Spo³ecznoœci lokalne

wobec problemu bezrobocia

m³odzie¿y

INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH

Spo³ecznoœci lokalne

wobec problemu bezrobocia

m³odzie¿y

Warszawa 2003

INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH

PROGRAM POLITYKI SPO£ECZNEJ

Publikacja zosta³a przygotowana w ramach projektu dofinansowanego
ze œrodków Levi Strauss Foundation

The publication was prepared within the framework of the project sup-
ported by Levi Strauss Foundation

Redakcja:

Barbara Gruszka

Projekt ok³adki:

QUAAR (22) 827 21 33

Przedruk materia³ów Fundacji Instytut Spraw Publicznych w ca³oœci lub
czêœci mo¿liwy jest wy³¹cznie za zgod¹ Instytutu. Cytowanie oraz wy-
korzystywanie danych empirycznych dozwolone jest z podaniem
Ÿród³a.

ISBN 83-88594-82-6

Wydawca:
Fundacja Instytut Spraw Publicznych
00-031 Warszawa, ul. Szpitalna 5, lok. 22
tel. (0 22) 556 42 60
fax (0 22) 556 42 62
e-mail: isp@isp.org.pl
www.isp.org.pl

Sk³ad, druk i oprawa:
Wydawnictwa Przemys³owe WEMA Sp. z o.o.
00-950 Warszawa, ul. Dani³owiczowska 18a
tel. (48 22) 828 62 78
fax (48 22) 828 57 79
e-mail: wema@wp-wema.pl
www.wp-wema.pl

Spis treœci

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Mariola Rac³aw-Markowska
I.

Pañstwo i lokalna polityka spo³eczna . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Rozwój spo³eczny i lokalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Zmieniaj¹ca siê rola pañstwa w polityce spo³ecznej . . . . . . . . . . 16
Od centralizmu do lokalizmu – decentralizacja polityki spo³ecznej
w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Powiat jako podmiot lokalnej polityki spo³ecznej . . . . . . . . . . . 25

Ewa Giermanowska
II.

Bezrobocie m³odzie¿y jako problem spo³eczny . . . . . . . . . . . 29
Kategoria m³odzie¿y w badaniach zwi¹zanych z rynkiem pracy. . . . 29
M³odzie¿ jako czynnik zmiany spo³ecznej. . . . . . . . . . . . . . . 36
Lokalny wymiar problemu bezrobocia m³odzie¿y . . . . . . . . . . . 40

Ewa Giermanowska
III. Przeciwdzia³anie bezrobociu m³odzie¿y w krajach rozwiniêtych

gospodarczo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Charakterystyka zjawiska bezrobocia m³odzie¿y . . . . . . . . . . . 48
Procesy wejœcia m³odzie¿y na rynek pracy w krajach OECD . . . . . 52
Programy Unii Europejskiej w dziedzinie edukacji i przygotowania do

rynku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

S³awomir Legat
IV. Analiza regulacji prawnych dotycz¹cych przygotowania

zawodowego i zatrudnienia m³odzie¿y . . . . . . . . . . . . . . . 63
Decentralizacja zadañ w zakresie przygotowania zawodowego

i zatrudnienia m³odzie¿y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Aktywizacja bezrobotnych absolwentów . . . . . . . . . . . . . . . 69
Przygotowanie zawodowe m³odzie¿y . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Wnioski koñcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska
V.

Metodologia badañ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Uzasadnienie podjêcia problemu badawczego – historia badañ . . . . 92
Cele, za³o¿enia i metody badañ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Przedmiot badañ i etapy projektu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

VI. Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej – monografie

powiatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Józefina Hrynkiewicz
Powiat lidzbarski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Ewa Giermanowska
Powiat pu³awski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Mariola Rac³aw-Markowska
Skierniewice – powiat grodzki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska
VII. Dzia³ania lokalne na rzecz przeciwdzia³ania bezrobociu

m³odzie¿y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Uwarunkowania bezrobocia m³odzie¿y w opinii przedstawicieli

œrodowisk lokalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

Mobilizacja lokalna wobec problemu bezrobocia m³odzie¿y. . . . . 184
Obraz lokalnej sieci spo³ecznej i postulaty na rzecz przeciwdzia³ania

bezrobociu m³odzie¿y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska
Wnioski z badañ i rekomendacje dla praktyki . . . . . . . . . . . . . 205

Lokalne rozwi¹zania problemu bezrobocia m³odzie¿y

i ich konsekwencje dla rozwoju spo³ecznoœci powiatu. . . . . . . 206

ród³a bezrobocia i lokalna polityka wspierania rodzin oraz ludzi

m³odych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

Rekomendacje do dalszych badañ i dla praktyki . . . . . . . . . . . 212

Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

Bibliografia (wybrane pozycje) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Spis treœci

Ewa Giermanowska

Mariola Rac³aw-Markowska

Wprowadzenie

Problem bezrobocia m³odzie¿y jest szeroko dyskutowany na forum

publicznym. Pojawia siê w programach rz¹dowych i politycznych po-
szczególnych partii, jest przedmiotem sonda¿y opinii publicznej oraz
badañ przedstawicieli ró¿nych dyscyplin naukowych. Powiêkszaj¹ca
siê skala bezrobocia w Polsce i prognozy dotycz¹ce wchodzenia na ry-
nek pracy roczników drugiego wy¿u demograficznego z prze³omu lat
siedemdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych XX wieku wskazuj¹ na potencjal-
ne utrwalanie siê dezaktywizacji zawodowej znacznej czêœci m³odego
pokolenia.

Problem bezrobocia ludzi m³odych i przeciwdzia³ania temu zjawi-

sku jest sta³ym przedmiotem badañ w krajach OECD i Unii Europej-
skiej oraz wa¿nym elementem ich polityki spo³ecznej i gospodarczej.
Istniej¹ ró¿ne koncepcje w podejœciu do braku pracy dla osób m³odych.
W niektórych krajach toleruje siê wysoki poziom bezrobocia m³odych
i ich ni¿sze wynagrodzenie w stosunku do doros³ych. Uwa¿a siê, ¿e wy-
sokie bezrobocie m³odzie¿y jest wynikiem stanu gospodarki, a jego re-
dukcja ³¹czy siê przede wszystkim z popraw¹ koniunktury gospodar-
czej. W innych krajach podejmowane s¹ intensywne dzia³ania zapobie-
gaj¹ce bezrobociu ludzi m³odych, zwiêkszaj¹ce ich zatrudnienie i szan-
se ulokowania siê na rynku pracy. We wszystkich krajach rozwiniêtych
gospodarczo celem podejmowanych przedsiêwziêæ jest zapobieganie
marginalizacji spo³ecznej. St¹d obecnoœæ, w politykach wszystkich
pañstw, programów przeciwdzia³ania bezrobociu m³odych, zw³aszcza

tych zaliczanych do tak zwanych grup ryzyka spo³ecznego. Charakte-
rystyczna jest tak¿e coraz wiêksza ró¿norodnoœæ podejmowanych
inicjatyw na szczeblu lokalnym.

W Polsce do roku 2000 system s³u¿b zatrudnienia funkcjonowa³

jako specjalna administracja wydzielona i by³ scentralizowany. Opiera³
siê na wojewódzkich i rejonowych urzêdach pracy, które podlega³y
Krajowemu Urzêdowi Pracy. W styczniu 2000 roku podporz¹dkowano
rejonowe urzêdy pracy samorz¹dowi powiatowemu, a wojewódzkie
urzêdy pracy przekazano samorz¹dowi wojewódzkiemu. Powiatowe
urzêdy pracy sta³y siê integraln¹ czêœci¹ zespolonej administracji po-
wiatowej. Zgodnie z ustaw¹ o samorz¹dzie powiatowym to powiat sta³
siê odpowiedzialny za zadania dotycz¹ce przeciwdzia³ania bezrobociu
i aktywizacjê lokalnego rynku pracy. Jednoczeœnie wprowadzone
w 1999 roku reformy: samorz¹dowa i systemu oœwiaty na³o¿y³y na
w³adze powiatowe odpowiedzialnoœæ za organizacjê i finansowanie
szkolnictwa ponadgimnazjalnego oraz kszta³cenia zawodowego. W re-
zultacie przeprowadzonej decentralizacji w zakresie wspomnianych za-
dañ samorz¹d powiatowy sta³ siê wa¿nym podmiotem dzia³añ na rzecz
przygotowania zawodowego i przeciwdzia³ania bezrobociu m³odzie¿y.

Proces przejmowania i realizacji przez w³adze lokalne zadañ

zwi¹zanych z wchodzeniem ludzi m³odych w role zawodowe œledzimy
od momentu wdro¿enia reformy administracyjnej kraju. Obecny projekt
analizuje stan z prze³omu lat 2001 i 2002. Przedmiotem badañ byli
przedstawiciele w³adz lokalnych, to jest samorz¹dów powiatowych
i œrodowisk szkolnych w trzech wybranych powiatach: lidzbarskim,
pu³awskim i skierniewickim grodzkim. W projekcie uczestniczyli tak¿e
reprezentanci lokalnych instytucji: samorz¹dów gmin, szkó³ wy¿szych,
pracodawców, organizacji pozarz¹dowych. Zosta³y wykorzystane ró¿-
norodne techniki badawcze, miêdzy innymi: wywiady indywidualne
i grupowe, obserwacja uczestnicz¹ca, ankiety. Prezentowana publikacja
zawiera analizê teoretyczn¹, prawn¹ i empiryczn¹ materia³ów zgroma-
dzonych w trakcie badañ.

Rozdzia³ I obejmuje problemy decentralizacji polityki spo³ecznej

pañstwa i rozwoju lokalnego w kontekœcie powo³ania powiatów jako
nowych podmiotów lokalnej polityki spo³ecznej. W rozdziale II anali-
zowana jest m³odzie¿ jako odrêbna kategoria badañ w statystyce rynku
pracy i w obszarze nauk spo³ecznych oraz proces wchodzenia osób
m³odych w role zawodowe. Podkreœlony zosta³ równie¿ lokalny wymiar

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

problemu bezrobocia m³odzie¿y. Problematyka przeciwdzia³ania bez-
robociu m³odzie¿y w krajach rozwiniêtych gospodarczo omówiona zo-
sta³a w rozdziale III. Rozdzia³ IV zawiera analizê aktów prawnych do-
tycz¹cych przygotowania zawodowego i zatrudnienia m³odzie¿y w Pol-
sce.

Kolejne rozdzia³y poœwiêcone s¹ analizie materia³u empirycznego

zgromadzonego w toku realizacji projektu. W rozdziale V opisana zo-
sta³a metodologia badañ (to jest uzasadnienie podjêcia problemu badaw-
czego i historia badañ, cele, za³o¿enia i metody badañ, przedmiot badañ
i etapy projektu). Rozdzia³ VI to monografie badanych powiatów, opar-
te na wywiadach grupowych i badaniach ankietowych w³adz lokalnych.
W rozdziale VII zreferowane zosta³y dzia³ania lokalne na rzecz prze-
ciwdzia³ania bezrobociu m³odzie¿y w perspektywie porównawczej
(miêdzy badanymi powiatami) na podstawie ca³ego zgromadzonego
materia³u Ÿród³owego. Ostatni rozdzia³ stanowi podsumowanie wyni-
ków projektu badawczego i rekomendacje dla praktyki.

Wyniki prezentowanych badañ wskazuj¹, ¿e dzia³ania na rzecz ludzi

m³odych podejmowane na poziomie lokalnym s¹ równie istotne jak
dzia³ania inicjowane w skali kraju. Szczególnie wa¿ne dla powiatów
jest stabilizowanie ludzi m³odych w ich miejscach zamieszkania, po-
przez inwestowanie w edukacjê i zatrudnienie m³odzie¿y. Ograniczy to
rozwój wielu dolegliwych i d³ugotrwa³ych kwestii spo³ecznych, jak
równie¿ pozwoli wspólnotom lokalnym spo¿ytkowaæ potencja³ moder-
nizacyjny m³odego pokolenia.

Wprowadzenie

Mariola Rac³aw-Markowska

I. Pañstwo i lokalna polityka spo³eczna

Rozwój spo³eczny i lokalizm

Problematyka rozwoju i zmiany spo³ecznej s¹ zagadnieniami szero-

ko dyskutowanymi przez naukowców, polityków i publicystów na
ca³ym œwiecie – w stabilnych demokracjach zachodnich, w krajach
postkomunistycznych, w „rozwijaj¹cych siê” krajach Trzeciego Œwiata.
Poszukuje siê „nowych” dróg rozwoju, dyskutuje siê o „rozwoju zrów-
nowa¿onym” czy o nastêpstwach „z³ego rozwoju”. W ostatnich deka-
dach XX wieku fascynacja postêpem, z którym uto¿samiono rozwój,
zosta³a zast¹piona fascynacj¹ lokalizmem, który ma staæ siê now¹
szans¹ osi¹gniêcia spo³ecznego dobrobytu.

Wœród polskich teoretyków dyskusja na temat rozwoju (zmiany

spo³ecznej) jest szczególnie o¿ywiona. Socjologowie rozwój i zmianê
spo³eczn¹ interpretuj¹ g³ównie w ramach paradygmatu modernizacji.
„Teori¹ najczêœciej obecnie stosowan¹ – zarówno w socjologii œwiato-
wej, jak i socjologii polskiej – do opisu zmian w spo³eczeñstwie polskim
wchodz¹cym w system œwiatowy jest – wystêpuj¹ca w kilku ró¿nych
wersjach teoria modernizacji. (...) Perspektywa modernizacyjna daje siê
stosowaæ i do realnego socjalizmu i do postkomunistycznej transforma-
cji. Punkt wyjœcia zmian, tzn. „realny socjalizm”, mo¿na traktowaæ jako
próbê selektywnej i specyficznej, nieudanej i bardzo kosztownej moder-
nizacji. Natomiast dokonuj¹ce siê potem zmiany s¹ przede wszystkim
prób¹ zasadniczej korekty i dokoñczenia procesów modernizacji nie tyl-

ko w gospodarce i w polityce, ale i w strukturze spo³ecznej i w sferze
kulturowej...”

Taka perspektywa interpretacyjna dokonuj¹cych siê w Polsce prze-

obra¿eñ nasuwa przypuszczenie, ¿e w centrum zainteresowania socjo-
logów znajduj¹ siê wielkie struktury spo³eczne, pañstwo, naród podda-
wane s¹ „odgórnie” organizowanym procesom unowoczeœniania. Tym-
czasem teorie modernizacji stanowi¹ tylko element bogatego dorobku
socjologii, poœwiêconego rozwojowi i zmianie spo³ecznej. Sam paradyg-
mat modernizacyjny w toku rozwoju wiedzy ulega³ i ulega istotnym
przeobra¿eniom. W opozycji do niego powsta³y równie¿ inne paradyg-
maty, wyjaœniaj¹ce spo³eczne przekszta³cenia wed³ug w³asnych sche-
matów interpretacyjnych:

–

paradygmat rozwoju zale¿nego, wywodz¹cy siê z marksizmu, sfor-
mu³owany w latach szeœædziesi¹tych, podkreœlaj¹cy wzajemne (ne-
gatywne) powi¹zania bogatych rozwiniêtych krajów i ubogich kra-
jów rozwijaj¹cych siê, przy czym rozwój tych pierwszych odbywa
siê kosztem drugich,

–

paradygmat rozwoju endogennego, zyskuj¹cy swoich zwolenników
od lat siedemdziesi¹tych, w przeciwieñstwie do teorii modernizacyj-
nych i zale¿noœciowych zwracaj¹cy uwagê na uwarunkowania we-
wnêtrzne rozwoju danego kraju czy regionu oraz koniecznoœæ dosto-
sowania zmian do istniej¹cych tradycji, kultury i warunków ekologi-
cznych,

–

paradygmat systemu œwiatowego, ukszta³towany w po³owie lat sie-
demdziesi¹tych w opozycji do teorii modernizacyjnych i zale¿no-
œciowych, podkreœlaj¹cy koniecznoœæ obserwowania procesów
zmian w perspektywie kilku wieków, co pozwala na stwierdzenie
wystêpuj¹cych relacji pomiêdzy rdzeniem (centrum gospodarki
kapitalistycznej), pó³peryferiami i peryferiami œwiata.
M.S. Szczepañski teorie rozwoju spo³ecznego systematyzuje w trzy

podstawowe paradygmaty:

Mariola Rac³aw-Markowska

M. Zió³kowski, 2000, Przemiany interesów i wartoœci spo³eczeñstwa polskiego. Teorie,

tendencje, interpretacje, Poznañ, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, s. 33–42. Por. np. pracê
W. Adamski, J. Buncak, P. Machonin, D. Martin, 1999, System Change and Modernization,
Warsaw, IFiS Publishers.

A.W. Jelonek, K. Tyszka, 2001, Koncepcje rozwoju spo³ecznego, Warszawa, Wydawnic-

two Naukowe „Scholar”.

M.S. Szczepañski, 1992, Pokusy nowoczesnoœci. Polskie dylematy rozwojowe, Katowice,

AMP.

–

modernizacyjny,

–

zale¿noœciowy (do którego zaliczy³ paradygmat systemu œwiato-
wego),

–

i dopiero wy³aniaj¹cy siê – rozwoju alternatywnego, akcentuj¹cy
walory lokalnoœci, „ojczyzny prywatnej”, potrzebê ochrony w³asnej
to¿samoœci, tradycji i kultury (w du¿ym stopniu jest odpowiedni-
kiem wyró¿nionego wczeœniej paradygmatu rozwoju endogen-
nego).
Przedstawione paradygmaty oferuj¹ w³asne schematy interpreta-

cyjne rozwoju. Omówienie ka¿dego z nich wykracza³oby poza ramy ni-
niejszego rozdzia³u. Celem opracowania jest wskazanie na te aspekty
ró¿nych paradygmatów rozwoju spo³ecznego, które wspó³ukszta³towa-
³y nowy typ myœlenia o polityce spo³ecznej w ogóle, a przede wszystkim
o jej wymiarze lokalnym. Teorie modernizacji spe³niaj¹ rolê zasad-
nicz¹, gdy¿ ich niedoskona³oœci, „nieadekwatnoœci” w stosunku do
zmieniaj¹cego siê œwiata pobudzi³y teoretyków i badaczy do tworzenia
nowych wizji przeobra¿eñ spo³ecznych.

Teorie modernizacji powsta³y na pocz¹tku lat piêædziesi¹tych XX

wieku. Ich korzeni nale¿y szukaæ w oœwieceniowych wizjach postêpu.
Na ich uformowanie wp³yw wywar³ równie¿ dziewiêtnastowieczny
ewolucjonizm oraz dychotomiczne wizje rozwoju spo³ecznego, na
przyk³ad: Saint-Simona, Tönniesa czy Durkheima. W teoriach moder-
nizacji rozwój spo³eczny pojmowany jest jako ukierunkowana docelo-
wo zmiana, prowadz¹ca do wy³onienia siê nowej jakoœciowo formy
¿ycia spo³ecznego

. Ma on charakter ewolucyjnego, stadialnego, jed-

nolitego i konwergentnego (upodabniaj¹cego) procesu, prowadz¹cego
przez kolejne stadia od spo³eczeñstwa tradycyjnego do spo³eczeñstwa
nowoczesnego

. Modernizacja zak³ada nieustanne ró¿nicowanie (dy-

ferencjacjê) wszystkich sfer ¿ycia spo³ecznego. Proces ten prowadzi
do wy³onienia nowych form organizacyjnych w ka¿dej dziedzinie,
której dotyczy:

–

w sferze ludzkiej psychiki powoduje wzrost podatnoœci jednostek na
zmianê i innowacjê oraz pobudzenie pragnienia osi¹gania,

Pañstwo i lokalna polityka spo³eczna

A.W. Jelonek, K. Tyszka, Koncepcje rozwoju spo³ecznego, wyd.cyt.

M.S. Szczepañski, 1990, Teorie zmian spo³ecznych. Cz. I. Teorie modernizacji, Katowi-

ce, Uniwersytet Œl¹ski.

M.S. Szczepañski, 1999, Modernizacja, w: W. Kwaœniewicz (przew. kom. red.) Encyklo-

pedia socjologii, t. 2, Warszawa, Oficyna Naukowa, s. 271–272.

–

w sferze spo³ecznej oznacza przeobra¿enia dotychczasowego œrodo-
wiska spo³ecznego miêdzy innymi w zakresie systemów pokrewieñ-
stwa i rodziny, struktur klasowych i warstwowych,

–

w sferze kultury wyra¿a siê w ró¿nicowaniu systemów aksjologicz-
nych i kulturowych, a zatem w postêpuj¹cej sekularyzacji, upowsze-
chnianiu wykszta³cenia o œwieckim charakterze,

–

w sferze ekonomicznej prowadzi do wy³onienia gospodarki rynko-
wej, a nastêpnie – opartej na zaawansowanych technologiach,

–

w sferze politycznej oznacza os³abienie elit tradycyjnych w wyniku
ró¿nicowania struktur w³adzy, ról i instytucji, a tak¿e odejœcie od
uprawomocnienia w³adzy typu tradycyjnego na rzecz legalnego.
S³aboœci¹ teorii modernizacji jest przyjmowanie wizji nieuchronne-

go i uniwersalnego, liniowego charakteru procesów rozwoju, które po-
winny ogarn¹æ ca³y œwiat („mit uniwersalnej nowoczesnoœci”

). Zarzu-

ca siê im te¿ ahistorycyzm i europocentryzm. I tak, w myœl ich za³o¿eñ,
kraje tak zwanego Trzeciego Œwiata w okreœlonym momencie przysz-
³oœci pokonaj¹ swoje zacofanie i stan pierwotny, w których siê znajduj¹,
przekszta³caj¹c siê w pañstwa nowoczesne

. Upadek realnego socjaliz-

mu w Europie Œrodkowowschodniej, a tak¿e innych projektów moder-
nistycznych, na przyk³ad w Iranie i Nigerii, udowodni³ zawodnoœæ ta-
kich przypuszczeñ

. Pomimo widocznych s³aboœci teorie modernizacji

stanowi¹ inspiruj¹ce narzêdzie poznania rzeczywistoœci. Ich niew¹tpli-
wym wk³adem w jej zrozumienie jest zwrócenie uwagi na rolê dyfuzji
wartoœci i innowacji w procesie zmian.

