta-
³ym monitorowaniu drobnych ssaków. W decy-
zji tej przewidziano nastêpuj¹c¹ metodê i zasady
organizacyjne.

Drobne ssaki od³awia siê w 25 pu³apkach

¿ywo³ownych typu „dziekanowskiego”, usta-
wionych w pêtlê (pocz¹tek i koniec pêtli znaj-
duj¹ siê niedaleko od siebie ze wzglêdu na
oszczêdnoœæ czasu obs³ugi) na obszarze bada-
nego œrodowiska

2)

.

Pu³apki w linii tworz¹cej pêtlê stoj¹ w odle-

g³oœci oko³o 10 m od siebie (linia ma wiêc 250
m) przez 4 doby (100 pu³apkodób). Pu³apki usta-
wia siê w poniedzia³ek rano, kontroluje, opisuje,
znakuje, wypuszcza z³owione zwierzêta raz
dziennie (w godzinach rannych) do pi¹tku, gdy
wraz z kontrol¹ pu³apek nastêpuje ich zebranie.

Przed uwolnieniem zwierz¹t znakuje siê je dla
wyró¿nienia z³owieñ powtórnych, obcinaj¹c koñ-
ce w³osów w postaci plamki na sierœci. Termi-
nem przeprowadzenia corocznej kontroli jest
okres miêdzy 1 i 15 paŸdziernika (po zakoñcze-
niu sezonu rozrodczego, w szczycie zagêszcze-
nia drobnych ssaków w cyklu rocznym).

Odnotowuje siê nastêpuj¹ce dane z kontroli

pu³apek: (1) ogólne – data, numer pêtli pu³apek,
aktualne warunki œrodowiskowe, specyficzne
w stosunku do danych najbli¿szej stacji meteoro-
logicznej, których trzy posiada KPN, (2) indywi-
dualne dla ka¿dego z³owionego osobnika – nu-
mer stanowiska pu³apki, gatunek z³owionego
zwierzêcia, p³eæ, masê (okreœlon¹ na wadze sprê-
¿ynowej firmy Pesola), cechy kondycji p³ciowej.
Notuje siê tak¿e fakty: zamkniêcie pu³apki bez
zwierzêcia, widoczne zablokowanie pu³apki unie-
mo¿liwiaj¹ce z³owienie, inne z³owione zwierzê-
ta (poza ssakami), np. p³azy, gady, ptaki.

Podstawowym wskaŸnikiem wzglêdnego za-

gêszczenia drobnych ssaków jest liczba z³owio-
nych osobników (nie licz¹c z³owieñ powtórnych)
danego gatunku na 100 pu³apkodób, a dla oceny
ró¿norodnoœci biologicznej mo¿na zastosowaæ
wskaŸnik Shannona-Wienera. Istnieje mo¿liwoœæ
wykonania bardziej skomplikowanych analiz ze-
branego materia³u.

W przypadku gdy potrzebne s¹ ¿ywe zwierzê-

ta do innych badañ, mog¹ w tym celu byæ one
zabrane tylko w pi¹tek, w czasie ostatniej kon-
troli pu³apek. Zwierzêta pad³e w pu³apkach mog¹
byæ wykorzystane do innych badañ lub preparo-
wane i gromadzone jako zbiory dokumentacyjne
(tak¿e dydaktyczne) parku. Te czynnoœci nie s¹
czêœci¹ monitoringu drobnych ssaków.

Na terenie Kampinoskiego PN wyznaczono 7

pêtli pomiarowych (miejsca pêtli s¹ trwale ozna-

2)

Kszta³t linii w postaci pêtli podyktowany jest tylko

oszczêdnoœci¹ czasu, traconego na powrót do miejsca po-
cz¹tkowego. Je¿eli kszta³t œrodowiska uniemo¿liwia za³o-
¿enie pêtli, pu³apki mog¹ tworzyæ liniê prost¹ lub o ³agod-
nych zakrêtach.