W swoich najnowszych wersjach teorie modernizacji odchodz¹ od

przekonania o koniecznoœci organizowania modernizacji w makroskali
– w skali narodów, pañstw, systemów œwiatowych na rzecz mikrostruk-
tur (M.S. Szczepañski zjawisko to okreœla jako „schizmê” w ramach pa-
radygmatu, ale równie¿ jako jego „rewitalizacjê”). Zauwa¿ono bowiem,
¿e postêp spo³eczny, kulturalny, gospodarczy trafia³ niejednokrotnie na
bariery tkwi¹ce w systemach lokalnych. Jednoczeœnie tradycyjne formy
pomocy ze strony krajów wysoko rozwiniêtych, realizowane poprzez

Mariola Rac³aw-Markowska

Okreœlenie u¿yte w: M.S. Szczepañski, Pokusy nowoczesnoœci..., wyd.cyt., s. 26.

Por. np. A. Giddens, 1998, Socjologia. Zwiêz³e, ale krytyczne wprowadzenie, Poznañ,

Zysk i S-ka Wydawnictwo.

Por. M.S. Szczepañski, Modernizacja, wyd.cyt., s. 268–274. Ten nurt krytyki charaktery-

styczny jest dla teorii zale¿noœci. O niebezpieczeñstwach powielania przez kraje postkomu-
nistyczne wzorów Pierwszego Œwiata patrz np. J. Gray, 2001, Po liberalizmie. Eseje wybrane,
Warszawa, Fundacja ALETHEIA.

dary, po¿yczki i dotacje (tak zwana „modernizacja kredytowana”), oka-
zywa³y siê nieskuteczne, a pomoc czêsto by³a Ÿle wykorzystywana. Po
upadku wielu projektów modernizacyjnych i zdyskredytowaniu „mitu
uniwersalnej nowoczesnoœci” liczni badacze zaczêli poszukiwaæ no-
wych wizji i koncepcji rozwoju.

Realizacja owych wizji rozwoju ma siê opieraæ na wewnêtrznych

zasobach i mo¿liwoœciach konkretnych krajów czy regionów. Reko-
menduje siê „poleganie na w³asnych si³ach”, „samorozwój”, ochronê
w³asnej to¿samoœci i dziedzictwa kulturowego. Z jednej strony postulu-
je siê rozwój endogenny, który opiera siê na czynnikach wewnêtrznych,
wspomaganych i katalizowanych przez czynniki zewnêtrzne. Z drugiej
zaœ – zwrócono uwagê na spo³ecznoœci lokalne, od których akceptacji,
postaw i efektywnoœci dzia³añ zale¿¹ wyniki wprowadzanych zmian.
Postuluje siê zatem inicjowanie modernizacji w mikroskali, miêdzy in-
nymi na poziomie spo³ecznoœci lokalnych.

W spo³ecznoœciach lokalnych, po latach zafascynowania zjawiska-

mi wielkiej skali, odkryto nowe Ÿród³o si³ spo³ecznych i mo¿liwoœci
unowoczeœnienia. Niektórzy socjologowie renesans lokalizmu na œwie-
cie ³¹cz¹ z kryzysem pañstwa jako instytucji – „a œciœlej – polityki pañ-
stwowej w zakresie ¿ycia spo³eczno-gospodarczego, wyra¿aj¹cej siê,
mówi¹c najkrócej, w hipertrofii roli pañstwa, w jego nadmiernej inge-
rencji w sprawy gospodarcze i spo³eczne”

. Inni wskazuj¹, ¿e „loka-

lizm – charakterystyczny dla ujêæ alternatywnych – wydaje siê byæ inte-
lektualn¹ i organizacyjn¹ reakcj¹ na procesy koncentracji, centralizacji
i standaryzacji zachodz¹ce w spo³eczeñstwach industrialnych i postin-
dustrialnych. Jest tak¿e wyzwaniem wobec wizji rozwojowych fetyszy-
zuj¹cych wzrost gospodarczy, czyli sta³y przyrost produkcji, traktowa-
ny jako g³ówny miernik i wskaŸnik postêpu spo³ecznego”

Wskazanie na mikrostruktury jako w³aœciwy podmiot procesu

spo³ecznego unowoczeœniania dowartoœciowuje tradycjê i lokalnoœæ.
Podkreœla siê znaczenie si³ tkwi¹cych wewn¹trz systemów, to jest walo-
ry mobilizacji spo³ecznej i politycznej oraz partycypacjê cz³onków
spo³ecznoœci. Mobilizacja oznacza gotowoœæ spo³eczeñstwa do zmiany
ustalonego porz¹dku spo³ecznego czy ekonomicznego oraz zdolnoœæ do

Pañstwo i lokalna polityka spo³eczna

K.Z. Sowa, 2000, Zmierzch i odrodzenie lokalizmu w XX stuleciu. Uwagi o politycznych

uwarunkowaniach procesów spo³eczno-gospodarczych, w: K.Z. Sowa, Socjologia. Spo³eczeñ-
stwo. Polityka, Rzeszów, Wydawnictwo Wy¿szej Szko³y Pedagogicznej, s. 129.

M.S. Szczepañski, Pokusy nowoczesnoœci, wyd.cyt., s. 62.

formu³owania programów, doktryn i ideologii. Partycypacja uto¿samia-
na jest z decentralizacj¹ w³adzy i zarz¹dzania, z w³¹czaniem do dzia³añ
spo³ecznych szerokich krêgów ludzi

. Wymogiem kategorycznym sta-

wianym przez zwolenników wizji rozwoju alternatywnego jest zacho-
wanie w³asnej to¿samoœci kulturowej. Oznacza to, ¿e proces dokonywa-
nych zmian odbywaæ siê winien przy poszanowaniu istniej¹cych trady-
cji, które pojmowaæ mo¿na jako swoiste zasoby spo³ecznoœci lokalnej.

Dowartoœciowanie spo³ecznoœci lokalnych, odzwierciedlone w ha-

œle Ernesta Schumachera „ma³e jest piêkne”, otwiera nowy etap poszu-
kiwania skutecznego sposobu osi¹gania „lepszego” stanu spo³ecznego.
Twórcom i zwolennikom rozwoju alternatywnego mo¿na zarzuciæ swo-
ist¹ nierealnoœæ, formu³owanie postulatów o niew¹tpliwie liryczno-uto-
pijnym charakterze. Wartoœci¹ jest jednak docenienie roli tradycji i to¿-
samoœci, wewnêtrznych si³ systemów spo³ecznych, wskazanie na walo-
ry uczestnictwa i mobilizacji ich cz³onków.

Trend powrotu do „ma³ej skali” widoczny jest równie¿ w postulowa-

nych, na przyk³ad przez Bank Œwiatowy i Komisjê Europejsk¹, koncep-
cjach dotycz¹cych roli i mo¿liwoœci wspó³czesnego pañstwa. Okreœlaj¹
one nowy model polityki spo³ecznej promuj¹cej uczestnictwo oraz part-
nersk¹ wspó³pracê ró¿nych podmiotów, a przede wszystkim samych oby-
wateli, w skutecznym rozwi¹zywaniu pojawiaj¹cych siê problemów
spo³ecznych (w przeciwieñstwie do wczeœniejszego monopolu pañstwa).
Przywróceniu pañstwowej wydolnoœci s³u¿yæ ma zdecentralizowanie
czêœci zadañ spo³ecznych i przekazanie ich wspólnotom lokalnym.

Zmieniaj¹ca siê rola pañstwa w polityce spo³ecznej

W nauce o polityce spo³ecznej koncepcje ³¹cz¹ce pojawienie siê polity-

ki spo³ecznej i pañstwa opiekuñczego (welfare state)

z modernizacj¹

Mariola Rac³aw-Markowska

Tam¿e, s. 66–67.

W literaturze polskiej znajduj¹ siê ró¿ne t³umaczenia welfare state: pañstwo opiekuñcze,

pañstwo dobrobytu, pañstwo zabezpieczania spo³ecznego, bezpieczeñstwa socjalnego, pañstwo
o zobowi¹zaniach spo³ecznych lub pañstwo o orientacji spo³ecznej. Zob. J. Supiñska, 2000, Po-
lityka spo³eczna, w: W. Kwaœniewicz (przew. kom. red.) Encyklopedia socjologii, t. 3, Warsza-
wa, Oficyna Naukowa, s. 142. W pracy pos³ugiwaæ siê bêdziemy wymiennie okreœleniami
welfare state lub pañstwo opiekuñcze.

i charakterystycznymi dla niej procesami: industrializacj¹ oraz urbanizacj¹,
maj¹ ju¿ ugruntowan¹ tradycjê. „Nadejœcie pañstwa opiekuñczego by³o
widziane jako produkt «logiki industrializmu». Industrializacja doprowa-
dzi³a do gwa³townej urbanizacji, rozpadu rodziny rozszerzonej i wzrostu
problemów spo³ecznych, takich jak ubóstwo i choroby. Poniewa¿ rodzina
i sieci krewniacze za³ama³y siê, instytucje pañstwa opiekuñczego, wraz
z rosn¹cymi zasobami generowanymi przez industrializacjê, przejê³y wiele
funkcji uprzednio wype³nianych przez jednostki rodzinne”

Ukszta³towany w toku rozwoju historycznego pañstw Europy Za-

chodniej model zinstytucjonalizowanego, zbiurokratyzowanego systemu
zabezpieczania spo³ecznego, wynikaj¹cy z praw socjalnych obywateli,
by³ postrzegany jako nieuchronny wynik modernizacji prowadz¹cej do
nowoczesnych (rozwiniêtych) spo³eczeñstw. Ewolucjê tego systemu uj-
muje siê zazwyczaj w nastêpuj¹ce etapy: etap wielkiego eksperymentu
(od lat osiemdziesi¹tych XIX wieku do lat trzydziestych wieku XX), etap
konsolidacji (od lat trzydziestych do koñca lat czterdziestych XX wieku),
etap ekspansji (od po³owy lat piêædziesi¹tych XX wieku)

Okres powojenny, czyli etap ekspansji polityki spo³ecznej w Euro-

pie Zachodniej, to czas rozwoju i stabilizacji narodowych systemów za-
bezpieczenia spo³ecznego. Rz¹dy w³¹cza³y siê na niespotykan¹ dot¹d
skalê w dostarczanie œwiadczeñ pieniê¿nych i us³ug spo³ecznych oraz
promowanie socjalnego bezpieczeñstwa. W dyskursie tego okresu
akcentowano centraln¹ rolê pañstwa w zapewnieniu minimalnego stan-
dardu ¿ycia obywateli, ochrony ich praw socjalnych i ekonomicznego
dobrobytu. „Stenograficznym skrótem”, wyra¿aj¹cym zaanga¿owanie
pañstwa w ró¿nych dziedzinach ¿ycia spo³ecznego, sta³o siê okreœlenie
welfare state, to jest pañstwo opiekuñcze. Oznacza ono uk³ad instytucji
zabezpieczenia spo³ecznego (œwiadczeñ pieniê¿nych) i us³ug spo³ecz-
nych, maj¹cych bezpoœredni wp³yw na ¿ycie obywateli

Tymczasem w zmienionych warunkach spo³eczno-ekonomicznych,

od po³owy lat siedemdziesi¹tych (po kryzysie naftowym), nast¹pi³ od-

Pañstwo i lokalna polityka spo³eczna

P. Kennett, 2001, Comparative Social Policy. Theory and Research, Buckingham, Phi-

ladelphia, Open University Press, s. 63.

Podajê za: L. Dziewiêcka-Bokun, 2000, Systemowe determinanty polityki spo³ecznej,

Wroc³aw, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego. Autorka wyró¿nia jeszcze etap ekspe-
rymentu socjalistycznego, charakterystyczny dla powojennej historii krajów Europy Œrodkowo-
wschodniej. Ze wzglêdu na charakter opracowania etap ten zosta³ pominiêty.

N. Barr, 1993, Ekonomika polityki spo³ecznej, Poznañ, Wydawnictwo Akademii Ekono-

micznej, s. 22–23.

wrót od tradycji myœlenia o pañstwie jako jedynym i wy³¹cznym pod-
miocie dostarczaj¹cym dobra i us³ugi spo³eczne. „Dwudziestolecie obej-
muj¹ce lata 70. i 80. [XX wieku – przypomnienie w³asne] przynosi
otwarcie dyskusji na temat praw socjalnych i ich charakteru oraz wp³y-
wu na wytyczanie nowych granic polityki spo³ecznej. Towarzyszy jej
ograniczenie ekspansji programowej, stopniowe zmniejszanie wydat-
ków na cele socjalne z funduszy pañstwowych i poszukiwanie sposo-
bów potanienia dotychczasowych i nowych œrodków realizacji celów
polityki spo³ecznej”

. W efekcie pojawi³ siê dyskurs polityczny akcen-

tuj¹cy potrzebê deregulacji, prywatyzacji i efektywnoœæ dzia³ania wol-
nego rynku równie¿ w programach socjalnych. Uwaga zosta³a przesu-
niêta z kwestii roszczeñ wynikaj¹cych ze spo³ecznych praw jednostek
na ich obowi¹zki, a tak¿e z centralnej i wy³¹cznej roli pañstwa jako wy-
konawcy funkcji spo³ecznych w kierunku ich decentralizacji

. Pow-

sta³a koncepcja „nowego pañstwa opiekuñczego”, które ma przede
wszystkim pe³niæ rolê regulacyjn¹ w sferze publicznej (Regulatory Wel-
fare State), nie zaœ dostarczaæ i zarz¹dzaæ us³ugami oraz dobrami publi-
cznymi (Provider Welfare State)

Kryzys doktryny pañstwa opiekuñczego i powodowany nim dyskurs

teoretyczny wyznacza okreœlone kierunki zmian w sferze praktyki poli-
tyki spo³ecznej. W opozycji do zdyskredytowanego welfare state poja-
wi³y siê koncepcje welfare pluralism i welfare mix. Pierwszy z tych ter-
minów oznacza wynegocjowany udzia³ ró¿nych czynników – rynku,
pañstwa i spo³eczeñstwa obywatelskiego w tworzeniu dobrobytu, drugi
zaœ odnosi siê do „mieszanej strategii tworzenia dobrobytu”, czyli ozna-
cza „kooperacjê pomiêdzy tymi czynnikami”. Innymi s³owy, akcentuje
siê potrzebê wspó³dzia³ania rynku, pañstwa, instytucji spo³eczeñstwa
obywatelskiego oraz samych jednostek w tworzeniu dobrobytu
wspó³czesnych spo³eczeñstw, a koniecznoœæ tê milcz¹co aprobuj¹ zwo-
lennicy ró¿nych nurtów ideologicznych. Podkreœla siê przy tym, i¿ nie
mo¿na faworyzowaæ ¿adnego z wymienionych czynników.

Potrzeba wypracowania zasad takiej wspó³pracy zosta³a wyra¿ana

w licznych dokumentach Komisji Europejskiej, ONZ, OECD, pow-

Mariola Rac³aw-Markowska

L. Dziewiêcka-Bokun, J. Mielecki, 1998, Wybrane problemy polityki spo³ecznej,

Wroc³aw, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego, s. 32.

P. Kennett, Comparative Social Policy, wyd.cyt.

P. Taylor-Gooby, 1999, The Future of Social Policy, w: J. Baldock, N. Manning, S. Mil-

ler, S. Vickerstaff, Social Policy, Oxford – New York, Oxford University Press, s. 557–559.

sta³ych w latach dziewiêædziesi¹tych. Du¿¹ rolê przypisuje siê w nich
instytucjom spo³eczeñstwa obywatelskiego, a zalecon¹ metod¹ osi¹ga-
nia pluralizmu jest „g³êboka” decentralizacja procesu decyzyjnego
i dzielenie odpowiedzialnoœci z innymi sektorami

Coraz czêœciej podnosi siê równie¿ kwestiê „renegocjowania

«spo³ecznego kontraktu»” pomiêdzy pañstwem a jednostk¹. Oznacza to
koniecznoœæ wzmocnienia odpowiedzialnoœci za w³asny dobrobyt, ale
równie¿ wskazuje siê na obowi¹zki jednostki wynikaj¹ce z jej cz³onko-
stwa we wspólnotach (rodzinie, s¹siedztwie i w spo³ecznoœciach lokal-
nych). Ten kierunek polityki obecny jest w ostatniej dekadzie XX wieku
w Wielkiej Brytanii czy Australii, i jak zaznacza P. Kennett, na jego
ukszta³towanie mia³a wp³yw rozwijaj¹ca siê od lat osiemdziesi¹tych
myœl komunitarian (miêdzy innymi Eztioni, Bellah, MacIntyre, Fuku-
yama). W swoich pracach akcentuj¹ oni rolê instytucji spo³eczeñstwa
obywatelskiego, rodziny i wspólnoty oraz aktywnoœci ich cz³onków
w promowaniu oraz osi¹ganiu spo³ecznej sprawiedliwoœci i solidarno-
œci

. Przeniesienie odpowiedzialnoœci za wykonywanie zadañ spo³ecz-

nych na lokalne wspólnoty u³atwia realizacjê tych postulatów.

Proces decentralizacji polityki spo³ecznej jest konsekwencj¹ ograni-

czania zaanga¿owania pañstwa w rozwi¹zywanie pojawiaj¹cych siê
problemów spo³ecznych. Stanowi zasadniczy element przebudowy (lub
wed³ug innych „demonta¿u”) welfare state. Decentralizacja polityki
spo³ecznej wi¹¿e siê jednak z przyjêciem ukrytych za³o¿eñ, miêdzy in-
nymi takich ¿e:

•

pañstwo nie jest w stanie skutecznie rozwi¹zaæ problemów spo³ecz-
nych, a nawet je powiêksza,

Pañstwo i lokalna polityka spo³eczna

P. Abrahamson, 1997, Conceptualizing Welfare Pluralism and Welfare Mix, w: Welfare

State. Historia, kryzys i przysz³oœæ nowoczesnego pañstwa opiekuñczego. Wybór tekstów, War-
szawa, Instytut Socjologii UW (na prawach rêkopisu). Autor przywo³uje równie¿ koncepcjê
Europejskiego Modelu Spo³ecznego – European Social Policy: A Way Forward for the Union,
1994, Komisja Europejska. Omawiane koncepcje welfare pluralism i welfare mix obecne s¹
równie¿ w The State in a Changing World. World Development Report, 1997, Washington D.C.,
The World Bank.

P. Kennett, Comparative Social Policy, wyd.cyt. Krytyczna analiza nurtu komunitarian

patrz G. Crow, 2002, Social Solidarities. Theories, Identities and Social Change, Buckin-
gham-Philadelphia, Open University Press. W polskiej literaturze patrz np. K. Dziubka, 2001,
Teoria demokratycznej obywatelskoœci – zarys problemu, Wroc³aw, Wydawnictwo Uniwersyte-
tu Wroc³awskiego, s. 122–124.

Podajê za J. Krzyszkowski, 2001, Budowa kapita³u spo³ecznego. Nowa koncepcja polity-

ki spo³ecznej na poziomie lokalnym, w: D. Walczak-Duraj, Spo³ecznoœci lokalne w perspektywie
integracji ze strukturami europejskimi, P³ock, Wy¿sza Szko³a im. P. W³odkowica w P³ocku.

•

wzrost udzia³u podmiotów niepublicznych w praktyce spo³ecznej
zwiêkszy efektywnoœæ dystrybucji i produkcji us³ug spo³ecznych,

•

w³adze lokalne posiadaj¹ lepsze rozeznanie potrzeb socjalnych oby-
wateli, a lokalne instytucje s¹ mniej zbiurokratyzowane i anonimowe,

•

w³¹czenie lokalnych podmiotów spo³ecznych w proces zaspokaja-
nia potrzeb mieszkañców oznacza nie tylko wzrost efektywnoœci,
ale i legitymizacjê dzia³añ pañstwa opiekuñczego oraz odbudowê
spo³eczeñstwa obywatelskiego.
Za³o¿enia te opieraj¹ siê na argumentach ideologicznych, od-

nosz¹cych siê do lokalnoœci w jej aksjonormatywnym aspekcie. Wska-
zuj¹ na koniecznoœæ decentralizacji i rozwoju samorz¹dnoœci terytorial-
nej jako podstawowego warunku rzeczywistej demokracji. Stwierdza
siê bowiem, ¿e zarz¹dzanie centralistyczne jest nieefektywne (brak do-
brego rozeznania potrzeb lokalnych, zbyt du¿a skala dzia³añ powoduje
niewype³nienie niektórych z zadañ). Podkreœla siê, ¿e ma³e samorz¹dne
spo³ecznoœci lokalne s¹ bardziej aktywne (interes jednostkowy wyraŸ-
nie ³¹czy siê z interesem grupowym), skuteczniej zaspokajaj¹ potrzeby
afiliacyjne swoich cz³onków i stwarzaj¹ korzystne warunki kszta³towa-
nia poczucia to¿samoœci spo³eczno-kulturowej

Do wszystkich z powy¿szych za³o¿eñ mo¿na podaæ przyk³ady pozy-

tywne (potwierdzaj¹ce je), jak i negatywne (obalaj¹ce za³o¿enia). Jednak
powstanie nowego paradygmatu polityki spo³ecznej sta³o siê faktem.
Równie¿ polskie zmiany systemowe przynios³y decentralizacjê polityki
spo³ecznej, powrót do jej lokalnego wymiaru oraz odkrycie spo³ecznoœci
lokalnych jako wspólnot i nowych si³ spo³ecznego rozwoju.