80

Biuletyn Monitoringu Przyrody – Numer 1/2003 (4)

ARTYKU£Y I KOMUNIKATY

kowane w terenie) w trzech typach œrodowisk:
w ponadstuletnim borze i w olsie oraz na turzy-
cowisku (Macrocaricetum). Trzy takie pêtle (po-
³o¿one w zasiêgu kilometra miêdzy sob¹) znaj-
duj¹ siê w zachodniej i trzy we wschodniej czêœci
Parku. Siódma pêtla znajduje siê w turzycowi-
sku na terenie Stacji Zintegrowanego Monitorin-
gu Przyrody w zlewni Po¿ary. Tak rozmieszczo-
ne miejsca monitorowania drobnych ssaków daj¹
mo¿liwoœæ porównania miêdzy sob¹ zagêszcze-
nia zwierz¹t w trzech podstawowych dla Kampi-
noskiego PN œrodowiskach oraz miêdzy zachod-
ni¹ i wschodni¹ czêœci¹ parku (odleg³oœæ oko³o 40
km). Równoczeœnie istnieje mo¿liwoœæ zanalizo-
wania wyników po³owów na tle danych metero-
logicznych, zbieranych na stacjach mieszcz¹cych
siê w odleg³oœci do 3 km od pêtli, i w³¹czenia
danych z po³owów do wyników Stacji Monito-
ringu Zintegrowanego. W pobli¿u pêtli znajduj¹
siê tak¿e miejsca pomiaru zmiany g³êbokoœci
zwierciad³a wód gruntowych i powierzchnie mo-
nitorowania szaty roœlinnej.

Przeprowadzona wed³ug tej metody ocena li-

czebnoœci drobnych ssaków w roku 2002 wyka-
za³a we wszystkich œrodowiskach wyj¹tkowo
wysokie liczebnoœci gryzoni i umiarkowane li-
czebnoœci ryjówek. Metod¹ zbli¿on¹ do powy¿-

3)

Adamczewska-Andrzejewska K. 1998. Dynamika li-

czebnoœci i struktura zgrupowania drobnych ssaków w
zdegradowanych i niezdegradowanych œrodowiskach Kar-
konoszy. w: Geoekologiczne problemy Karkonoszy. Sa-
rosiek J., Stursa J. (red.). Wyd. Acarus, Poznañ, 2: 45–52.

4)

Adamczewska-Andrzejewska K. 2002. Operat „zoo-

log” Drobne ssaki. Manuscrypt materia³ów do Planu
Ochrony Parku Narodowego Bory Tucholskie.

szej stosowano dla oceny zagêszczenia drobnych
ssaków w ró¿nych œrodowiskach Karkonoszy,
w tym Karkonoskiego Parku Narodowego
(Adamczewska-Andrzejewska 1998)

3)

, i ostatnio

w Parku Narodowym Bory Tucholskie w zwi¹z-
ku z dokumentowaniem stanu fauny dla Planu
Ochrony tego Parku (Adamczewska-Andrzejew-
ska 2002)

4)

.

Na zakoñczenie nale¿y zrobiæ nastêpuj¹ce

uwagi. Metoda nie obejmuje drobnych ssaków
z rodziny pilchowatych, mo¿liwe tak¿e, ¿e nie bê-
dzie przydatna dla oceny karczownika ziemno-
wodnego (który w Kampinoskim PN jest gatun-
kiem bardzo rzadkim). Metoda pod wzglêdem
otrzymywanych danych jest zapewne prymityw-
na, jednak nie ma innej, która dawa³aby wiêksz¹
dok³adnoœæ oceny zagêszczenia. Walorem tej
metody jest niska praco- i kosztoch³onnoœæ.

Proponujemy sta³e stosowanie jej w innych

parkach narodowych. Wyniki bêd¹ porównywal-
ne w danym parku narodowym i miêdzy parka-
mi, co najmniej w odniesieniu do synchronicz-
noœci cykli populacyjnych ró¿nych gatunków
drobnych ssaków, na który to temat nie mamy
w Polsce odpowiednich danych. Chêtnie s³u¿y-
my pomoc¹ w organizacji monitoringu drobnych
ssaków.