Od centralizmu do lokalizmu – decentralizacja

polityki spo³ecznej w Polsce

W scentralizowanej pod wzglêdem spo³ecznym, gospodarczym

i politycznym Polsce okresu „realnego socjalizmu” nie funkcjonowa³
samorz¹d terytorialny. Zosta³ on zlikwidowany na mocy ustawy o jed-

Mariola Rac³aw-Markowska

M. Malikowski, 1999, Lokalnoœæ, w: W. Kwaœniewicz (przew. kom. red.), Encyklopedia

socjologii, t. 2, wyd.cyt.

nolitych organach w³adzy pañstwowej i samorz¹dowej w 1950 roku

Zasada jednolitej w³adzy pañstwowej oznacza³a uznanie w³adz tereno-
wych za przedstawicieli zarówno interesów lokalnych, jak i pañstwo-
wych. Przeczy³o to idei samorz¹dnoœci, ale by³o niezbêdne w kraju
o gospodarce planowej, w którym „plany [piêcioletnie] stanowi³y dla
w³adz lokalnych polityczn¹ wyk³adniê samorz¹dowego dzia³ania”

Centralizacja decyzji i kontrola partyjna samorz¹dów spowodowa³y, ¿e
„instytucje samorz¹dowe nie realizowa³y wa¿nych interesów lokalnych
i wobec tego nie wytworzy³y siê wokó³ nich te wiêzi lokalne, na których
podstawie wyrasta zwykle wœród mieszkañców zbiorowe dzia³anie.
Chodzi tutaj g³ównie o wiêŸ terytorialn¹, wspólnoty s¹siedzkie i wspól-
noty interesów”

. Brakowa³o autentycznych wspólnot spo³ecznych

zorganizowanych wokó³ miejsca zamieszkania.

Natomiast ju¿ od pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych idea prze³amania

monopolu pañstwowego w zarz¹dzaniu sprawami publicznymi i przy-
wrócenia prawdziwej samorz¹dnoœci obecna by³a w programach demo-
kratycznej opozycji. Pojawia³o siê wówczas has³o budowy „spo³eczeñ-
stwa obywatelskiego” z³o¿onego z „upodmiotowionych wolnych jed-
nostek”. Warunkiem sine qua non realizacji tych idei mia³a byæ restytu-
cja samorz¹du terytorialnego

. Po zwyciêstwie „Solidarnoœci” w 1989

roku istnia³ ju¿ gotowy program dotycz¹cy samorz¹dnoœci lokalnej,
który zainicjowa³ ca³y cykl zmian ustrojowych.

Przywrócenie samorz¹du terytorialnego sta³o siê zasadnicz¹ refor-

m¹ pierwszego rz¹du postkomunistycznego. Niezw³ocznie przyst¹pio-
no do prac nad now¹ terytorialn¹ organizacj¹ kraju. „Podzia³ prac miê-
dzy Senat, Sejm i Rz¹d pozwoli³ na dokonanie zmian ustrojowych
w ci¹gu kilku miesiêcy. Komisja Senatu [Samorz¹du Terytorialnego]
przygotowa³a ustawy ustrojowe, Biuro Pe³nomocnika Rz¹du [ds. Refor-
my Samorz¹du] opracowa³o projekty ustaw szczegó³owych, a w Komi-
sji Sejmowej [Samorz¹du Terytorialnego] dokonano ostatecznej redak-
cji i uzgodnieñ miêdzy Klubami. Z kolei powo³anie sieci delegatów wo-

Pañstwo i lokalna polityka spo³eczna

Dz.U. Nr 14, poz. 130.

B. Lewenstein, 1999, Wspólnota spo³eczna a uczestnictwo lokalne. Monografia proce-

sów uczestnictwa w samorz¹dzie terytorialnym w pierwszych latach transformacji w Polsce,
Warszawa, Instytut Stosowanych Nauk Spo³ecznych, Uniwersytet Warszawski, s. 51.

Tam¿e.

P. Buczkowski, 1998, „Spo³eczeñstwo obywatelskie” i zasada subsydiarnoœci a sa-

morz¹d terytorialny w Polsce, w: D. Milczarek, Subsydiarnoœæ, Warszawa, Centrum Europej-
skie Uniwersytetu Warszawskiego.

jewódzkich Pe³nomocnika Rz¹du umo¿liwi³o przeprowadzenie prze-
kszta³ceñ w terenie mimo oporu administracji rz¹dowej”

. Ustawa o sa-

morz¹dzie terytorialnym zosta³a uchwalona 8 marca 1990 roku, a w ma-
ju tego samego roku odby³y siê pierwsze wybory samorz¹dowe

Ustawa ta oraz ca³y pakiet tak zwanych ustaw samorz¹dowych okreœ-

la³ podzia³ zadañ i kompetencji pomiêdzy pañstwem a samorz¹dem

Podstawow¹ jednostk¹ samorz¹du sta³a siê gmina, posiadaj¹ca w³asn¹
osobowoœæ prawn¹, prawo w³asnoœci i prawa maj¹tkowe. Gminom po-
wierzono wykonywanie szczegó³owych zadañ z zakresu polityki spo³ecz-
nej, zwi¹zanych z zaspokajaniem zbiorowych potrzeb wspólnoty miesz-
kañców, miêdzy innymi: ochrony zdrowia, pomocy spo³ecznej, komunal-
nego budownictwa mieszkaniowego, oœwiaty, kultury, rekreacji.

Wci¹¿ trwa³y jednak dyskusje nad dalszymi etapami reformy teryto-

rialnej organizacji kraju. W centrum debat znalaz³y siê kwestie rekon-
struowania sieci powiatów oraz wprowadzenia du¿ych regionów (woje-
wództw). W latach 1990–1992 przedstawiono 26 projektów nowej re-
gionalizacji kraju, w 1993 roku powsta³ rz¹dowy dokument programo-
wy Za³o¿enia i kierunki reformy administracji publicznej dotycz¹cy dal-
szej decentralizacji, jednak prace nad reform¹ samorz¹dow¹ nie wysz³y
poza fazê koncepcyjn¹

. W zmienionym uk³adzie si³ politycznych (ko-

alicja Sojuszu Lewicy Demokratycznej – Polskiego Stronnictwa Ludo-
wego) w latach 1994–1997 kontynuowano studia nad reform¹ admini-
stracji publicznej kraju. Projekty te nie wysz³y poza fazê prac odpo-
wiednich komisji sejmowych.

Mariola Rac³aw-Markowska

J. Regulski, 2002, Polski samorz¹d po dziesiêciu latach, w: S. Micha³owski, Samorz¹d

terytorialny III Rzeczypospolitej. Dziesiêæ lat doœwiadczeñ, Lublin, Wydawnictwo Uniwersyte-
tu Marii Curie-Sk³odowskiej, s. 21.

Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorz¹dzie terytorialnym (Dz.U. Nr 16, poz. 95).

Wybory og³oszone zosta³y na dzieñ 27 maja 1990 roku. Patrz Zarz¹dzenie Prezesa Rady Mini-
strów z dnia 19 marca 1990 roku w sprawie zarz¹dzenia wyborów do rad gmin (Dz.U. Nr 17,
poz. 101).

M.in. ustawa z dnia 22 marca 1990 roku o terenowych organach rz¹dowej administracji

ogólnej (Dz.U. Nr 21, poz. 123); ustawa z dnia 10 maja 1990 roku – Przepisy wprowadzaj¹ce
ustawê o samorz¹dzie terytorialnym i ustawê o pracownikach samorz¹dowych (Dz.U. Nr 32,
poz. 191); ustawa z dnia 17 maja 1990 roku o podziale zadañ i kompetencji okreœlonych w usta-
wach szczegó³owych pomiêdzy organy gminy a organy administracji rz¹dowej oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz.U. Nr 34, poz. 198).

Proces przygotowania do reformy terytorialnej organizacji kraju z 1999 roku omówiony

zosta³ na podstawie G. Gorzelak, B. Ja³owiecki, 1999, Reforma terytorialnej organizacji kraju,
w: L. Kolarska-Bobiñska (red.), Druga fala polskich reform, Warszawa, ISP. Wspomniany tekst
zawiera gruntown¹ analizê projektów reformy terytorialnej organizacji kraju.

W 1997 roku rz¹dy objê³a koalicja Akcji Wyborczej Solidarnoœæ – Unii

Wolnoœci, która opowiedzia³a siê za koniecznoœci¹ reformowania struktur
pañstwa i decentralizacj¹. Pod koniec 1997 roku przyjêto harmonogram re-
formy terytorialnej organizacji kraju, a rozwi¹zania prawne oparto na pro-
jekcie przygotowanym w Instytucie Spraw Publicznych w Warszawie

W tocz¹cej siê debacie publicznej dalsz¹ decentralizacjê struktur pañ-

stwa uzasadniano potrzeb¹ dostosowania siê do wymogów obowi¹zu-
j¹cych w Unii Europejskiej, a wynikaj¹cych z zasady pomocniczoœci,
koniecznoœci¹ usprawnienia funkcjonuj¹cej administracji publicznej,
logik¹ podejmowanych reform innych dziedzin ¿ycia spo³ecznego
i wzglêdami gospodarczymi (wiêksza efektywnoœæ zarz¹dzania sprawa-
mi publicznymi i wykonywania zadañ spo³ecznych przez w³adze sa-
morz¹dowe). Wprowadzana reforma samorz¹dowa nie mia³a przy tym
silnych przes³anek spo³ecznych – „dla wiêkszoœci obywateli ostateczna
siatka województw i powiatów nie ma wiêkszego znaczenia – istotna
jest natomiast ich sprawnoœæ w obs³udze obywatela oraz w rozwoju gos-
podarki”

. Wed³ug autorów w Polsce nie wystêpuje równie¿ wyraŸna

identyfikacja regionalna czy ponadlokalna, zwi¹zana z uk³adami teryto-
rialnymi tworzonymi przez siatkê powiatów.

Wprowadzenie du¿ego województwa samorz¹dowego uzasadniano

„efektem skali” – tylko du¿e regiony mog¹ rozwijaæ strategiczn¹ polity-
kê spo³eczn¹ i gospodarcz¹ skuteczniej i efektywniej od rz¹du. Powiat
mia³ wype³niaæ „pustkê” pomiêdzy du¿ym regionem a gmin¹, bêd¹c
jednostk¹ pomocnicz¹, wykonuj¹c¹ te zadania, których nie mo¿e wyko-
naæ samorz¹dowa gmina.

Proces ustawodawczy zwi¹zany z reformowaniem terytorialnej orga-

nizacji kraju zakoñczy³ siê 1 stycznia 1999 roku. Ostatecznie przyjêto po-
dzia³ terytorialny kraju na 16 województw oraz 308 powiatów ziemskich
i 64 powiaty grodzkie. W gestiê województw samorz¹dowych przekaza-
no politykê rozwoju województwa, opart¹ na strategii przygotowanej we
wspó³pracy z podmiotami rz¹dowymi, samorz¹dowymi i spo³ecznymi

Do szczegó³owych zadañ spo³ecznych „o charakterze wojewódzkim” za-
liczono miêdzy innymi: edukacjê publiczn¹ (w tym szkolnictwo wy¿sze),

Pañstwo i lokalna polityka spo³eczna

By³ to projekt Model ustrojowy województwa (regionu) w unitarnym pañstwie demokra-

tycznym autorstwa Z. Gilowskiej, E. Wysockiej, J. P³oskonki, St. Prutisa i M. Steca.

G. Gorzelak, B. Ja³owiecki, Reforma terytorialnej organizacji kraju, wyd.cyt., s. 33.

Art. 11 i 12 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorz¹dzie województwa (Dz.U.

Nr 91, poz. 576 z póŸn. zm.).

promocjê i ochronê zdrowia, kulturê i ochronê jej dóbr, pomoc spo³eczn¹,
politykê prorodzinn¹, kulturê fizyczn¹ i turystykê, przeciwdzia³anie bez-
robociu i aktywizacjê lokalnego rynku pracy

Powiat „wykonuje okreœlone ustawami zadania o charakterze po-

nadgminnym” w imieniu w³asnym i na w³asn¹ odpowiedzialnoœæ, nie
naruszaj¹c zakresu dzia³ania gmin

. W sferze spo³ecznej dotycz¹ one

w szczególnoœci: edukacji publicznej, promocji i ochrony zdrowia, po-
mocy spo³ecznej, polityki prorodzinnej, wspierania osób niepe³nospraw-
nych, kultury i ochrony dóbr kultury, kultury fizycznej i turystyki, prze-
ciwdzia³ania bezrobociu i aktywizacji lokalnego rynku pracy

. Kon-

strukcja zadañ przekazanych samorz¹dom w wyniku wprowadzenia
w 1999 roku reformy systemu oœwiaty oraz dokonania w 2000 roku de-
centralizacji systemu s³u¿b zatrudnienia sprawia, ¿e to przede wszyst-
kim na powiatach spoczywa obowi¹zek wprowadzenia ludzi m³odych
w doros³e ¿ycie zawodowe

. Z zakresu przygotowania zawodowego s¹

to zadania zwi¹zane z organizacj¹ i finansowaniem szkolnictwa ponad-
gimnazjalnego oraz kszta³cenia zawodowego. Utworzona w powiatach
sieæ szkó³ oraz profile kszta³cenia zawodowego powinny odpowiadaæ
zapotrzebowaniom lokalnego rynku pracy

. Z kolei powiatowe urzêdy

pracy (na szczeblu samorz¹dów wojewódzkich – wojewódzkie urzêdy
pracy) wykonuj¹ zadania z zakresu zatrudnienia i przeciwdzia³ania bez-
robociu m³odzie¿y. Powiatowe urzêdy pracy jako jednostki administra-
cji zespolonej powiatu stanowi¹ zasadniczy element systemu lokalnej
polityki rynku pracy. W rezultacie przekazania zadañ spo³ecznych na
szczebel powiatu losy zawodowe m³odych ludzi w du¿ym stopniu za-
le¿¹ od efektywnoœci, skutecznoœci i wewnêtrznej spójnoœci lokalnej
polityki spo³ecznej, a w szczególnoœci jakoœci oœwiaty oraz sprawnoœci
s³u¿b zatrudnienia oraz wspó³pracy pomiêdzy ich pracownikami.

Dokonana w 1999 roku reforma terytorialnej organizacji kraju ozna-

cza³a zatem nie tylko zmianê jego podzia³u, to jest utworzenie nowych

Mariola Rac³aw-Markowska

Art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorz¹dzie województwa (Dz.U.

Nr 91, poz. 576 z póŸn. zm.).

Art. 2 i 14 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorz¹dzie powiatowym (Dz.U. Nr 91,

poz. 578, z póŸn. zm.).

Art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorz¹dzie powiatowym (Dz.U.

Nr 91, poz. 578, z póŸn. zm.).

Szczegó³owe omówienie tej problematyki (w tym odpowiednich zapisów prawnych)

znajduje siê w opracowaniu S. Legata zamieszczonym w niniejszej publikacji.

Szerzej w rozdziale S. Legata.

struktur administracyjnych, ale i powo³anie nowych podmiotów polity-
ki spo³ecznej. Jednak przeprowadzonej decentralizacji towarzyszy, po-
dobnie jak w wypadku powo³ania gmin, szereg nierozwi¹zanych pro-
blemów systemowych, na przyk³ad: w zakresie finansowania samo-
rz¹dów, projektowania i wdra¿ania programów tworz¹cych lokaln¹ poli-
tykê spo³eczn¹ czy wspó³pracy pomiêdzy ró¿nymi szczeblami samo-
rz¹du terytorialnego. Wszystkie te trudnoœci by³y zg³aszane nam przez
przedstawicieli powiatów podczas badañ terenowych, które realizowali-
œmy pod kierunkiem prof. Józefiny Hrynkiewicz w latach 1999–2001

Powiat jako podmiot lokalnej polityki spo³ecznej

Reformie samorz¹dowej z 1999 roku towarzyszy³y okreœlone za³o-

¿enia zwi¹zane z polityk¹ spo³eczn¹. Naczeln¹ norm¹ wyznaczaj¹c¹ jej
wewnêtrzn¹ organizacjê mia³a byæ zasada pomocniczoœci (subsydiarno-
œci). Budowanie subsydiarnych rozwi¹zañ oznacza realizacjê filozo-
ficzno-moralnej idei doskonalenia stosunków, procedur i struktur spo-
³ecznych, uznaj¹cej priorytet jednostki nad spo³ecznoœci¹ oraz spo³ecz-
noœci szczebla podstawowego nad spo³ecznoœciami szczebla wy¿szego
(„tyle wolnoœci, ile mo¿na, tyle uspo³ecznienia, ile koniecznie trzeba”).
W ujêciu polityczno-prawnym, zasadzaj¹cym siê na problemie sprawo-
wania w³adzy, idea subsydiarnoœci oznacza, ¿e wszelkie decyzje w³ad-
cze dotycz¹ce obywateli i ich œrodowiska spo³ecznego powinny byæ po-
dejmowane na szczeblach im najbli¿szych, przy zachowaniu gotowoœci
w³adz wy¿szego rzêdu do udzielania rzeczywiœcie niezbêdnej pomocy
(„tyle uspo³ecznienia, ile mo¿na; tyle pañstwa, ile koniecznie trzeba”)

Pañstwo i lokalna polityka spo³eczna

Wspomniane badania to (1) „Zadania spo³eczne powiatu” – 1999 (kierownik projektu:

prof. J. Hrynkiewicz, sk³ad zespo³u: E. Bojanowska, E. Giermanowska, S. Legat, M. Rac³aw-
-Markowska, M. Rymsza, M. Tkaczyk, L. U³anowska. Projekt wykonany na zlecenie Minister-
stwa Spraw Wewnêtrznych i Administracji) oraz (2) „Decentralizacja funkcji spo³ecznych pañ-
stwa” – 2000–2001 (kierownik projektu: prof. J. Hrynkiewicz, sk³ad zespo³u: H. Ba³os, E. Boja-
nowska, E. Giermanowska, S. Legat, M. Rac³aw-Markowska, I. Rybka, M. Rymsza, M. Tka-
czyk, L. U³anowska. Projekt finansowany przez Instytut Nauk o Cz³owieku w Wiedniu w ra-
mach programu SOCO, realizowany w Instytucie Spraw Publicznych w Warszawie).

D. Milczarek,1998, Subsydiarnoœæ – próba bilansu, w: D. Milczarek (red.), Subsydiar-

noœæ, wyd.cyt., s. 319.

Innymi s³owy, w praktyce reformowania administracji publicznej

oznacza³o to koniecznoœæ decentralizacji polityki spo³ecznej w celu
upodmiotowienia spo³ecznoœci lokalnych oraz ich aktywizowania
wokó³ spraw wspólnych i wspólnych problemów.

Zgodnie z za³o¿eniami reformy powiat stanowi³ podstawowy pod-

miot polityki spo³ecznej w jej lokalnym wymiarze. Programy i dzia³ania
powiatu mia³y koncentrowaæ siê na potrzebach rodzin. Powiat powo-
³any do wype³niania funkcji „specjalistycznych” mia³ (i ma) wspó³-
kszta³towaæ œrodowisko lokalne mieszkañców, w odró¿nieniu od regio-
nalnego (dalekiego wzglêdem obywatela) wymiaru województwa. Jako
nowa jednostka samorz¹dowa przej¹³ on szereg zadañ le¿¹cych uprzed-
nio w gestii ró¿nych „resortów” – Ministerstwa Zdrowia, Edukacji Na-
rodowej, Sprawiedliwoœci, Pracy i Spraw Socjalnych. „Resortow¹” po-
litykê spo³eczn¹ zast¹piono lokaln¹ polityk¹ spo³eczn¹ (szczebel gmin-
ny i powiatowy), „aby wszystkie zadania publiczne by³y wykonywane
tak nisko w strukturze organizacyjnej pañstwa, jak to jest mo¿liwe”

Realizacja powiatowej polityki spo³ecznej by³a przedmiotem badañ

od momentu wdro¿enia reformy terytorialnej organizacji kraju

. W obu

wspominanych wczeœniej projektach badawczych wyeksponowane zo-
sta³o znaczenie lokalnych uwarunkowañ definiowania i rozwi¹zywania
problemów spo³ecznych. Ró¿nice wynikaj¹ce z obiektywnych czynni-
ków, takich jak: po³o¿enie geograficzne powiatów, charakter sieci osad-
niczej, przesz³oœæ gospodarcza i historyczna powiatów, stan i wielkoœæ
infrastruktury spo³ecznej oraz technicznej, wzmocnione by³y przez
czynniki „subiektywne”, zwi¹zane z wra¿liwoœci¹ badanych ludzi na
otaczaj¹c¹ ich rzeczywistoœæ spo³eczn¹

Podczas badañ stwierdzono równie¿, ¿e propagowane w reformie

administracyjnej kraju wzmocnienie odpowiedzialnoœci, samozaradno-
œci i samorz¹dnoœci spo³ecznoœci lokalnych za kszta³towanie ich w³as-

Mariola Rac³aw-Markowska

J. P³oskonka, 2001, Za³o¿enia lokalnej polityki spo³ecznej w koncepcji reformy admini-

stracyjnej pañstwa, w: Decentralizacja funkcji spo³ecznych pañstwa. Materia³y z konferencji
zorganizowanej przez Komisjê Samorz¹du Terytorialnego i Administracji Publicznej, Komisjê
Rodziny i Polityki Spo³ecznej oraz Instytut Spraw Publicznych pod patronatem Marsza³ek Sena-
tu prof. dr hab. Alicji Grzeœkowiak 4 kwietnia 2001 r., Warszawa, Dzia³ Wydawniczy Kancelarii
Senatu, s. 17.

Pe³ne wyniki wspomnianych projektów badawczych znajduj¹ siê w publikacjach „Ra-

port z realizacji projektu badawczego «Zadania spo³eczne powiatu»” (maszynopis) oraz
J. Hrynkiewicz (red.), 2001, Decentralizacja funkcji spo³ecznych pañstwa, Warszawa, ISP.

Por. te¿ E. Giermanowska, M. Rac³aw-Markowska, 2001, „Kim bêdziemy w swoich

ma³ych ojczyznach – kim bêd¹ nasze dzieci?”. „Polityka Spo³eczna” 3, s. 9–12.

nych warunków bytu rozmija³o siê czêsto z realnymi i uœwiadamianymi
mo¿liwoœciami lokalnych zbiorowoœci. Wynika³o to miêdzy innymi
z faktu, ¿e „powiaty obci¹¿ono wieloma nierozwi¹zanymi zadaniami
pomocy spo³ecznej oraz skutkami nierozwi¹zanych (lub nieprawid³owo
rozwi¹zanych) problemów spo³ecznych”

. Skutkowa³o to utrwaleniem

istniej¹cych problemów oraz narastaniem nowych w sytuacji nie zakoñ-
czonego jeszcze procesu tworzenia i organizowania struktur administra-
cji samorz¹dowej. W zwi¹zku z tym rzadko badacze mieli okazjê
stwierdziæ, ¿e stworzono prawnoorganizacyjne i finansowe warunki do
harmonijnego rozwoju spo³ecznoœci lokalnych. Innymi s³owy, nie po-
wsta³y warunki do przeprowadzenia zrównowa¿onego rozwoju spo-
³eczno-gospodarczego, to jest takiego, w wyniku którego nie pojawiaj¹
siê ostre i d³ugotrwa³e kwestie spo³eczne, zagra¿aj¹ce funkcjonowaniu
i rozwojowi spo³ecznoœci lokalnych

W trakcie realizowanych badañ zauwa¿ono natomiast, ¿e istniej¹ce

przed 1989 rokiem ró¿nice rozwoju cywilizacyjnego poszczególnych
rejonów pog³êbiaj¹ siê w wyniku stosowania jednolitych zasad przy-
dzia³u zadañ i œrodków dla silnie zró¿nicowanych terenów, a spo³eczno-
œci lokalne czêsto s¹ bezradne wobec tego faktu. Pocz¹tkowy entuzjazm
wynikaj¹cy z mo¿liwoœci „brania spraw we w³asne rêce” zamienia³ siê
we frustracjê i rozgoryczenie (zw³aszcza w powiatach ubogich, o struk-
turalnym bezrobociu i wieloletnich zaniedbaniach w zakresie infrastruk-
tury socjalnej), „¿e ci tam, na górze” nie widz¹ (lub nie chc¹ widzieæ)
mizernoœci i niemocy „do³u”. Powszechnie wskazywano na takie trud-
noœci w tworzeniu i wykonywaniu lokalnej polityki spo³ecznej, jak:
brak œrodków finansowych uniemo¿liwiaj¹cy realizacjê na³o¿onych na
powiaty zadañ, niestabilne lub/i nieprecyzyjne zapisy prawa wyklu-
czaj¹ce projektowanie d³ugofalowych strategii polityki spo³ecznej czy
b³êdy systemowe, powsta³e przy organizacji nowych struktur admini-
stracji, zw³aszcza dotycz¹ce nadzoru i kontroli (w zakresie wykonywa-
nia zadañ ustawowych).

Powszechnie odczuwane trudnoœci w projektowaniu i realizowaniu

polityki spo³ecznej powiatów przek³ada³y siê na ograniczane dzia³ania

Pañstwo i lokalna polityka spo³eczna

J. Hrynkiewicz, 1999, Synteza raportu, w: Raport z realizacji projektu badawczego „Za-

dania spo³eczne powiatu”, wyd.cyt., s. 6.

Definicjê zrównowa¿onego rozwoju spo³eczno-gospodarczego podajê za A. Kurzyno-

wski, 1999, Polityka spo³eczna – warunki realizacji i skutecznoœci, w: J. Auleytner, J. Danecki,
Teoretyczne problemy nauki o polityce spo³ecznej. Materia³y z konferencji w Warszawie 27–29
XI 1997 r., Warszawa, Dom Wydawniczy ELIPSA.

w zakresie rozwi¹zywania wystêpuj¹cych problemów spo³ecznych –
zw³aszcza tych, które sw¹ intensywnoœci¹ i zasiêgiem wykracza³y poza
mo¿liwoœci nowo powsta³ych struktur (takich jak na przyk³ad masowe
i d³ugotrwa³e bezrobocie czy ubóstwo). Lokalna polityka spo³eczna
ogranicza³a siê do pomocy spo³ecznej – „wed³ug za³o¿eñ reformy struk-
tury administracyjnej, powiat mia³ byæ podstawowym podmiotem poli-
tyki spo³ecznej w pañstwie. W realizacji reformy sta³ siê dodatkowym
powiatowym oœrodkiem pomocy spo³ecznej”

. Czêsto brakowa³o nie

tylko obiektywnych warunków do wykonywania polityki spo³ecznej
(finansów, kadry, narzêdzi), ale i samej koncepcji.

Pomimo ograniczonych mo¿liwoœci dzia³añ w powiatach dostrzega-

liœmy równie¿ ró¿nice w wykonywaniu zadañ ustawowo przypisanych
samorz¹dom. Wy³ania³y siê zacz¹tkowe wzory lokalnej polityki spo-
³ecznej. Wzory te powstawa³y jednak nie jako rezultat planowego dzia-
³ania, ale bardzo czêsto w wyniku ¿ywio³owego przebiegu procesu for-
mowania lokalnej polityki spo³ecznej – „bez pomocy, wsparcia koncep-
cyjnego, programowego, organizacyjnego ze strony zarówno w³adz
administracyjnych pañstwa, jak i organizacji pozarz¹dowych, w wyniku
walki lub/i wspó³dzia³ania lokalnych si³ politycznych oraz œrodowisk
opiniotwórczych. (...) ¯ywio³owo kszta³towane struktury, program, za-
kres, metody, formy dzia³ania i wspó³dzia³ania instytucji samorz¹du lo-
kalnego stanowi¹ odzwierciedlenie poziomu œwiadomoœci w³adz lokal-
nych w zakresie zadañ polityki spo³ecznej, wp³ywu grup interesu,
wspó³dzia³ania i walki si³ politycznych w skali lokalnej, wykorzystania
zasobów ekonomicznych i spo³ecznych, aktywnoœci spo³ecznoœci lokal-
nej, tradycji aktywnoœci spo³ecznej w danym œrodowisku, poziomu
œwiadomoœci obywatelskiej mieszkañców, poczucia to¿samoœci i zako-
rzenienia w danym œrodowisku”

. Wszystko to sprawia, ¿e decentra-

lizacja w wymiarze lokalnym nie ma jednego oblicza, a przedstawienie
jej ró¿norodnoœci staje siê wa¿nym zadaniem badawczym. Prezentowa-
ny projekt badawczy ma ukazaæ miêdzy innymi lokalne strategie walki
z bezrobociem m³odzie¿y, ich zró¿nicowanie i warunki powstania.

Mariola Rac³aw-Markowska

J. Hrynkiewicz, 2001, Podsumowanie, w: J. Hrynkiewicz (red.), Decentralizacja funkcji

spo³ecznych pañstwa, wyd.cyt., s. 206.

Tam¿e, s. 9–10.

Ewa Giermanowska

II. Bezrobocie m³odzie¿y jako problem

spo³eczny

Kategoria m³odzie¿y w badaniach zwi¹zanych

z rynkiem pracy

Traktowanie m³odzie¿y jako odrêbnej kategorii badañ, ze wzglêdu

na jej specyficzny status spo³eczny wynikaj¹cy z procesów wchodzenia
w role zawodowe i ulokowania siê na rynku pracy, znajduje uzasadnie-
nie w analizach prowadzonych w obrêbie ró¿nych dyscyplin nauko-
wych. Definicja pojêcia m³odzie¿y nie jest jednoznacznie okreœlona.
Badacze pos³uguj¹c siê terminem „m³odzie¿” odwo³uj¹ siê do ró¿nych
kryteriów w zale¿noœci od problemu badañ i historyczno-kulturowych
uwarunkowañ

. Wieloœæ definicji m³odzie¿y stosowanych, na przy-

k³ad, w socjologii dowodzi ró¿norodnoœci podejœæ badawczych. Socjo-
logiczne definicje opieraj¹ siê na kategorii wieku i wskazuj¹ na ró¿nice
wiekowe jako wa¿ne kryteria podzia³u. Opisuj¹ m³odoœæ (m³odzie¿) po-
przez wyodrêbnienie stadiów rozwoju, etapów ¿ycia, statusu spo³eczne-
go wynikaj¹cego z usytuowania m³odoœci miêdzy dzieciñstwem a do-
ros³oœci¹. Odwo³uj¹ siê do koncepcji pokolenia, podkreœlaj¹c ci¹g³oœæ

Por. np. S.N. Eisenstadt, 1991, M³odoœæ, œwiadomoœæ pokoleniowa i zmiany historyczne,

w: K. Kuczyñski (red.), Pokolenie prze³omu, Warszawa, Uniwersytet Warszawski, tom I;
A. K³oskowska, 1991, M³odzie¿ w œwietle socjologicznych teorii w œwiecie, w: Pokolenie
prze³omu, wyd.cyt., M. Siñczuch, 2002, Wchodzenie w doros³oœæ w warunkach zmiany spo³ecz-
nej, Warszawa, Uniwersytet Warszawski, Instytut Socjologii.

i wspólnotê ludzi, którzy razem doœwiadczyli pewnych historycznych
wydarzeñ i wp³ywów.

Definicje m³odzie¿y stosowane w statystyce
i badaniach rynku pracy

W badaniach dotycz¹cych rynku pracy i bezrobocia na ogó³ stoso-

wane s¹ definicje demograficzne m³odzie¿y oparte na kryterium wie-
ku

. W okreœlaniu przedzia³ów wiekowych, co podkreœla K. Mlonek,

przydatne s¹ pojêcia uwzglêdniaj¹ce aspekt spo³eczny i ekonomiczny,
to jest: m³odzie¿ jako kategoria kszta³cenia (edukacja) i m³odzie¿ jako
kategoria zatrudnienia (praca). W Polsce, jak podaje autorka, m³odzie¿
w ujêciu demograficznym to zbiór osób w wieku 15–24. lat, którego
doln¹ granicê wyznacza wiek w³aœciwy dla koñczenia szko³y podstawo-
wej (obecnie gimnazjalnej) i minimalny wiek dla zatrudnienia – 15 lat;
górn¹ zaœ wiek w³aœciwy do koñczenia szko³y wy¿szej i zamykaj¹cy
okres eksploracji zawodowej – 24 lata. M³odzie¿ jako kategoria
kszta³cenia to zbiór osób w wieku 15–24. lat, ucz¹cych siê w szko³ach
ponadpodstawowych (obecnie ponadgimnazjalnych) i wy¿szych –
zbiór ten tworz¹ uczniowie i studenci ró¿nych poziomów i typów szkó³.
M³odzie¿ jako kategoria zatrudnienia to zbiór osób w wieku 15–24 lata,
bêd¹cy w zasobach si³y roboczej – tworz¹ go osoby pracuj¹ce i bezro-
botne, aktywnie poszukuj¹ce pracy.

Przyjêcie jednolitego kryterium demograficznego opartego na kate-

gorii wieku, w celu wyodrêbnienia grupy m³odych, stosowane jest tak¿e
w statystyce miêdzynarodowej. Wed³ug standardów zalecanych przez
Organizacjê Narodów Zjednoczonych do m³odzie¿y zalicza siê osoby
w wieku 15–24. lat. Na przyk³ad, w badaniach publikowanych przez
Eurostat, dotycz¹cych bezrobocia wyró¿nia siê kategoriê m³odych – s¹
to osoby w przedziale wieku 15 – poni¿ej 25. lat

. Zgodnie z zalecenia-

mi Miêdzynarodowej Organizacji Pracy i Eurostatu za bezrobotnego
uznaje siê osobê, w wieku 15. lat lub wiêcej, która jednoczeœnie spe³nia
trzy warunki:

–

w okresie badanego tygodnia nie by³a osob¹ pracuj¹c¹,

Ewa Giermanowska

K. Mlonek, 1996, M³odzie¿ na rynku pracy w Polsce w œwietle badañ, Warszawa, KUP,

s. 14–17.

http://europa.eu.int/comm/eurostat/

Zgodnie z zaleceniami Eurostatu od I kwarta³u 2001 roku populacja bezrobotnych zo-

sta³a ograniczona do osób w wieku 15–74 lata.

–

przez ostatnie cztery tygodnie aktywnie poszukiwa³a pracy,

–

by³a gotowa podj¹æ pracê w ci¹gu dwóch tygodni od daty otrzyma-
nia oferty.
Wyodrêbnienie kategorii m³odych, na podstawie jednolitego kryte-

rium wieku, ma du¿e znaczenie w prowadzeniu miêdzynarodowych ba-
dañ i studiów porównawczych dotycz¹cych rynku pracy.

W polityce i programach rynku pracy definicje operacyjne pojêcia

m³odzie¿y stosowane w wielu pañstwach ró¿ni¹ siê, zale¿¹ od kulturo-
wych, instytucjonalnych i politycznych uwarunkowañ

. W pañstwach

uprzemys³owionych oraz w krajach Europy Centralnej i Œrodkowej za
doln¹ granicê zwykle uznaje siê minimalny wiek obowi¹zku szkolnego,
natomiast górna granica definiowana jest bardzo szeroko. Na przyk³ad,
w programie „New Deal”, zainicjowanym w 1998 roku w Wielkiej Bry-
tanii, którego celem jest przeciwdzia³anie bezrobociu ludzi m³odych, ter-
min „m³odzie¿” obejmuje grupê osób w wieku 18–24. lat, ale te¿ propo-
nuje siê specjalne dzia³ania dla grupy 16- i 17-latków. Z kolei we
W³oszech ten termin jest stosowany do opisania dzia³añ kierowanych
do grupy osób w wieku 14–29. lat na pó³nocy i 14–32. lat na po³udniu.
W wielu krajach wydziela siê w kategorii m³odzie¿y podgrupy, na
przyk³ad, w Niemczech wyró¿nia siê nastolatki (16–19 lat) i m³odych
doros³ych (20–24 lata). Wskazuje siê nie tylko na trudniejsz¹ sytuacjê
na rynku pracy m³odych doros³ych w stosunku do nastolatków i osób
doros³ych, ale i na koniecznoœæ stosowania innych rozwi¹zañ. W polity-
ce i programach dotycz¹cych rynku pracy mo¿na zauwa¿yæ coraz
powszechniejsze wyd³u¿anie górnej granicy wieku koñcz¹cego okres
m³odoœci, powy¿ej 24. lat. Z drugiej strony nastêpuje wyodrêbnianie
podgrup m³odzie¿y w ramach przyjêtego przedzia³u wiekowego.

W Polsce informacje statystyczne u¿yteczne do opisania sytuacji

m³odzie¿y na rynku pracy obejmuj¹ ró¿ne kategorie wiekowe m³odych.
W badaniach aktywnoœci ekonomicznej ludnoœci (w skrócie BAEL),
realizowanych od 1992 roku przez G³ówny Urz¹d Statystyczny, mo¿e-
my wyodrêbniæ m³odych wed³ug kategorii wieku. S¹ to osoby w wieku
15–24. lat, których status na rynku pracy okreœlany jest na podstawie
wymienionej wczeœniej definicji Eurostatu. Badania te pozwalaj¹ na
oszacowanie statusu m³odych ludzi na rynku pracy wed³ug przynale¿-

Bezrobocie m³odzie¿y jako problem spo³eczny

N. O`Higgins, 2001, Youth Unemployment and Employment Policy. A Global Perspecti-

ve, Geneva, International Labour Office, s. 10.

noœci do jednego z trzech podstawowych zasobów: pracy, bezrobocia,
biernoœci zawodowej.

Rejestracja urzêdów pracy pozwala wyodrêbniæ osoby m³ode bez

pracy wed³ug wieku 15 –17 lat i 18–24 lata lub statusu na rynku pracy, to
jest: bezrobotnego absolwenta lub bezrobotnego m³odocianego absol-
wenta. Zgodnie z ustaw¹ o zatrudnieniu i przeciwdzia³aniu bezrobociu

za absolwenta uznaje siê bezrobotnego, który w okresie do up³ywu dwu-
nastu miesiêcy od dnia okreœlonego w dyplomie, œwiadectwie ukoñcze-
nia szko³y lub zaœwiadczenia o ukoñczeniu kursu zarejestrowa³ siê we
w³aœciwym dla miejsca zamieszkania powiatowym urzêdzie pracy.
W grupie bezrobotnych absolwentów, na przyk³ad dziennych szkó³ wy¿-
szych, studiów podyplomowych i doktoranckich s¹ tak¿e osoby, które
przekroczy³y wiek 24. lat. Za bezrobotnych m³odocianych absolwentów
uznaje siê osoby, które nie ukoñczy³y 18. lat.

Z kolei dane GUS dotycz¹ce zatrudnienia m³odocianych w celu

przygotowania zawodowego obejmuj¹ osoby w wieku 15–18 lat oraz te,
które jako m³odociane zawar³y umowê o pracê w celu nauki zawodu lub
przyuczenia do okreœlonej pracy i po osi¹gniêciu pe³noletnoœci konty-
nuuj¹ naukê na tych samych zasadach – niezale¿nie od tego, czy uczêsz-
czaj¹ do szkó³ zawodowych dla m³odocianych pracowników czy te¿ nie
uczêszczaj¹ do tych szkó³

Przyjêta w statystyce i badaniach rynku pracy definicja pojêcia m³o-

dzie¿y oparta jest na demograficznym kryterium wieku. Oddzielne anali-
zy mog¹ dotyczyæ kategorii absolwentów szkó³. W polityce i programach
rynku pracy przyjmowane s¹ ró¿ne przedzia³y wiekowe. Cech¹ charakte-
rystyczn¹ ostatnich lat jest wyd³u¿anie okresu m³odoœci, powy¿ej 24. lat.
Pos³uguj¹c siê kryterium wieku w celu wyodrêbnienia kategorii m³odzie-
¿y musimy tak¿e pamiêtaæ o wielu innych wewnêtrznych podzia³ach
w ramach tej populacji. M³odzi ludzie w okreœlonym przedziale wieku s¹
kategori¹ zró¿nicowan¹ wed³ug wielu kryteriów socjodemograficznych
i spo³eczno-zawodowych, do których mo¿emy zaliczyæ na przyk³ad: p³eæ,
wiek, wykszta³cenie, zawód, miejsce zamieszkania, posiadanie pracy

Wymienione zró¿nicowania w istotny sposób wi¹¿¹ siê z procesami
wchodzenia w doros³oœæ i ulokowania siê na rynku pracy.

Ewa Giermanowska

Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 roku o zatrudnieniu i przeciwdzia³aniu bezrobociu (Dz.U.

z 2001 roku Nr 6, poz. 56).

Rocznik statystyczny pracy 1999, 2000, Warszawa, GUS, s. 24.

K. Mlonek, M³odzie¿ na rynku..., wyd.cyt., s. 17–20.

Ulokowanie siê na rynku pracy – wchodzenie w doros³oœæ

W literaturze pojêcie m³odzie¿y czêsto jest definiowane poprzez

odwo³anie do faz ¿ycia, stadiów rozwoju. Traktuje siê m³odoœæ jako
fazê przejœciow¹ miêdzy dzieciñstwem a doros³oœci¹. Wyró¿nienie
m³odzie¿y jako odrêbnej kategorii spo³ecznej wynika z faktu, ¿e
m³odoœæ jest okresem wchodzenia w struktury zawodowe i rodzinne
œwiata doros³ych, oraz w³¹czania siê w instytucje spo³eczeñstwa oby-
watelskiego

. Jednoczeœnie okres m³odoœci traktuje siê jako fazê mora-

toryjn¹, stanowi¹c¹ przedsionek do w³aœciwego ¿ycia – m³odoœæ to
okres „moratorium roli”, „(...) w którym ktoœ gra ró¿ne role bez wybie-
rania jednej konkretnej”

Przyjêcie definicji m³odoœci jako fazy przejœciowej powoduje pyta-

nie o to, kiedy koñczy siê dzieciñstwo, a zaczyna m³odoœæ, a tak¿e – kie-
dy nastêpuje przejœcie do doros³oœci. Na te pytania nie mo¿na daæ kate-
gorycznej odpowiedzi. Przejœcie od m³odoœci do doros³oœci jest z³o¿o-
nym procesem, odbywaj¹cym siê miêdzy m³odymi ludŸmi a ich rodzi-
cami, albo miêdzy nastolatkami i ró¿nymi instytucjami w szeroko rozu-
mianym spo³eczeñstwie. Przy próbach wprowadzenia konkretnych kry-
teriów wiekowych u¿ywa siê takich argumentów jak na przyk³ad: praw-
na opieka nad dzieckiem, odpowiedzialnoœæ karna, prawo do g³osowa-
nia, wiek, od którego mo¿na podj¹æ zatrudnienie, wiek, do którego ist-
nieje obowi¹zek edukacji szkolnej. W zwi¹zku z tym wprowadzenie
w doros³oœæ mo¿na traktowaæ jako przekraczanie kolejnych progów
(trajectories), stanowi¹cych przejœcie do doros³oœci. W literaturze wy-
ró¿nia siê nastêpuj¹ce progi koñcz¹ce m³odoœæ: przejœcie od edukacji
szkolnej do sta³ego zatrudnienia, przejœcie od rodziny pochodzenia do
w³asnej rodziny, wyprowadzenie siê od rodziców

. Kluczowym mo-

mentem wejœcia w doros³e ¿ycie jest przejœcie od nauki do pracy. Bez
mo¿liwoœci podjêcia sta³ej pracy i uzyskania dochodów z pracy trudno
jest mówiæ o samodzielnej rodzinie i niezale¿noœci od rodziców. Wyni-
ki badañ losów edukacyjnych i zawodowych m³odzie¿y w krajach roz-
winiêtych gospodarczo wskazuj¹, ¿e w ostatnich dekadach XX wieku,

Bezrobocie m³odzie¿y jako problem spo³eczny

J. Zinnecker, 1992, M³odoœæ jako moratorium edukacyjne (przyczynek do teorii przemian

faz m³odoœci w spo³eczeñstwach zachodnio- i wschodnioeuropejskich, w: W. £ukowski,
W. Melzer (red.), M³odzie¿ i problemy modernizacji, Warszawa.

S.N. Eisenstadt, M³odoœæ..., wyd.cyt., s. 128.

B. Coles, 1995, Youth and Social Policy. Youth Citizenship and Young Careers, London,

University College London Press, s. 8.

prawie we wszystkich krajach OECD nast¹pi³o wyd³u¿enie czasu edu-
kacji m³odzie¿y

. Z drugiej strony cech¹ charakterystyczn¹ rynku pra-

cy w wielu pañstwach jest utrzymywanie siê gorszej sytuacji zatrudnie-
niowej i zarobkowej m³odych w stosunku do doros³ych. Tak¿e w Polsce
od lat dziewiêædziesi¹tych coraz powszechniejsze staje siê opóŸnianie
wieku wchodzenia w doros³oœæ

. Wyd³u¿anie okresu moratoryjnego

wynika z ró¿nych przyczyn: kontynuowania edukacji, braku pracy, stylu
¿ycia. Czynniki te wp³ywaj¹ na od³o¿enie decyzji o za³o¿eniu rodziny.

W socjologii bardzo czêsto podejmowana jest problematyka wyboru

pracy i zatrudnienia m³odzie¿y w kontekœcie szans ¿yciowych i stratyfi-
kacji spo³ecznej. Od czasów Webera podkreœla siê, ¿e szanse ¿yciowe
jednostki s¹ silnie uwarunkowane przez pracê. Z drugiej strony wskazu-
je siê na nierówn¹ dystrybucjê szans ¿yciowych bêd¹c¹ efektem ró¿nic,
na przyk³ad klasowych (por. P. Bourdieu, B. Bernstein). Tak¿e sam wy-
bór pracy jest efektem dostêpnoœci wczeœniejszych wyborów, na przy-
k³ad dostêpu do edukacji. Oznacza to, ¿e wolnoœæ „wyboru”, któr¹ po-
siada jednostka rozpoczynaj¹ca pracê zawodow¹, jest czêsto pozorna.
Wspomniane trudnoœci w dostêpie m³odzie¿y do edukacji i zatrudnienia
wystêpowa³y nie tylko w spo³eczeñstwach przemys³owych, ale i wspó³-
czesnych okreœlanych jako postindustrialne (ponowoczesne).

Na ograniczenia zwi¹zane z wyborem drogi ¿yciowej w spo³eczeñ-

stwach póŸnej nowoczesnoœci wskazuje miêdzy innymi A. Giddens

Jednostka, jak twierdzi autor, obecnie stoi w obliczu wyboru wielu wzo-
rów stylów ¿ycia. Jednak jej szanse ¿yciowe rozumiane w kontekœcie
dostêpnoœci do ró¿nych opcji s¹ ograniczone i uwarunkowane przez do-
œwiadczenia biograficzne. Jednostka mo¿e sama odrzucaæ pewne opcje
stylu ¿ycia, jako „nie przystaj¹ce do niej”. Ponadto, na wybór lub two-
rzenie stylów ¿ycia wp³ywa nacisk grupy i powszechnoœæ wzorów ról,
jak równie¿ warunki socjoekonomiczne (p³eæ, wiek, wykszta³cenie,
miejsce zamieszkania, sytuacja na rynku pracy). To t³umaczy, dlaczego
na przyk³ad m³odzi ludzie w niektórych œrodowiskach wybieraj¹ eduka-
cjê w zasadniczych szko³ach zawodowych – bo s¹ one w ich œrodowisku
powszechne – mimo ¿e prowadzi to do bezrobocia. Obecnie, jak pod-

Ewa Giermanowska

N. Bowers, A. Sonnet, L. Bardone, 1999, Giving Young People a Good Start: The Expe-

rience of OECD Countries, w: Preparing Youth for the 21

Century. The Transition from Edu-

cation to the Labour Market, OECD.

M. Siñczuch, Wchodzenie w doros³oœæ..., wyd.cyt.

A. Giddens, 2001, Nowoczesnoœæ i to¿samoœæ. „Ja” i spo³eczeñstwo w epoce póŸnej

nowoczesnoœci, Warszawa, PWN, s. 114–115.

kreœla T.J. Watson

, dla wielu jednostek rozpoczêcie pracy jest kwesti¹

dopasowania w³asnych kwalifikacji wynikaj¹cych z pochodzenia i wy-
kszta³cenia do aktualnych i dostêpnych ofert znajduj¹cych siê na rynku
pracy. Czynniki zwi¹zane z prac¹, takie jak struktura zawodów w gos-
podarce czy liczba i typ wolnych miejsc pracy, maj¹ wp³yw na wybory
m³odzie¿y.

Sytuacja na rynku pracy i prognozy dotycz¹ce rozwoju zasobów

pracy w przysz³oœci wskazuj¹, ¿e ulokowanie siê na rynku pracy wielu
m³odych ludzi, zw³aszcza tych z niskimi kwalifikacjami, bêdzie coraz
trudniejsze. W wyniku postêpu technologicznego szybko nastêpuj¹
zmiany w strukturach kwalifikacyjno-zawodowych. W rezultacie w za-
sobach pracy preferowane s¹ osoby wykszta³cone, tak zwani specjaliœci.
Coraz czêœciej wystêpuje te¿ zjawisko „kurczenia siê” rynku pracy
w wyniku „systematycznego eliminowania si³y roboczej z procesu pro-
dukcji”

. To powoduje, ¿e osobom m³odym bez doœwiadczenia lub

z niskimi kwalifikacjami coraz trudniej bêdzie podj¹æ sta³e zatrudnie-
nie. Oznacza to równie¿, ¿e tradycyjne wzorce posiadania sta³ej pracy
ulegn¹ zmianie. Prawdopodobnie wielu m³odych ludzi nigdy nie do-
œwiadczy stabilnego, trwa³ego zatrudnienia, w jednym wyuczonym za-
wodzie. Czêœæ m³odych ludzi wkraczaj¹cych na rynek pracy bêdzie
dysponowa³a w wiêkszym zakresie tym, co mo¿na okreœliæ jako „wy-
muszony czas wolny” – w rozumieniu czasu nie poœwiêconego pracy
zarobkowej. Coraz wiêksze znaczenie bêd¹ mia³y elastyczne formy za-
trudnienia okresowego, w niepe³nym wymiarze czasu. Zdobywanie wy-
kszta³cenia i d³ugotrwa³a edukacja, przerywana okresowym zatrudnie-
niem, mo¿e stanowiæ charakterystykê stylu ¿ycia wielu m³odych ludzi.
Opisany proces widoczny jest w uprzemys³owionych krajach Europy

i dotyczy w coraz wiêkszym stopniu tak¿e Polski. Stosunkowo nowe
zjawisko ci¹g³ego zatrudnienia okresowego lub w skróconym czasie
pracy, mo¿e mieæ wp³yw na stabilizacjê zawodow¹ i ¿yciow¹ m³odych.
Stanowiæ bêdzie wyzwanie dla samorz¹dów lokalnych, instytucji edu-
kacyjnych i zatrudnieniowych w Polsce.

Bezrobocie m³odzie¿y jako problem spo³eczny

T.J. Watson, 1995, Sociology, Work and Industry, Great Britain, Routledge, s. 133.

J. Rifkin, 2001, Koniec pracy. Schy³ek si³y roboczej na œwiecie i pocz¹tek ery postrynko-

wej, Wroc³aw, Wydawnictwo Dolnoœl¹skie, s. 17.

L.B. Hendry, 1987, Young People: from School to Unemployment?, w: Unemployment.

Personal and Social Consequences, Great Britain, Travistock Publications.

M³odzie¿ jako czynnik zmiany spo³ecznej

Problematyka wchodzenia m³odzie¿y w doros³e ¿ycie analizowana

jest tak¿e w kontekœcie zmiany spo³ecznej i wykorzystania potencja³u
innowacyjnego m³odego pokolenia. W tym rozumieniu m³ode pokole-
nie rozwa¿ane jest z punktu widzenia przysz³oœci spo³eczeñstwa, trakto-
wane jest jako wa¿ny czynnik transformacji spo³ecznej, „zwierciad³o”
spo³eczeñstwa, „motor” dokonuj¹cych siê przemian

. Takie podejœcie

w badaniach nad m³odzie¿¹ reprezentowa³ Stefan Nowak, podejmuj¹c
w latach siedemdziesi¹tych badania nad konfliktem pokoleñ i politycz-
nymi przekonaniami uczniów opuszczaj¹cych szko³y œrednie

. Charak-

terystyki ludzi m³odych stanowi³y dla autora podstawê prognoz i for-
mu³owania wniosków o kierunkach zmian spo³ecznych.

Zmiana roli m³odzie¿y w spo³eczeñstwie pojawi³a siê wraz z proce-

sami modernizacji, przejœciem od spo³eczeñstwa tradycyjnego do no-
woczesnego (przemys³owego), a nastêpnie do ponowoczesnego (post-
industrialnego). Obecnie ta ostatnia faza jest przedmiotem szczególne-
go zainteresowania badaczy zajmuj¹cych siê m³odzie¿¹.

Na specyficzne po³o¿enie osób m³odych w spo³eczeñstwach postin-

dustrialnych i ich now¹ rolê „nauczyciela” w stosunku do starszych po-
koleñ zwróci³a uwagê Margaret Mead. Jak wskaza³a autorka

, style ¿y-

cia w kulturach tradycyjnych by³y zrutynizowanymi praktykami. Tra-
dycja lub ustanowiony obyczaj z definicji nakazywa³y ¿ycie w okreœlo-
ny sposób, w zwi¹zku z tym dzieci kontynuowa³y role spo³eczne swoich
rodziców. W spo³eczeñstwach przemys³owych zasad¹ by³o wspó³ist-
nienie m³odej i starszej generacji oraz akceptacja dla naturalnych ró¿nic
pokoleniowych. Natomiast w spo³eczeñstwach postindustrialnych
wchodzenie w doros³e ¿ycie jest utrudnione ze wzglêdu na zachwianie
procesu socjalizacji zwi¹zanego z przekazem kulturowym. Rodzice
przestaj¹ byæ autorytetem dla dzieci, poniewa¿ nie posiadaj¹ spo³ecznie
u¿ytecznej wiedzy, a wypracowany przez nich model sukcesu jest nie-
aktualny. Badaczka twierdzi³a, ¿e przejœcie do spo³eczeñstwa postindu-

Ewa Giermanowska

M. Mariañski, 1998, Miêdzy nadziej¹ i zw¹tpieniem, Lublin, Towarzystwo Naukowe

Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, s. 9.

S. Nowak (red.), 1989, Ci¹g³oœæ i zmiana tradycji kulturowej, Warszawa, PWN.

M. Mead, 1978, Kultura i to¿samoœæ. Studium dystansu miêdzypokoleniowego, Warsza-

wa, PWN.

strialnego oznacza nowy okres nieznany dot¹d w przesz³oœci, w którym
ludzie m³odzi zyskuj¹ sobie autorytet w swym prefiguratywnym zrozu-
mieniu nieznanej nikomu przysz³oœci. Kultura prefiguratywna to
rodz¹ca siê nowa jakoœæ, w której najwa¿niejsza jest przysz³oœæ „kom-
putery zajmuj¹ miejsce umys³ów, elektronika decyduje za cz³owieka
(...). Nie ma dziœ nigdzie na œwiecie takiego pokolenia starszych, które
wie to, co wiedz¹ ich dzieci, bez wzglêdu na to jak odizolowane i proste
mo¿e byæ spo³eczeñstwo, w którym ¿yj¹”

. Autorka podkreœla³a, ¿e te-

raz najwiêcej o œwiecie wiedz¹ dzieci (m³odzie¿) i one sta³y siê prze-
wodnikami dla starszych pokoleñ – „¯adne wczeœniejsze pokolenie nie
pozna³o, nie doœwiadczy³o i nie wykorzysta³o tak szybkich zmian
[...]”

W pracach niemieckiego badacza m³odzie¿y Ulricha Becka

przed-

miotem analizy s¹ procesy modernizacji, które przeobrazi³y tradycyjne
spo³eczeñstwo przemys³owe w spo³eczeñstwo „innej nowoczesnoœci” –
„spo³eczeñstwo ryzyka”. Rynek pracy i koniecznoœæ przystosowania siê
do nieustannych i nowych jego wymogów wymusi³y zmiany spo³eczne.
W rezultacie m³odzi ludzie w obawie przed bezrobociem musieli indy-
widualizowaæ swoje biografie zawodowe, zrywaj¹c z tradycyjnymi
wzorami ról zawodowych obowi¹zuj¹cymi w œrodowisku ich rodziców.
Podnosili formalny poziom swojego wykszta³cenia i w konsekwencji
posiadali znacznie wy¿szy poziom wykszta³cenia ni¿ ich rodzice. To
pozwoli³o im podejmowaæ dzia³alnoœæ zawodow¹ wykraczaj¹c¹ poza
spo³eczne i regionalne tradycje œrodowiska, z którego pochodzili. Oka-
zuje siê jednak, ¿e w sytuacji kurczenia siê rynku pracy, zwiêkszanie
szans m³odzie¿y przez wykszta³cenie zosta³o zahamowane. Jak twierdzi
Beck „(...) ekspansja systemu kszta³cenia (przy kurczeniu siê spo³eczeñ-
stwa pracy) prowadzi de facto do odrodzenia siê stanowych kryteriów
przypisania w dystrybucji spo³ecznych szans. Niektóre oznaki przema-
wiaj¹ za tym, ¿e dochodzi w³aœnie do pewnej – zawoalowanej teraz
wprawdzie przez kszta³cenie – refeudalizacji w dystrybucji szans i ryzy-
ka na rynku pracy”

Bezrobocie m³odzie¿y jako problem spo³eczny

Tam¿e, s. 121.

Tam¿e, s. 122.

U. Beck, 2002, Spo³eczeñstwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesnoœci, Warszawa,

Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.

Tam¿e, s. 231.

Przejœcie od losu do wyboru dróg zawodowych zwi¹zane z procesa-

mi modernizacji zmieni³o rolê m³odych w spo³eczeñstwie. Jak twierdzi
K.J. Tillmann, spowodowa³o to, ¿e „m³odoœæ jako »status przejœciowy«
przybiera ró¿ne postacie (odstrukturalizuje siê), m³odoœæ jako forma ¿y-
cia ró¿nicuje siê w niespotykanej dot¹d skali (pluralizuje siê)”

. Towa-

rzysz¹ temu trzy procesy: przed³u¿enie m³odoœci w wyniku „uszkolnie-
nia”, niepewnoœæ m³odzie¿y spowodowana ryzykiem na rynku pracy
i ró¿norodnoœæ przejœæ do ¿ycia doros³ego

Pojawienie siê ró¿norodnych mo¿liwoœci i wariantów przebiegu ¿y-

cia oraz wp³ywania ludzi m³odych na zmianê spo³eczn¹ zwi¹zane jest
z sytuacj¹ na rynku pracy, ale tak¿e z typem struktury spo³ecznej. Zwró-
ci³ na to uwagê w latach trzydziestych XX wieku Karl Mannheim wska-
zuj¹c, ¿e „(...) spo³eczny fenomen »generacji« nie jest niczym wiêcej
ni¿ szczególnym rodzajem to¿samoœci umiejscowienia obejmuj¹cego
powi¹zane ze sob¹ »grupy wiekowe« osadzone w procesie historycz-
no-spo³ecznym”

. Sposób wykorzystania potencja³u m³odego pokole-

nia w danym spo³eczeñstwie, jego „m³odoœci” i „œwie¿oœci” kontaktu ze
œwiatem zale¿y od typu struktury spo³ecznej i panuj¹cego kontekstu
spo³ecznego i kulturowego – „To, czy m³odzie¿ bêdzie konserwatywna,
reakcyjna czy postêpowa, zale¿y (jeœli nie ca³kowicie, to przynajmniej
przede wszystkim) od tego, czy istniej¹ca struktura spo³eczna i pozycja,
w jakiej znajduj¹ siê m³odzi, dostarcza mo¿liwoœci dla promowania ich
w³asnych celów spo³ecznych i intelektualnych”

. Analizuj¹c problem

m³odzie¿y w nowoczesnych spo³eczeñstwach podkreœla³, ¿e warun-
kiem wyzwolenia potencja³ów innowacyjnoœci tkwi¹cych w m³odym
pokoleniu jest typ spo³eczeñstwa

. W spo³eczeñstwach tradycyjnych,

statycznych unika siê wyzwalania potencja³ów tkwi¹cych w m³odym
pokoleniu, opieraj¹c siê g³ównie na doœwiadczeniu starszej generacji.
W spo³eczeñstwach dynamicznych, nastawionych na rozwój, wykorzy-
stuje siê nowatorskie zdolnoœci m³odej generacji, stwarzaj¹c jej warunki
rozwoju i wspó³pracuj¹c z m³odzie¿¹.

Ewa Giermanowska

K.J. Tillmann, 1996, Teorie socjalizacji. Spo³ecznoœæ, instytucja, upodmiotowienie, War-

szawa, PWN, s. 258.

Tam¿e, s. 258–262.

K. Mannheim, 1992–1993c, Problem pokoleñ, „Colloquia Communia” 1–12, s. 148.

Tam¿e, s. 151.

Podajê za: W. Adamski, 1978, Wstêp do wydania polskiego, w: M. Mead, Kultura i to¿sa-

moœæ, wyd.cyt., s. XXX.

Badania nad funkcjonowaniem rynku pracy i wykorzystaniem si³y

roboczej, w tym problematyka bezrobocia, by³y i s¹ stale podejmowane
w teoriach ekonomicznych. Ekonomiœci, stawiaj¹c pytanie o wykorzy-
stanie w gospodarce zasobów ludzkich, podkreœlaj¹, ¿e istnienie bezro-
bocia oznacza, i¿ faktyczny poziom produkcji jest ni¿szy od potencjal-
nego

. W wypadku bezrobocia m³odych, wykszta³conych osób, jest to

tak¿e strata znacznego potencja³u modernizacyjnego. Nastêpuj¹ rów-
nie¿ procesy ubytku kapita³u ludzkiego w wyniku d³ugotrwa³ej dezakty-
wizacji czêœci si³y roboczej. Bêd¹ca skutkiem bezrobocia utrata kwalifi-
kacji powoduje obni¿enie wydajnoœci pracy. Do negatywnych skutków
bezrobocia w p³aszczyŸnie makroekonomicznej zaliczane s¹ tak¿e
ogromne koszty finansowe ponoszone przez pañstwo.

W Polsce na zmiany w procesach technologicznych na³o¿y³y siê

zmiany systemowe, zwi¹zane z funkcjonowaniem gospodarki rynko-
wej. Po 1989 roku dla wielu ludzi m³odych rodzice przestali byæ wzo-
rem do naœladowania, bo nie potrafili im przekazaæ wiedzy spo³ecznie
u¿ytecznej – nie mieli jej, bo wychowali siê w innym systemie
spo³eczno-gospodarczym. Jednoczeœnie m³odzi byli grup¹, która bar-
dzo szybko i w zdecydowanej wiêkszoœci zaakceptowa³a mechanizmy
dzia³ania gospodarki rynkowej. Lepiej, ni¿ ich rodzice, dostosowali siê
do nowych wymogów edukacyjnych, kwalifikacyjnych, zawodowych.
Jest to pokolenie najlepiej wyedukowane w Polsce – mo¿e stanowiæ po-
tencja³ intelektualny i modernizacyjny spo³eczeñstwa.

Nowa sytuacja rynkowa stanowi³a wyzwanie i powodowa³a konie-

cznoœæ dokonania zmian w sferze aspiracji edukacyjnych i planów za-
wodowych. Wyniki wielu badañ realizowanych wœród osób m³odych po
roku 1990 wskazuj¹ na wzrost aspiracji edukacyjnych m³odzie¿y, coraz
wiêksze zainteresowanie osi¹gniêciem pozycji zawodowej i zrobieniem
kariery, mimo potencjalnie du¿ego zagro¿enia bezrobociem tej grupy
spo³ecznej

. Gospodarka rynkowa stworzy³a wiele mo¿liwoœci, m³o-

dzie¿ stanê³a wobec wyboru wielu stylów ¿ycia, ale wolnoœæ wyboru
okaza³a siê czêsto pozorna. Bior¹c pod uwagê wielkoœæ i trwa³oœæ bez-
robocia m³odzie¿y, stale pozostaje aktualne pytanie o proces marginali-
zacji m³odej generacji w Polsce, bêd¹cy wynikiem niedopuszczenia

Bezrobocie m³odzie¿y jako problem spo³eczny

K. Kwiatkowski, 2002, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Warszawa, PWN, s. 78.

Por. E. Giermanowska, 2001, Miêdzy karier¹ a bezrobociem, w: B. Fatyga, A. Tyszkie-

wicz (red.), Normalnoœæ i normalka. Próba przystosowania pojêcia normalnoœci do badañ
m³odzie¿y, Warszawa, ISNS UW.

m³odych ludzi do rynku pracy oraz do warunków i standardów, ja-
kie by³y dostêpne generacjom doros³ych

. Teza o niedopuszczonym

pokoleniu zosta³a sformu³owana w Europie Zachodniej w stosunku do
pokolenia z lat siedemdziesi¹tych. W wyniku pogarszania siê sytuacji
na rynku pracy nastêpowa³ proces marginalizacji m³odzie¿y. M³odzi zo-
stali zepchniêci do roli konsumenta lub wiêŸnia instytucji edukacyj-
nych

Lokalny wymiar problemu bezrobocia m³odzie¿y

Obiektywny i subiektywny wymiar bezrobocia m³odzie¿y

Zjawiska spo³eczne, bêd¹ce przedmiotem zainteresowania socjolo-

gii i innych nauk spo³ecznych nie zawsze s¹ postrzegane jako „pro-
blem”. Uznanie jakiegoœ zjawiska za problem spo³eczny oznacza, ¿e
wystêpuje jakiœ stan niepo¿¹dany, który mo¿e byæ definiowany jako od-
stêpstwo, b¹dŸ z³amanie pewnych standardów spo³ecznych, znacz¹cych
w danej zbiorowoœci. Zaproponowana przez Fullera i Myersa

defini-

cja problemu spo³ecznego okreœla go jako stan spo³eczny, który zosta³
zdefiniowany przez znacz¹c¹ grupê ludzi (cz³onków spo³ecznoœci) jako
odchylenie od norm i wartoœci, które dana grupa ceni. Zdaniem auto-
rów, ka¿dy problem spo³eczny sk³ada siê z obiektywnego aspektu dane-
go zjawiska i jego subiektywnej definicji. Aspekt obiektywny odnosi siê
do zjawisk mierzalnych, daj¹cych siê zaobserwowaæ i zweryfikowaæ
przez niezale¿nych obserwatorów, jak na przyk³ad bezrobocie. Subiek-
tywna definicja problemu spo³ecznego jest to œwiadomoœæ danej grupy
ludzi, ¿e okreœlony stan spo³eczny narusza cenione przez nich wartoœci.
Obiektywne parametry danej sytuacji s¹ koniecznym, ale niewystar-
czaj¹cym czynnikiem konstytuuj¹cym problem spo³eczny.

Ewa Giermanowska

Pytanie to postawi³a W. Warzywoda-Kruszyñska, 1993, „Niedopuszczone” pokolenie,

w: J. Koœmider, A. Tyszkiewicz (red.), Dzieci swojego czasu. M³odzie¿ polska i francuska, War-
szawa, OBM, Uniwersytet Warszawski, s. 27.

Tam¿e.

Podajê za: H.S. Becker,1988, Social Problems: A Modern Approach, w: O`Donnell, New

Introductory Reader in Sociology, Published by Thomas Nelson and Sons Ltd., s. 611.

W literaturze przedmiotu

wskazuje siê, ¿e warunkiem wyodrêb-

nienia problemu spo³ecznego jest:
1) postrzeganie danego zjawiska jako problemu spo³ecznego przez

znacz¹c¹ liczbê ludzi; warunkiem determinuj¹cym pojawienie siê
problemu jest stan œwiadomoœci, pojawienie siê rozbie¿noœci miê-
dzy tym jak dane sprawy zachodz¹, a tym jak zachodziæ powinny;

2) zgoda co do tego, ¿e potrzebne s¹ dzia³ania, które doprowadz¹ do

zmiany istniej¹cego stanu rzeczy.
Pierwszy warunek implikuje pytania do badaczy spo³ecznych o ob-

jawy i przyczyny problemów spo³ecznych, drugi o mo¿liwoœci roz-
wi¹zania problemu, którego istnienie stwierdzono.

Bezrobocie m³odzie¿y jako problem spo³eczny jest obecne od roz-

poczêcia procesu transformacji w Polsce. Od pocz¹tku lat dziewiêædzie-
si¹tych osoby m³ode nale¿a³y do kategorii osób w najwiêkszym stopniu
zagro¿onych brakiem pracy. Gromadzone statystyki bezrobocia wska-
zywa³y na stale utrzymuj¹cy siê du¿y udzia³ m³odych osób w ogólnej
liczbie bezrobotnych i wystêpowanie wysokiej stopy bezrobocia wœród
m³odzie¿y. W latach dziewiêædziesi¹tych osoby w wieku do 24. lat sta-
nowi³y blisko jedn¹ trzeci¹ zarejestrowanych bezrobotnych w urzêdach
pracy. W grudniu 2001 roku wœród 3115 tysiêcy zarejestrowanych bez-
robotnych, liczba osób w wieku do 24. lat wynosi³a 918 tysiêcy, co sta-
nowi³o oko³o 30%

. Z kolei stopa bezrobocia, obrazuj¹ca stopieñ nie-

zrealizowanej w procesie pracy poda¿y zasobów si³y roboczej, obliczo-
na dla kategorii osób w wieku do 24. lat, wskazywa³a, ¿e natê¿enie bez-
robocia w tej kategorii spo³ecznej by³o ponaddwukrotnie wy¿sze ni¿
w ca³ej populacji aktywnej zawodowo ludnoœci. Na przyk³ad w IV kwar-
tale 2001 roku stopa bezrobocia dla ca³ej populacji wynosi³a 18,5%, dla
kategorii osób w wieku do 24. lat – 41,1%

. Oznacza to, ¿e dla 40%

m³odych w wieku do 24. lat, które chcia³y podj¹æ zatrudnienie, nie by³o
pracy. Obserwowany od 1999 roku w Polsce wzrost liczby osób bez pra-
cy i stopy bezrobocia dotkn¹³ wszystkie kategorie bezrobotnych, ale dla
ludzi m³odych prognozy dotycz¹ce szans na rynku pracy s¹ najbardziej

Bezrobocie m³odzie¿y jako problem spo³eczny

K. Frysztacki, 2000, Problemy spo³eczne, w: W. Kwaœniewicz (przew. kom. red.) Ency-

klopedia socjologii, t. 3, wyd.cyt., s. 205–206.

Bezrobocie rejestrowane w 2001 r., 2002, Warszawa, GUS. Dane o bezrobociu dotycz¹

osób zarejestrowanych w urzêdach pracy.

Ma³y rocznik statystyczny Polski 2002, Warszawa, GUS, s. 157. Do ludnoœci aktywnej za-

wodowo (inaczej si³y roboczej) zalicza siê wszystkie osoby uznane za pracuj¹ce lub bezrobotne,
ale deklaruj¹ce chêæ podjêcia pracy, zgodnie z przyjêtymi definicjami obowi¹zuj¹cymi w BAEL.

niepokoj¹ce. Wed³ug szacunków rz¹dowych, w 2002 roku szko³y ponad-
gimnazjalne wszystkich szczebli ukoñczy oko³o 900 tysiêcy m³odych
osób, z tego oko³o 520 tysiêcy bêdzie próbowa³o znaleŸæ zatrudnienie

Charakterystyczn¹ cech¹ m³odych bezrobotnych w Polsce jest sto-

sunkowo wysoki poziom wykszta³cenia w odniesieniu do pokolenia do-
ros³ych. Jest to wynikiem wzrostu aspiracji edukacyjnych m³odzie¿y
i wyd³u¿ania siê okresu kszta³cenia. Od pocz¹tku lat dziewiêædzie-
si¹tych obserwujemy wzrost wspó³czynnika skolaryzacji (powszechno-
œci kszta³cenia) m³odzie¿y na poziomie œrednim i wy¿szym. Na
przyk³ad wspó³czynnik skolaryzacji netto w szkolnictwie wy¿szym,
w grupie wieku 19–24 lata wzrós³ z 9,8% w roku szkolnym 1990/91 do
32,7% w roku szkolnym 2001/02

W rezultacie mamy coraz lepiej wykszta³con¹ m³odzie¿, ale i coraz

lepiej wykszta³conych m³odych bezrobotnych. Na przyk³ad, analizuj¹c
dane dotycz¹ce zarejestrowanych bezrobotnych absolwentów mo¿na
zauwa¿yæ, ¿e grupa ta jest znacznie lepiej wykszta³cona w stosunku do
ogó³u bezrobotnych

. Jeœli w ca³ej populacji zarejestrowanych bezro-

botnych w 2001 roku wykszta³cenie zasadnicze zawodowe, podstawo-
we i niepe³ne podstawowe mia³o 70% osób, to wœród zarejestrowanych
bezrobotnych absolwentów ponad 65% mia³o co najmniej wykszta³ce-
nie œrednie. W tej grupie absolwentów najwiêksz¹ czêœæ stanowili byli
uczniowie szkó³ zawodowych – w grudniu 2000 roku 38% to absolwen-
ci szkó³ policealnych i œrednich zawodowych, 37% szkó³ zasadniczych
zawodowych, natomiast absolwenci szkó³ œrednich ogólnokszta³c¹cych
stanowili 11%, podobnie jak szkó³ wy¿szych – 11%

. W grudniu 2001

roku spad³ odsetek bezrobotnych absolwentów zasadniczych szkó³ za-
wodowych do 32%, a wzrós³ absolwentów szkó³ wy¿szych do 15%.
Oczywiœcie nale¿y pamiêtaæ, ¿e dane te nie oddaj¹ struktury wy-

Ewa Giermanowska

Pierwsza praca. Program aktywizacji zawodowej absolwentów, styczeñ 2002, MPiPS,

Warszawa.

Rocznik statystyczny 2002, 2002, Warszawa, GUS. Dane obliczone bez studentów stu-

diów eksternistycznych i cudzoziemców. Wspó³czynnik skolaryzacji netto jest to relacja liczby
osób ucz¹cych siê (stan na pocz¹tku roku szkolnego) na danym poziomie kszta³cenia (w danej
grupie wieku) do liczby ludnoœci (stan w dniu 31 grudnia) w grupie wieku okreœlonej jako odpo-
wiadaj¹ca temu poziomowi nauczania.

Zgodnie z ustaw¹ o zatrudnieniu i przeciwdzia³aniu bezrobociu status absolwenta

przys³uguje w ci¹gu dwunastu miesiêcy od ukoñczenia np. szko³y ponadpostawowej, wy¿szej;
w 2001 roku absolwenci stanowili oko³o 6% populacji bezrobotnych zarejestrowanych w urzê-
dach pracy.

Obliczenie w³asne na podstawie Bezrobocie rejestrowane w 2001 r., wyd.cyt., s. 2.

kszta³cenia ca³ej m³odzie¿y, na przyk³ad pomijaj¹ te m³ode osoby, które
nie kontynuowa³y edukacji w szko³ach ponadpodstawowych lub nie re-
jestrowa³y siê w urzêdach pracy.

Skala i dolegliwoœæ problemu bezrobocia ludzi m³odych spowodo-

wa³a, ¿e zjawisko to sta³o siê przedmiotem zainteresowania przedstawi-
cieli ró¿nych dyscyplin naukowych – ekonomistów, socjologów, polity-
ków spo³ecznych, psychologów, pedagogów. Na obiektywny wymiar
problemu bezrobocia m³odych wskazywa³y dane zbierane przez urzêdy
pracy i statystyki gromadzone przez GUS w ramach badañ aktywnoœci
ekonomicznej ludnoœci (BAEL). Du¿e zagro¿enie bezrobociem m³o-
dzie¿y powodowa³o, ¿e sytuacji osób m³odych na rynku pracy poœwiê-
cano odrêbne badania statystyczne. By³y to, na przyk³ad, badania losów
zawodowych absolwentów, którzy ukoñczyli szko³ê dzienn¹ w latach
1989–1994. Powtórzone w 1997 roku, objê³y losy zawodowe absolwen-
tów z lat 1994–1997

. Wielu nowych informacji o sytuacji m³odzie¿y

na rynku pracy w latach dziewiêædziesi¹tych dostarcza³y analizy wybra-
nych segmentów rynku pracy, jak, na przyk³ad, podejmowane przez
GUS badania obszarów wiejskich czy pracy nierejestrowanej.

Subiektywny wymiar bezrobocia m³odych pokazywa³y wyniki wie-

lu badañ realizowanych przez socjologów i przedstawicieli innych nauk
spo³ecznych. Przedmiotem analizy by³o poczucie zagro¿enia bezrobo-
ciem i opinie o rynku pracy m³odzie¿y, uwarunkowania i skutki bezro-
bocia ludzi m³odych, postawy m³odzie¿y wobec pracy i w³asnej kariery
zawodowej

. Badania realizowano na ogólnopolskich reprezentatyw-

nych próbach m³odzie¿y w okreœlonych przedzia³ach wiekowych lub
celowo dobranych grupach, na przyk³ad z obszaru województwa, mia-
sta, powiatu, gminy. Zbierano tak¿e opinie doros³ych na temat proble-
mu bezrobocia m³odych.

Utrzymywanie siê wysokiego zagro¿enia bezrobociem m³odzie¿y

i niska skutecznoœæ podejmowanych dzia³añ sta³y siê podstaw¹ do opra-
cowania specjalnych programów rz¹dowych maj¹cych na celu przeciw-
dzia³anie bezrobociu ludzi m³odych. By³y to na przyk³ad programy:
„Promocja aktywnoœci zawodowej m³odzie¿y” z 1995 roku, „Absol-

Bezrobocie m³odzie¿y jako problem spo³eczny

A. Kowalska (red.), 1995, Losy zawodowe absolwentów w latach 1989–1994, GUS, War-

szawa; A. Kowalska (red.), 1998, Losy zawodowe absolwentów w latach 1994–1997, GUS, War-
szawa.

Patrz omówienia np. K. Mlonek, M³odzie¿ na rynku pracy..., wyd.cyt., E. Giermanowska,

Miêdzy karier¹ a bezrobociem..., wyd.cyt.

went. Krajowy program aktywizacji zawodowej absolwentów” realizo-
wany w latach 1998–2002 i „Pierwsza praca. Program aktywizacji za-
wodowej absolwentów” z 2002 roku. Wprowadzano specjalne roz-
wi¹zania prawne u³atwiaj¹ce zatrudnianie m³odych i przeznaczano na
ten cel specjalne œrodki finansowe

Bezrobocie m³odzie¿y na mapie problemów spo³ecznych
powiatów

Reforma samorz¹dowa i zwi¹zana z ni¹ decentralizacja polityki

przeciwdzia³ania bezrobociu na³o¿y³a na w³adze samorz¹dowe odpo-
wiedzialnoœæ za rozwi¹zanie tej dolegliwej kwestii spo³ecznej. Sa-
morz¹dy zosta³y zobowi¹zane do opracowania lokalnych strategii roz-
wi¹zywania problemów spo³ecznych. W niektórych powiatach po-
wsta³y strategie rozwoju spo³eczno-gospodarczego, uwzglêdniaj¹ce za-
gadnienia rynku pracy. Wysokie zagro¿enie bezrobociem, zw³aszcza
m³odych osób spowodowa³o, ¿e problemy m³odzie¿y, szczególnie te
zwi¹zane z jej edukacj¹, przygotowaniem zawodowym i zatrudnieniem
sta³y siê wa¿n¹ czêœci¹ lokalnej debaty. Potwierdzi³y to wyniki dwóch
projektów badawczych, dotycz¹cych decentralizacji polityki spo³ecznej
pañstwa, które realizowaliœmy po wprowadzeniu reformy samorz¹do-
wej, w wybranych powiatach.

W pierwszym projekcie

cech¹ charakterystyczn¹ wielu wywia-

dów, które prowadziliœmy z przedstawicielami ró¿nych szczebli admi-
nistracji powiatowej, by³o zwrócenie uwagi na kategoriê m³odzie¿y
w kontekœcie wystêpowania problemów spo³ecznych w powiatach. Wiêk-
szoœæ z nich, zidentyfikowanych przez nas, ³¹czy³a siê poœrednio lub
bezpoœrednio z m³odym pokoleniem. Przedstawiciele administracji lo-
kalnej dostrzegali zagro¿enia dla m³odzie¿y zwi¹zane z edukacj¹, pers-
pektywami zawodowymi, zdrowiem i wychowaniem. Œwiadomoœæ wy-
stêpowania problemu bezrobocia m³odych, jego objawów i uwarunko-
wañ by³a powszechna, zw³aszcza w powiatach, w których wystêpowa³o
wysokie natê¿enie zjawiska.

W drugim projekcie

, w wywiadach z przedstawicielami w³adz lo-

kalnych dotycz¹cych skutków decentralizacji polityki spo³ecznej pañ-
stwa, czêsto wskazywano na konsekwencje bezrobocia m³odych dla

Ewa Giermanowska

Patrz rozdzia³ S. Legata.

„Zadania spo³eczne powiatu”, por. przypis 40.

„Decentralizacja funkcji spo³ecznych pañstwa”, por. przypis 40.

rozwoju spo³ecznoœci lokalnych. W powiatach z wysokim bezrobo-
ciem, w sytuacji gdy urzêdy pracy mia³y minimaln¹ liczbê ofert pracy
dla m³odzie¿y, na rynku pracy zaczê³y pojawiaæ siê zjawiska typowe dla
gospodarki niedoboru. M³odzi stosowali ró¿ne strategie zdobycia za-
trudnienia:

jedni znajdowali pracê „przez znajomoœci”, gdy¿ w prze-

ciwnym razie pozostawaliby na d³ugotrwa³ym bezrobociu; inni wyje¿-
d¿ali do du¿ych oœrodków miejskich w celu znalezienia zatrudnienia;
dzieci rolników pozostawa³y w gospodarstwach rolnych swoich rodzi-
ców, stanowi¹c grupê tak zwanych „zbêdnych na wsi”.

Wymienione zachowania wystêpowa³y z ró¿nym nasileniem w po-

szczególnych powiatach. Mimo ¿e mo¿na je uznaæ za racjonalne z pun-
ktu widzenia jednostki, mog³y mieæ negatywne skutki dla rozwoju
spo³ecznoœci lokalnej. Pierwsza strategia wskazuje na podobieñstwa
miêdzy realnym socjalizmem a wolnym rynkiem, jeœli chodzi o zacho-
wania spo³eczne. Jedni dostaj¹ pracê, inni ucz¹ siê, ¿e wolny rynek nie-
koniecznie oznacza równoœæ szans. Rodzi to frustracjê, poczucie nie-
sprawiedliwoœci. Stan ten jest potencjalnie groŸny dla œwiadomoœci
m³odzie¿y, poniewa¿ nie przyczynia siê do wykszta³cenia postaw ryn-
kowych, opartych na przekonaniu, ¿e w³asn¹ pracowitoœci¹, wykszta³ce-
niem oraz wysi³kiem mo¿na otrzymaæ pracê. W tym sensie druga strate-
gia, „ucieczka” m³odych osób do wiêkszych miast, jest ucieczk¹ od sy-
stemu reglamentacji do oœrodków, gdzie rynek pracy odgrywa wiêksz¹
rolê. Ten proces jest tak¿e niekorzystny dla powiatów. Oznacza bowiem
znacz¹cy ubytek potencja³u intelektualnego, co w przysz³oœci mo¿e
prowadziæ do utrwalania siê ró¿nic rozwoju cywilizacyjnego miêdzy re-
gionami. Z kolei pozostanie m³odego absolwenta w gospodarstwie rol-
nym rodziców, w charakterze osoby pomagaj¹cej, pozwala unikn¹æ sta-
tusu bezrobotnego. W wypadku braku perspektyw przejêcia gospodar-
stwa rolnego oznacza to jednak utratê wiedzy, niemo¿noœæ zdobycia no-
wych doœwiadczeñ zawodowych i szans na usamodzielnienie siê.

Wymienione strategie sk³oni³y nas do postawienia tezy, ¿e rezulta-

tem ubytku potencja³u ludnoœciowego lub jego niewykorzystania na da-
nym terenie mo¿e byæ pog³êbianie siê istniej¹cych ró¿nic rozwoju cywi-
lizacyjnego w przekroju terytorialnym

Bezrobocie m³odzie¿y jako problem spo³eczny

E. Giermanowska, 2001, Sytuacja edukacyjna, start zawodowy i ¿yciowy m³odzie¿y, w:

J. Hrynkiewicz (red.), Decentralizacja funkcji spo³ecznych pañstwa, wyd.cyt., s. 57–58.

E. Giermanowska, M. Rac³aw-Markowska, Kim my bêdziemy w swoich ma³ych ojczyz-

nach, kim bêd¹ nasze dzieci?, wyd.cyt., s. 9–12.

Zaobserwowane strategie przystosowawcze m³odych do rynku pra-

cy powodowa³y zaniepokojenie w³adz powiatowych perspektywami
rozwoju rejonów. Postrzeganie skutków bezrobocia m³odych i skala po-
dejmowanych dzia³añ na rzecz przygotowania zawodowego i zatrudnie-
nia m³odzie¿y ró¿ni³y badane powiaty. Zak³adaliœmy, ¿e na postawy
m³odych i dzia³ania w³adz lokalnych wp³yw ma wiele czynników obiek-
tywnych, determinuj¹cych sytuacjê na lokalnym rynku pracy, takich
jak: po³o¿enie geograficzne, typ dominuj¹cej produkcji, struktura za-
trudnienia, przesz³oœæ gospodarcza i administracyjna, stan i jakoœæ po-
siadanych zasobów. Z drugiej strony, przyjêliœmy za³o¿enie o subiektyw-
nym charakterze problemu spo³ecznego. W zwi¹zku z tym uznaliœmy,
¿e stan œwiadomoœci i ukszta³towane postawy spo³eczne maj¹ wp³yw na
postrzeganie problemów spo³ecznych i sposoby ich rozwi¹zania na po-
ziomie lokalnym. Zaobserwowane ró¿nice w postrzeganiu i przeciw-
dzia³aniu rozwojowi problemu spo³ecznego, jakim jest bezrobocie
m³odych w poszczególnych powiatach, sk³oni³y nas do zajêcia siê tym
zagadnieniem w obecnym projekcie badawczym.

Analizuj¹c zagadnienie wystêpowania problemu bezrobocia m³o-

dzie¿y na poziomie lokalnym i dzia³ania zwi¹zane z rozwi¹zaniem tej
kwestii spo³ecznej mo¿na nawi¹zaæ do etapowej koncepcji rozwoju pro-
blemu spo³ecznego sformu³owanej przez Fullera i Myersa

. Jak stwier-

dzaj¹ autorzy, rozwój problemu spo³ecznego jest zjawiskiem dynamicz-
nym. Jest to proces polityczny, polegaj¹cy na dyskusji, w której œcieraj¹
siê ró¿ne pogl¹dy i sprzeczne argumenty, a ludzie w ró¿ny sposób moty-
wowani przekonuj¹ siê nawzajem d¹¿¹c do kompromisu. Dyskusja
przybiera wymiar publiczny w celu oficjalnego uznania danego zjawi-
ska za problem spo³eczny, co mo¿e siê wi¹zaæ z zaanga¿owaniem
w³adzy i autorytetu pañstwa po jednej ze stron. Autorzy podkreœlaj¹, ¿e
nie ma powszechnie uznanego schematu obrazuj¹cego proces rozwoju
problemu spo³ecznego. Mo¿na natomiast wyró¿niæ kolejne etapy.

W pierwszym etapie jednostki lub grupy dostrzegaj¹ lub wskazuj¹

na zespó³ obiektywnych warunków spo³ecznych, które ich zdaniem s¹
problematyczne i mog¹ prowadziæ do trudnoœci w przysz³oœci. Wska-
zuj¹, jakie cechy sytuacji spo³ecznej s¹ problematyczne, co spowodo-
wa³o, ¿e takie a nie inne zjawisko zosta³o zauwa¿one, jaki rodzaj proble-
mów jest dostrzegany przez poszczególne grupy i co je ró¿ni.

Ewa Giermanowska

Podajê za: H.S. Becker, Social Problems..., wyd.cyt., s. 616–617.

W drugim etapie jednostki lub grupy, które dostrzeg³y dane zjawisko

jako problem, musz¹ przedstawiæ swoje stanowisko publicznie i przeko-
naæ innych do niego w celu podjêcia dzia³añ. Wa¿na jest tu identyfikacja
grup spo³ecznych przekonanych do istnienia danego problemu, wybór
najbardziej skutecznej taktyki przekonywania, okreœlenie roli spo³ecz-
nej komunikacji i mediów (gazet, radia, TV) w rozpowszechnianiu
œwiadomoœci danego problemu i sposobów dotarcia do mediów.

W trzecim etapie szerokie zainteresowanie odnosz¹ce siê do danego

problemu uzyskuje formê organizacyjn¹. Nowym problemem spo³ecz-
nym zajmuje siê istniej¹ca organizacja lub tworzy siê now¹ organizacjê.
Je¿eli nowy problem zaczyna byæ przedmiotem dzia³ania istniej¹cej or-
ganizacji, najczêœciej musi zostaæ przeformu³owany w celu dostosowa-
nia do opinii istniej¹cej w organizacji. W momencie kiedy dana organi-
zacja zajmie siê problemem, cz³onkowie spo³ecznoœci (obywatele), któ-
rzy przyczynili siê do wy³onienia problemu i rozpoczêcia procesu, ogra-
niczaj¹ aktywnoœæ zostawiaj¹c dzia³ania organizacji. Cz³onkowie orga-
nizacji uznaj¹ problem za „swój”, przyzwyczajaj¹ siê do niego, wi¹¿¹
z nim swoje plany i kariery zawodowe. W tej sytuacji znikniêcie lub
zmniejszenie rangi problemu uznaj¹ za zagro¿enie. Cz³onkowie organi-
zacji staj¹ siê „stra¿nikami zasad”, którzy kontroluj¹ odstêpstwa od
norm i wartoœci stoj¹cych u podstaw zdefiniowania problemu.

Wyniki wspomnianych wczeœniej badañ pozwalaj¹ s¹dziæ, ¿e proces

instytucjonalizacji rozwoju problemu spo³ecznego, jakim jest bezrobo-
cie m³odzie¿y, w poszczególnych powiatach jest zró¿nicowany. Od-
miennoœci w postrzeganiu zjawiska bezrobocia i zwi¹zanego z nim zja-
wiska biedy przez lokalne elity polityczne oraz ró¿nice w podejmowa-
nych dzia³aniach na poziomie samorz¹du odnotowuj¹ tak¿e inni bada-
cze

. W badaniach opisanych w ksi¹¿ce, analizuj¹cych problem bezro-

bocia m³odzie¿y w œwiadomoœci i dzia³aniach przedstawicieli w³adz lo-
kalnych, uwzglêdniony zosta³ zarówno wymiar ró¿nic miêdzy powiata-
mi, jak i wewnêtrzne zró¿nicowania wystêpuj¹ce w badanych œrodowi-
skach oraz spo³ecznoœciach lokalnych.

Bezrobocie m³odzie¿y jako problem spo³eczny

W. Warzywoda-Kruszyñska (red.), 2001, Lokalne strategie przeciwdzia³ania bezrobociu

i biedzie??, £ódŸ, Fundacja im. Friedricha Eberta, Instytut Socjologii Uniwersytetu £ódzkiego.

Ewa Giermanowska

III. Przeciwdzia³anie bezrobociu m³odzie¿y

w krajach rozwiniêtych gospodarczo

Charakterystyka zjawiska bezrobocia m³odzie¿y

Problemy ze znalezieniem pierwszej pracy i zjawisko bezrobocia

m³odzie¿y s¹ charakterystycznymi cechami rynków pracy w wielu pañ-
stwach. Wed³ug szacunków Miêdzynarodowej Organizacji Pracy,
w 1998 roku co najmniej 60 milionów m³odych ludzi pozostawa³o bez
pracy. W wiêkszoœci pañstw nale¿¹cych do tej organizacji stopa bezro-
bocia m³odzie¿y by³a wy¿sza ni¿ doros³ych – przeciêtnie trzykrotnie

Z kolei w krajach nale¿¹cych do Organizacji Wspó³pracy Gospodarczej
i Rozwoju (OECD) stopa bezrobocia dla grupy osób w wieku 15–24. lat
w 1998 roku wynosi³a 12,9% i by³a dwa razy wy¿sza ni¿ stopa bezrobo-
cia dla doros³ych – 5,7%. Oko³o 10 milionów m³odych ludzi w krajach
OECD by³o bez pracy

100

W pañstwach Unii Europejskiej sytuacja m³odych ludzi na rynku

pracy uleg³a pogorszeniu na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych. W wyni-
ku niekorzystnych zjawisk na rynku pracy w po³owie lat dziewiêædzie-
si¹tych ponad 17 milionów obywateli Unii nie mog³o znaleŸæ zatrudnie-
nia, co stanowi³o oko³o 10% czynnych zawodowo. Powa¿nym proble-
mem w Unii Europejskiej by³a nie tylko relatywnie wysoka stopa bezro-

N. O`Higgins, Youth Unemploymentand Employment Policy. wyd.cyt., s. 9.

100

Tam¿e.

bocia (10,7% w 1993 roku, 11,1% w roku 1994 )

101

, ale tak¿e jego spe-

cyfika wyra¿aj¹ca siê wiêkszym udzia³em m³odzie¿y i kobiet w popula-
cji bezrobotnych oraz du¿ym odsetkiem d³ugotrwale bezrobotnych
(oko³o 50%). W zwi¹zku z tym w przyjêtej przez Radê Europejsk¹
w grudniu 1994 roku w Essen strategii zatrudnienia, uznano walkê
z bezrobociem i równe szanse na rynku pracy dla kobiet i mê¿czyzn za
priorytetowe zadania dla krajów cz³onkowskich Unii. M³odzie¿ zosta³a
zaliczona do grup najbardziej doœwiadczonych bezrobociem i podjêcie
dzia³añ zwiêkszaj¹cych integracjê m³odych z rynkiem pracy uznano za
jedno z podstawowych zadañ

102

. Skalê problemu bezrobocia m³odzie¿y

ilustrowa³y nastêpuj¹ce dane:

103

–

oko³o 5 milionów ludzi poni¿ej 25. roku ¿ycia pozostawa³o bez pra-
cy w Europie, a stopa bezrobocia m³odzie¿y by³a dwukrotnie wy¿-
sza ni¿ w ca³ej populacji (odpowiednio 21,5% w wypadku m³o-
dzie¿y w porównaniu do 10,7% dla ca³ej populacji, dane z roku
1995);

–

bezrobocie dotyka³o wszystkich m³odych ludzi, ale szczególnie tych,
którzy mieli niskie kwalifikacje; na przyk³ad w 1995 roku ró¿nica sto-
py bezrobocia miêdzy tymi, którzy mieli ukoñczon¹ tylko szko³ê pod-
stawow¹ a szko³ê œredni¹, wynosi³a 7 punktów procentowych (odpo-
wiednio 22% i 15% dla mê¿czyzn oraz 24,5% i 17% dla kobiet);

–

czas przebywania na bezrobociu stale wzrasta³, zw³aszcza dla m³o-
dych ludzi szukaj¹cych pierwszej pracy; oko³o 2 milionów m³odych
osób nie mia³o zatrudnienia przez ponad dwanaœcie miesiêcy,
a 3 miliony przez ponad szeœæ miesiêcy.
O specyfice sytuacji m³odzie¿y na rynku pracy decyduje nie tylko

potencjalnie wiêksze zagro¿enie bezrobociem wynikaj¹ce z trudnoœci
zwi¹zanych z podjêciem pierwszej pracy, ale tak¿e ni¿sza w stosunku
do starszych pracowników stabilnoœæ zatrudnienia. W d³u¿szej perspek-
tywie równie¿ przeobra¿enia w gospodarce nie pozostaj¹ bez wp³ywu
na aspiracje edukacyjne i zawodowe m³odych oraz na ich pozycjê na
rynku pracy. Zwróci³ na to uwagê na przyk³ad Daniel Bell

104

twórca ter-

minu „spo³eczeñstwo postindustrialne”. Analizuj¹c g³ówne kierunki

Przeciwdzia³anie bezrobociu m³odzie¿y w krajach ...

101

Eurostat (Unemployment Statistics), http://europa.eu.int/

102

Implementing the European Employment Strategy, 1999, Luxembourg: Office for Offi-

cial Publications of the European Communities, s. 3.

103

Tam¿e, s. 16.

104

D. Bell, 1998, Kulturowe sprzecznoœci kapitalizmu, Warszawa, PWN, s. 233.

zmian w zatrudnieniu wskazywa³ na wiedzê i informacjê jako na nowe
czynniki postêpu, stanowi¹ce jego si³y napêdowe. Podkreœla³, ¿e prze-
mianom spo³eczeñstwa przemys³owego w spo³eczeñstwo us³ugowe to-
warzysz¹ zmiany w sferze wartoœci. Wy³onienie siê spo³eczeñstwa post-
industrialnego, w którym g³ówn¹ ga³êzi¹ gospodarki jest w wiêkszym
stopniu produkcja informacji i us³ug ni¿ dóbr materialnych, spowodo-
wa³o wzrost znaczenia wykszta³cenia niezbêdnego do podjêcia pracy
w tym sektorze. Jednoczeœnie sektor us³ug w znacznie wiêkszym stop-
niu ni¿ sektor rolniczy i przemys³owy stworzy³ miejsca pracy dla kobiet,
co wp³ynê³o na ich edukacjê i zatrudnienie oraz ¿ycie rodzinne.

W zwi¹zku z tym, ¿e pozycja m³odych na rynku pracy nie jest stabil-

na oraz podlega czêstym zmianom, procesy przejœcia m³odzie¿y ze
szko³y do pracy i perspektywy znalezienia zatrudnienia s¹ przedmiotem
sta³ych analiz. Autorzy raportu dotycz¹cego sytuacji m³odzie¿y na ryn-
ku pracy w krajach OECD wskazali na nastêpuj¹ce ró¿nice miêdzy
okresem prze³omu lat 1970–1980 a koñcem lat dziewiêædziesi¹tych:

105

–

M³odzie¿ pod koniec lat dziewiêædziesi¹tych by³a du¿o lepiej wy-

kszta³cona. Wiêcej m³odzie¿y pozostawa³o w systemie edukacji, powy-
¿ej szko³y obowi¹zkowej: w krajach OECD œrednio 34% m³odzie¿y
w wieku 22. lat uczêszcza³o do szkó³ w 1997 roku w porównaniu do
19% w 1984 roku. Natomiast mniej m³odzie¿y opuszcza³o szko³y zbyt
wczeœnie (na przyk³ad odsetek m³odzie¿y w wieku 18. lat nie uczêsz-
czaj¹cych do szkó³ wynosi³ 33 w 1997 roku w porównaniu do 50 w 1984
roku), tak¿e nieco mniej m³odzie¿y w wieku 16–24 lata pozostawa³o
poza systemem edukacji szkolnej i pracy (14% w 1997 roku w porówna-
niu do 22% w 1984 roku).
–

Perspektywy m³odych ludzi na rynku pracy nie zmierza³y jednak

w kierunku poprawy. W latach dziewiêædziesi¹tych wskaŸnik zatrud-
nienia m³odzie¿y by³ ni¿szy: 44% spoœród m³odzie¿y w 1997 roku
w wieku 15–24. lat by³o zatrudnionych, w porównaniu do 52% w 1979
roku. Pozostaj¹cy poza szko³¹ m³odzi mê¿czyŸni byli w szczególnie
trudnym po³o¿eniu i ich sytuacja pogarsza³a siê. Tak¿e ró¿nica w za-
trudnieniu m³odzie¿y i doros³ych ros³a i by³a niekorzystna dla m³odych.
M³odzie¿ prawdopodobnie coraz czêœciej pozostawa³a bezrobotna –
przeciêtna stopa bezrobocia w krajach OECD dla osób w wieku 15–24.

Ewa Giermanowska

105

N. Bowers, A. Sonnet, L. Bardone, 1999, Giving Young People a Good Start: The Expe-

rience of OECD Countries, w: Preparing Youth for the 21

Century. The Transition from Edu-

cation to the Labour Market, OECD, s. 17–18.

lat w 1997 roku wynosi³a 16% i by³a o 4 punkty procentowe wy¿sza
w porównaniu do 1979 roku. W sytuacji rosn¹cego bezrobocia zjawisko
to w wiêkszym stopniu dotyka³o m³odzie¿ z tak zwanych grup ryzyka
spo³ecznego. Tak¿e zarobki m³odych w porównaniu z doros³ymi spa-
da³y lub pozostawa³y na niezmienionym poziomie.
–

Niektóre tendencje na rynku pracy m³odzie¿y by³y trwa³e i utrzy-

ma³y siê na niezmienionym poziomie przez dwie dekady. Autorzy rapor-
tu podkreœlali, ¿e procesy przejœcia m³odzie¿y ze szko³y do pracy i ich
konsekwencje by³y w znacznym stopniu zró¿nicowane w poszczegól-
nych pañstwach, zale¿a³y od p³ci, a czêsto i poziomu wykszta³cenia.
W wielu pañstwach bardziej powszechna by³a pe³na edukacja (full-time
education) ni¿ ³¹czenie nauki i pracy; ³¹czenie pracy z nauk¹ by³o nato-
miast cech¹ pañstw stosuj¹cych praktyczn¹ naukê zawodu lub pañstw
o stosunkowo du¿ym zakresie zatrudnienia w niepe³nym wymiarze cza-
su. M³ode kobiety (w tym nastolatki) wywi¹zywa³y siê lepiej z obo-
wi¹zku szkolnego i w d³u¿szej perspektywie mia³y wiêksze szanse na
zatrudnienie w porównaniu z m³odymi mê¿czyznami. W najgorszej sy-
tuacji na rynku pracy byli m³odzi ludzie, naznaczeni wystêpowaniem
skumulowanych czynników ryzyka spo³ecznego, takich jak bieda, nie-
ustabilizowane ¿ycie rodzinne, mieszkanie w spo³ecznoœciach z wyso-
kim bezrobociem.

Nale¿y podkreœliæ, i¿ mimo relatywnego zmniejszenia siê w ci¹gu

dwudziestu lat w krajach OECD liczby m³odzie¿y wchodz¹cej na rynek
pracy i wzrostu jej wykszta³cenia, nie uleg³a zmianie proporcja ludzi
m³odych pozostaj¹cych bez pracy. Nie nast¹pi³a równie¿ poprawa zarob-
ków m³odzie¿y podejmuj¹cej pierwsz¹ pracê

106

. W zwi¹zku z tym ana-

liza sytuacji m³odzie¿y na rynku pracy i zapewnienie jej lepszego startu
w doros³e ¿ycie s¹ obecnie sta³ymi problemami badawczymi podej-
mowanymi przez miêdzy innymi: Miêdzynarodow¹ Organizacjê Pracy
(ILO), Organizacjê Wspó³pracy i Rozwoju Gospodarczego (OECD),
Uniê Europejsk¹. Celem jest poszukiwanie rozwi¹zañ w dziedzinie edu-
kacji, rynku pracy i polityki spo³ecznej gwarantuj¹cych m³odzie¿y zdo-
bycie zatrudnienia i zapobie¿enie procesom wykluczenia spo³ecznego,
a tak¿e stworzenie osobom m³odym wiêkszych mo¿liwoœci zrobienia
kariery. Przedmiotem analizy s¹ na przyk³ad: instytucje edukacji szkol-
nej w zakresie przygotowania m³odzie¿y do wejœcia na rynek pracy,

Przeciwdzia³anie bezrobociu m³odzie¿y w krajach ...

106

Tam¿e, s. 16.

instytucje rynku pracy i regulacje ustawowe, polityka poprawiania
poziomu i szans zatrudnienia m³odzie¿y z tak zwanych grup ryzyka
spo³ecznego.

Procesy wejœcia m³odzie¿y na rynek pracy

w krajach OECD

Wielu analityków rynku pracy wskazuje na silne zwi¹zki pomiêdzy

rynkiem pracy osób m³odych a ogólnym stanem gospodarki. W wypadku
spadku koniunktury to najczêœciej m³odzi ludzie, o krótkim sta¿u pracy
trac¹ zatrudnienie. Poniewa¿ rynek pracy m³odzie¿y jest stosunkowo
ma³o stabilny i ³atwo zburzyæ jego strukturê, bardzo trudno jest podejmo-
waæ spójne dzia³ania. Z drugiej strony pañstwa prowadz¹ zró¿nicowan¹
politykê wobec bezrobocia, realizuj¹c odmienne modele polityki spo³ecz-
nej i gospodarczej. Ekonomiœci wskazuj¹, ¿e zasadnicze znaczenie dla re-
dukcji bezrobocia, na poziomie pañstwa, maj¹ rozstrzygniêcia w zakresie
trzech obszarów: polityki makroekonomicznej – przede wszystkim rela-
cji miêdzy polityk¹ pieniê¿n¹ i fiskaln¹, deregulacji rynku pracy i stopnia
jego elastycznoœci oraz roli tak zwanej aktywnej polityki pañstwa na ryn-
ku pracy

107

. Sytuacja m³odzie¿y na rynku pracy zale¿y w du¿ym stopniu

od czynników zewnêtrznych. Jak wskazuj¹ analizy rynku pracy z lat
osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych prowadzone w rozwiniêtych kra-
jach OECD, wiele pañstw toleruje wysoki poziom bezrobocia m³odzie¿y
i stosunkowo du¿¹ rozbie¿noœæ miêdzy zarobkami osób doros³ych
i m³odych. Nie oznacza to, ¿e polityki i programy maj¹ce pomóc ludziom
m³odym nie s¹ tam akceptowane. Podkreœlana jest jednak niska skutecz-
noœæ dzia³añ kierowanych wy³¹cznie do m³odzie¿y, bez wprowadzenia
ca³oœciowych reform rynku pracy

108

Wieloletnie doœwiadczenia krajów OECD i wyniki badañ prowa-

dzonych przez tê organizacjê pozwalaj¹ na wskazanie tych inicjatyw,
które mog¹ przyczyniæ siê do poprawy sytuacji m³odych na rynku pra-

Ewa Giermanowska

107

E. Kwiatkowski, 2002, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Warszawa, PWN.

108

D.G. Blanchflower, R.F. Freeman, 2000, Introduction, w: D.G. Blanchflower, R.F. Fre-

eman (red.), Youth Employment and Joblessness in Advanced Countries, Chicago and London,
The University of Chicago Press, s. 15.

cy. We wspomnianym wczeœniej raporcie, prezentuj¹cym wyniki ba-
dañ nad sytuacj¹ m³odzie¿y na rynku pracy w krajach OECD, dwie
kwestie zwi¹zane z procesem przejœcia m³odzie¿y ze szko³y do pracy
by³y zauwa¿alne. Z jednej strony podkreœlano wyd³u¿enie okresu edu-
kacji m³odzie¿y, z drugiej wskazywano na utrzymywanie siê gorszej
sytuacji zatrudnieniowej i zarobkowej m³odych w stosunku do do-
ros³ych.

W wielu krajach OECD edukacja do poziomu œredniego sta³a siê

standardem (w 1997 roku œrednio 79% nastolatków uczêszcza³o do
szko³y), a coraz wiêksza liczba osób w wieku 20. lat i wiêcej kontynuo-
wa³a naukê (œrednio 37%)

109

. Najwiêksza zmiana dotycz¹ca nastolatków

w ostatniej dekadzie XX wieku zwi¹zana by³a ze wzrostem proporcji
osób m³odych pozostaj¹cych w systemie edukacji szkolnej z 52% w 1987
roku do 61% w 1997 roku i stabilizacj¹ odsetka m³odych ³¹cz¹cych naukê
i pracê (na poziomie 16–17%). Jednoczeœnie podkreœlono, ¿e szanse uzy-
skania zatrudnienia przez osoby, które wypad³y z systemu edukacji przed
uzyskaniem wykszta³cenia œredniego spada³y w stosunku do lat wczeœ-
niejszych. M³odzi bez wykszta³cenia œredniego czêœciej stawali siê bez-
robotnymi lub byli zatrudniani w niepe³nym wymiarze czasu, albo na
wtórnym rynku pracy. Odsetek nastolatków pozostaj¹cych poza syste-
mem szkolnym i bez pracy dla krajów OECD w 1997 roku wynosi³ œred-
nio 9, szczególnie wysoki, powy¿ej 20 by³ w Wielkiej Brytanii,
W³oszech, Hiszpanii, Australii i Grecji. Jednoczeœnie dane statystyczne
wskazuj¹, ¿e osoby, które nie mia³y ukoñczonego wykszta³cenia œrednie-
go w grupie 25–29 lat, czêœciej pozostawa³y bez pracy ni¿ osoby, które
mia³y wy¿sze wykszta³cenie (odpowiednio w 1996 roku stopa bezrobocia
dla mê¿czyzn wynosi³a 16 i 8%, dla kobiet 20 i 9%)

110

Na trudn¹ sytuacjê ludzi m³odych na rynku pracy wskazywa³a nie

tylko wysoka stopa bezrobocia, ale tak¿e zró¿nicowania p³acowe miê-
dzy m³odymi i doros³ymi. W wielu krajach zarobki osób m³odych by³y
znacznie ni¿sze od doros³ych. Spadek lub stagnacjê zarobków m³odych
w ci¹gu dwudziestu lat ilustrowa³y dane dotycz¹ce zró¿nicowañ p³aco-
wych miêdzy ludŸmi m³odymi i doros³ymi w krajach nale¿¹cych do
OECD. W ró¿nych pañstwach p³aca osób w wieku do 24. lat by³a ni¿sza
od p³acy doros³ych, stanowi³a od 40 do 80% w zale¿noœci od kraju

111

Przeciwdzia³anie bezrobociu m³odzie¿y w krajach ...

109

N. Bowers, A. Sonnet, L. Bardone, Giving Young People..., wyd.cyt., s. 10.

110

Tam¿e, s. 12.

111

Tam¿e, s. 16.

Proporcje te od lat siedemdziesi¹tych w niektórych krajach ulega³y zmia-
nie. W porównaniu z latami siedemdziesi¹tymi zarobki osób m³odych
w latach dziewiêædziesi¹tych, w porównaniu do starszych, relatywnie
spad³y w takich pañstwach jak: Wielka Brytania, Stany Zjednoczone,
Szwecja, Kanada, Nowa Zelandia. Natomiast nie uleg³y zmianie w takich
pañstwach jak: Francja, Niemcy, Japonia, Finlandia, Holandia.

Badania OECD wskaza³y, ¿e prawie 40% m³odych pracowników

(poni¿ej 25. lat) otrzymywa³o najni¿sze zarobki (low-paid job)

112

. W la-

tach dziewiêædziesi¹tych odsetek ludzi m³odych otrzymuj¹cych niskie
p³ace by³ zró¿nicowany w poszczególnych krajach, na przyk³ad w Austrii
i Szwecji wynosi³ mniej ni¿ 20%, w USA 63%. Nale¿y jednak podkreœliæ,
¿e na proporcjê m³odych otrzymuj¹cych niskie p³ace w danym kraju mia³a
wp³yw tak¿e powszechnoœæ niskich p³ac w gospodarce. Na przyk³ad w Sta-
nach Zjednoczonych, w których wystêpowa³a w zasobach pracy znacz¹ca
grupa tak zwanej biedoty pracuj¹cej, m³odzi stanowili 21,6% wszystkich
nisko zarabiaj¹cych, podczas gdy w Niemczech 58,6%.

Kolejnym omawianym zagadnieniem by³a p³aca minimalna. Usta-

nowienie p³acy minimalnej, jak wskazuj¹ analizy OECD, mo¿e przy-
czyniæ siê do zmniejszenia nierównoœci p³acowych miêdzy grupami
wiekowymi, w szczególnoœci miêdzy osobami m³odymi i starszymi

113

Z drugiej jednak strony, je¿eli p³aca minimalna ustanowiona by³a za
wysoko, to ludzie m³odzi byli najbardziej nara¿eni na utratê pracy. Nie-
które kraje stosowa³y ograniczone minimum dla osób m³odych, tak
zwane subminimum, które by³o ni¿sze przeciêtnie od 10 do 15% od
p³acy minimalnej doros³ych. Typowe i najbardziej rozpowszechnione
rozwi¹zania dotycz¹ce subminimum p³acowego stosowane by³y dla
grupy nastolatków w wieku 18. lat i mniej.

Przygotowanie m³odzie¿y do pracy oraz strategie rozwoju i uspraw-

nienia rynku pracy dla ludzi m³odych poddawane s¹ sta³ej analizie. Ba-
dania OECD dowodz¹, ¿e nie nale¿y siê jednak spodziewaæ znacz¹cej
poprawy sytuacji osób m³odych na rynku pracy, gdy ogólna stopa bez-
robocia jest wysoka. Zatrudnienie m³odych i bezrobocie jest bowiem sil-
nie zwi¹zane z koniunktur¹ w gospodarce. Niemniej jednak podejmo-
wanie specjalnych dzia³añ w dziedzinie edukacji, rynku pracy i polityki
spo³ecznej wydaje siê uzasadnione. Jak wskazuj¹ autorzy raportu, zwiêk-
szanie zatrudniania m³odych ludzi jest podstawowym warunkiem suk-

Ewa Giermanowska

112

Tam¿e, s. 16–17.

113

Tam¿e, s. 17.

cesu w procesie przejœcia ze szko³y do pracy i dobrego ulokowania siê
na rynku pracy, zorientowanego na karierê. Celem polityki powinna byæ
zatem troska o jakoœæ edukacji obowi¹zkowej i jej zgodnoœæ z oczeki-
waniami i aspiracjami m³odych ludzi oraz sprzyjanie rozwojowi wielu
ró¿norodnych powi¹zañ miêdzy edukacj¹ i rynkiem pracy. Z drugiej
strony polityka powinna kierowaæ siê w stronê m³odzie¿y z tak zwanych
grup ryzyka spo³ecznego, ze wzglêdu na du¿e zagro¿enie bezrobociem
i marginalizacj¹ spo³eczn¹. Wyrównywanie szans w dziedzinie eduka-
cji i nierównoœci na rynku pracy powinno byæ istotn¹ czêœci¹ polityki
skierowanej do m³odzie¿y.

Programy Unii Europejskiej w dziedzinie edukacji

i przygotowania do rynku pracy

Bezrobocie w krajach Unii Europejskiej ros³o od pocz¹tku lat dzie-

wiêædziesi¹tych. Jego specyfika wyra¿a³a siê wiêkszym udzia³em m³o-
dzie¿y i kobiet w populacji bezrobotnych oraz du¿ym odsetkiem osób
d³ugotrwale bezrobotnych. Problem polepszenia sytuacji m³odzie¿y na
rynku pracy, obok inicjatyw na rzecz osób d³ugotrwale pozostaj¹cych bez
pracy i bezrobotnych kobiet omawiany by³ na kolejnych spotkaniach Unii
w Essen w 1994 roku, Madrycie w 1995 roku, Dublinie i Florencji w 1996
roku. W rezultacie Unia Europejska podjê³a szereg wspólnych inicjatyw
w dziedzinie zatrudnienia i szkolenia osób m³odych. Wiele programów
finansowanych by³o przez Europejski Fundusz Spo³eczny. Obejmowa³y
one takie dzia³ania jak na przyk³ad: szkolenia i praktyki zawodowe, umo-
¿liwienie kontynuacji nauki m³odym, którzy „wypadli” z systemu szkol-
nego, poradnictwo zawodowe, subsydiowanie zatrudnienia

114

. Przyk³a-

dem takiego programu by³ „Youthstart Initiative” – program skierowany
do m³odzie¿y, w wieku poni¿ej 20. lat i bez kwalifikacji, maj¹cy na celu
zwiêkszenie jej szans na rynku pracy. Program realizowany by³ w pañ-
stwach Unii w latach 1994–1999. Z kolei inn¹ inicjatyw¹ w dziedzinie
szkolenia by³ program „Leonardo da Vinci”, który nadal jest kontynuo-
wany. W jego ramach pañstwa Unii podejmowa³y inicjatywy maj¹ce na

Przeciwdzia³anie bezrobociu m³odzie¿y w krajach ...

114

Implementing the European..., wyd.cyt.

celu polepszenie jakoœci i innowacyjnoœci w systemach szkoleñ, przeciw-
dzia³a³y spo³ecznemu wykluczeniu i promowa³y równe szanse mê¿czyzn
i kobiet. Poprzez inny program „The European Voluntary Service” pañ-
stwa Unii promowa³y zdobywanie doœwiadczenia zawodowego przez lu-
dzi m³odych w ramach wolontariatu. Program zapocz¹tkowany zosta³
1996 roku w nastêpstwie Bia³ej Ksiêgi Edukacji i Szkolenia, od 1998
roku jest programem wieloletnim. Skierowany by³ do m³odzie¿y w wieku
18–25. lat. Umo¿liwi³ jej podjêcie pracy w innych pañstwach Unii w cha-
rakterze wolontariuszy – od szeœciu do dwunastu miesiêcy – w celu zdo-
bycia doœwiadczenia i kwalifikacji. Tak¿e kolejny program bêd¹cy rezul-
tatem postanowieñ Bia³ej Ksiêgi mia³ na celu zwiêkszenie szans m³odzie-
¿y na rynku pracy. By³ to program „Second Chance Schools”. Jego celem
by³o przeciwdzia³anie spo³ecznemu wykluczeniu. Programem zostali ob-
jêci m³odzi ludzie nie posiadaj¹cy koniecznej wiedzy i umiejêtnoœci do
uzyskania szkolenia zawodowego lub otrzymania sta³ej pracy.

Mimo wielu wysi³ków poszczególnych pañstw cz³onkowskich Unii

i ca³ej Wspólnoty, podejmowanych w pierwszej po³owie lat dziewiêæ-
dziesi¹tych, problemy dotycz¹ce zatrudnienia m³odych osób nie zosta³y
rozwi¹zane. W dalszym ci¹gu m³odzi ludzie nie byli odpowiednio przy-
gotowani do œwiata pracy i cechowa³a ich niska „zatrudnialnoœæ” (lack
of employability). Problemy ograniczenia bezrobocia wœród m³odzie¿y
stanowi³y wa¿n¹ czêœæ europejskiej debaty i sta³y siê istotn¹ czêœci¹
opracowanej nowej koncepcji polityki zatrudnienia.

Nowa Europejska Strategia Zatrudnienia zosta³a zapocz¹tkowana

w czerwcu 1997 roku w Amsterdamie. W listopadzie 1997 roku odby³
siê specjalny szczyt dotycz¹cy problemów rynku pracy w Luksembur-
gu. W 1998 roku przyjêto za³o¿enia w dziedzinie polityki zatrudnienia
dla pañstw Unii (Proposal for Guidelines for Member States’ Employ-
ment Policies). W przyjêtym programie dotycz¹cym zatrudnienia i zwal-
czania bezrobocia wyró¿niono cztery kategorie problemowe tak zwane
filary

115

i opracowano wytyczne stanowi¹ce konkretne zalecenia do rea-

lizacji w poszczególnych krajach. Wiele z proponowanych zaleceñ do-
tyczy³o bezpoœrednio problemu ograniczenia bezrobocia wœród m³o-

Ewa Giermanowska

115

The 1999 Employment Guidelines, 2002, http://europa.eu.int/comm/employment-so-

cial/, 1) poprawa „zatrudnialnoœci” poprzez rozwój zasobów ludzkich, 2) rozwój przedsiêbior-
czoœci poprzez dzia³ania na rzecz powstawania i u³atwienia warunków prowadzenia przedsiê-
biorstw, 3) poprawa zdolnoœci adaptacyjnej przedsiêbiorstw i ich pracowników do warunków
zmieniaj¹cego siê rynku, 4) wzmocnienie polityki równoœci szans na rynku pracy.

dzie¿y

116

. Miêdzy innymi kraje Unii postanowi³y wspieraæ ka¿dego

m³odego bezrobotnego – przed up³ywem szeœciomiesiêcznego okresu
bezrobocia – i zapewniæ mu nowy start zawodowy poprzez mo¿liwoœæ
dalszego kszta³cenia, szkolenia, praktyk zawodowych lub pracy. Wska-
zano, ¿e w celu zwiêkszenia szans m³odzie¿y na rynku pracy pañstwa
Unii bêd¹ d¹¿yæ do zmniejszenia, w ci¹gu piêciu lat, liczby osób
koñcz¹cych szko³y zbyt wczeœnie, a tak¿e do stopniowego obni¿ania
udzia³u m³odzie¿y nie koñcz¹cej szko³y œredniej. W tym celu sugerowa-
no poprawienie jakoœci systemów szkolnych i zwrócenie szczególnej
uwagi na m³odzie¿ maj¹c¹ trudnoœci w nauce. Jednoczeœnie zasygna-
lizowano koniecznoœæ wyposa¿enia m³odzie¿y w odpowiednie kwalifi-
kacje umo¿liwiaj¹ce jej adaptacjê do zmian technologicznych i ekono-
micznych oraz umiejêtnoœci poruszania siê po rynku pracy. Pañstwa
Unii zobowi¹za³y siê do podwy¿szania jakoœci systemów edukacji
i szkoleñ, programów nauki, modernizacji praktyk zawodowych.

Realizacja poszczególnych wytycznych wynikaj¹cych z Europej-

skiej Strategii Zatrudnienia przybiera ró¿ne formy w poszczególnych
pañstwach Unii. Jest to wynikiem odmiennej sytuacji zawodowej m³o-
dzie¿y w poszczególnych krajach, jak i struktury m³odych osób pozo-
staj¹cych bez pracy. Prowadzone analizy dotycz¹ce problemu bezrobo-
cia m³odzie¿y w Unii Europejskiej w latach 1986–1995 wskazywa³y na
podobieñstwa, ale i ró¿nice miêdzy poszczególnymi pañstwami

117

. Tak-

¿e obecnie sytuacja ludzi m³odych na rynku pracy jest zró¿nicowana.
W 2001 roku w niektórych krajach stopa bezrobocia m³odzie¿y by³a
du¿o wy¿sza od œredniej obliczonej dla wszystkich pañstw Unii (14,9%)
i wynosi³a na przyk³ad: w Grecji – 28,1%, we W³oszech – 28,1%, w Hisz-
panii – 21,5%, w Finlandii – 19,7%, we Francji – 19,5%.

Odzwierciedleniem podobieñstw i odmiennoœci sytuacji edukacyj-

nej i zawodowej m³odzie¿y w poszczególnych krajach by³y ró¿ne formy
realizacji wytycznych wynikaj¹cych z Europejskiej Strategii Zatrudnie-
nia. W wypadku realizacji wytycznej numer siedem dotycz¹cej ograni-
czenia liczby m³odzie¿y opuszczaj¹cej szko³y zbyt wczeœnie podjêto, na
przyk³ad, nastêpuj¹ce inicjatywy:

118

Przeciwdzia³anie bezrobociu m³odzie¿y w krajach ...

116

Annex. The 1999 Employment Guidelines, 2002, http://europa.eu.int/comm/emplo-

yment-social/

117

Implementing the European…, wyd.cyt., s. 59–60.

118

Employment Policies in the EU and in the Member States, 1999, European Commission,

Luxembourg, s. 40.

–

celowa interwencja skierowana przeciwko zbyt wczesnemu opusz-
czaniu szko³y przez m³odzie¿ i przeciwdzia³anie opóŸnieniom szkol-
nym w œrodowiskach ekonomicznie i spo³ecznie zaniedbanych (Por-
tugalia, Wielka Brytania, Francja, W³ochy, Irlandia) oraz wielkich
miastach (Holandia),

–

alternatywne programy lub specjalne klasy (Grecja, Irlandia, Portu-
galia, Francja) zapewniaj¹ce indywidualn¹ pomoc uczniom i stu-
dentom maj¹cym trudnoœci w nauce,

–

wzmocniona orientacja i poradnictwo zawodowe na ró¿nych pozio-
mach edukacji (Grecja, Hiszpania, Austria) szczególnie poprzez
bardziej zindywidulizowane podejœcie (Holandia, Dania),

–

wczesna identyfikacja uczniów nara¿onych na niepowodzenia
(Szwecja, W³ochy),

–

celowe dzia³ania kierowane do najbardziej zaniedbanych grup (Da-
nia), w³¹czaj¹c w to mniejszoœci etniczne (Wielka Brytania) i m³o-
dzie¿ niepe³nosprawn¹ (Wielka Brytania, Niemcy, Grecja, Austria).
Z kolei w ramach realizacji wytycznej numer osiem, zalecaj¹cej ko-

niecznoœæ wyposa¿enia m³odzie¿y w lepsze kwalifikacje, podjêto sze-
reg dzia³añ zwi¹zanych z udoskonaleniem szkolenia technicznego i za-
wodowego, takich jak:

119

–

przegl¹d programów z poziomu wykszta³cenia œredniego-wy¿szego
stopnia (upper-secondary) pod k¹tem w³¹czenia do nich podstawo-
wych umiejêtnoœci spo³ecznych (Austria),

–

wprowadzenie szkoleñ praktycznych w szko³ach powy¿ej poziomu
œredniego (post-secondary) (Szwecja, Holandia, Austria, Finlandia,
Francja, Grecja),

–

reformowanie treœci programów w szkolnictwie technicznym i za-
wodowym (Dania, Luksemburg, Hiszpania, Portugalia),

–

opracowanie nowych, z naciskiem na jakoœæ, standardów szkolenia
zawodowego (W³ochy).
Podjêto tak¿e inicjatywy maj¹ce wzmocniæ powi¹zania miêdzy edu-

kacj¹ a œwiatem biznesu, na przyk³ad poprzez tworzenie nowych insty-
tucji, które lepiej przewiduj¹ zmiany w zawodach i kwalifikacjach oraz
mog¹ dopasowaæ do nich programy nauczania (Francja, Hiszpania).
Jednoczeœnie wszystkie kraje Unii potraktowa³y priorytetowo przygo-
towanie m³odzie¿y w zakresie nowych technologii informatycznych

Ewa Giermanowska

119

Tam¿e, s. 41.

i komunikacyjnych. W zwi¹zku z tym przygotowa³y programy maj¹ce
na celu wyposa¿enie szkó³ w nowe technologie (Szwecja, Niemcy) i za-
pewni³y odpowiednie szkolenia nauczycielom (Dania, Holandia).

Tabela 1

Stopa bezrobocia w krajach Unii Europejskiej – 2001 (w %)

Ogó³em

15–24 lata

W tym

kobiet

mê¿czyzn

UE-15

7,4

14,9

16,0

14,0

Belgia

6,6

17,6

19,1

16,5

Dania

4,3

8,5

9,5

7,6

Niemcy

7,9

9,4

8,3

10,3

Grecja

10,2

28,1

35,8

21,1

Hiszpania

10,6

21,5

27,9

16,6

Francja

8,6

19,5

21,8

17,6

Irlandia

3,8

6,6

6,3

6,8

W³ochy

9,4

28,1

32,0

24,9

Luksemburg

2,0

7,5

6,3

8,5

Holandia

2,4

5,5

6,3

4,7

Austria

3,6

5,8

6,7

5,1

Portugalia

4,1

9,3

11,8

7,3

Finlandia

9,1

19,7

20,0

19,5

Szwecja

5,1

11,1

11,2

11,1

Wielka Brytania

5,0

11,9

10,3

13,2

ród³o: Employment in Europe 2002, 2002 Luxembourg: Office for Official Publications of
the European Communities.

Obecnie problem bezrobocia m³odzie¿y i sposoby jego rozwi¹zania

stanowi¹ znacz¹c¹ czêœæ strategii opracowywanych dla ca³ej Unii Euro-
pejskiej. Podejmowanych jest tak¿e wiele dzia³añ na szczeblu krajo-
wym, regionalnym i lokalnym, maj¹cych na celu zwiêkszenie integracji
m³odych z rynkiem pracy. S³u¿yæ temu, miêdzy innymi, maj¹ przyjête
wspólnie za³o¿enia:

120

–

w dziedzinie edukacji i szkoleñ: zapewnienie ka¿demu m³odemu
cz³owiekowi umiejêtnoœci szkolnych (czytania i pisania); umo¿li-

Przeciwdzia³anie bezrobociu m³odzie¿y w krajach ...

120

Implementing the European..., wyd.cyt., s. 15.

wienie zdobycia minimalnego poziomu edukacji i szkolenia oraz
niezbêdnych umiejêtnoœci koniecznych do zdobycia pracy, ale
i umo¿liwiaj¹cych uczenie siê przez ca³e ¿ycie;

–

odpowiednie doradztwo, poradnictwo i wsparcie, pe³ni¹ce wa¿n¹ rolê
w u³atwieniu m³odzie¿y przejœcia ze szko³y do pracy, z uwzglêdnie-
niem indywidualizacji us³ug;

–

wprowadzenie systemu monitorowania oraz oceny przyjêtych roz-
wi¹zañ i programów, z uwzglêdnieniem ich subiektywnej u¿ytecz-
noœci i trafnoœci dla wszystkich uczestników.
Wymienione dzia³ania, maj¹ce u³atwiæ m³odzie¿y przejœcie ze szko-

³y do pracy i lepsz¹ integracjê z rynkiem pracy, uzupe³niane s¹ ró¿nymi
innymi przedsiêwziêciami podejmowanymi w ramach tak zwanych
aktywnych programów rynku pracy (na przyk³ad: subsydiowanie za-
trudnienia, po¿yczki na tworzenie miejsc pracy, szkolenia umo¿liwia-
j¹ce zdobycie nowych lub zmianê kwalifikacji). Ich celem jest aktywi-
zacja zawodowa m³odych bezrobotnych lub zagro¿onych bezrobociem,
wyrównywanie szans i zapobieganie wykluczeniu spo³ecznemu. Stoso-
wane s¹ tak¿e rozwi¹zania zwi¹zane z deregulacj¹ rynku pracy i elasty-
cznoœci¹ zatrudnienia, maj¹ce u³atwiæ m³odym podjêcie pracy (na przy-
k³ad obni¿enie p³acy minimalnej, zatrudnienie w niepe³nym wymiarze
czasu pracy lub na czas okreœlony). Warto podkreœliæ, ¿e od 1998 roku
sytuacja na rynku pracy w Unii Europejskiej stopniowo poprawia³a siê.
W 2001 roku ogólna stopa bezrobocia w Unii Europejskiej wynosi³a
7,4%, dla m³odzie¿y 14,9% (dla osób w wieku 15–24 lata)

121

Podsumowanie

W Polsce od wielu lat podejmowane s¹ dzia³ania maj¹ce na celu

przeciwdzia³anie bezrobociu m³odzie¿y, mimo to sytuacja ludzi m³o-
dych na rynku pracy pogarsza siê. Wp³yw na wysokie bezrobocie m³o-
dzie¿y ma recesja gospodarcza i wysoki przyrost zasobów pracy, bê-
d¹cy nastêpstwem wy¿u demograficznego. Jest ono tak¿e wynikiem
niekonsekwentnego reformowania systemu edukacji, ograniczonych

Ewa Giermanowska

121

Employment in Europe…, wyd.cyt.

œrodków na politykê rynku pracy, braku rozstrzygniêæ w zakresie dere-
gulacji i elastycznoœci rynku pracy.

Problematyka wzrostu zatrudnienia i redukcji bezrobocia jest sta³ym

przedmiotem debat gospodarczych i spo³ecznych w wielu pañstwach.
Strategie zatrudnienia opracowane w ostatnich latach przez takie orga-
nizacje miêdzynarodowe jak Unia Europejska, Organizacja Wspó³pra-
cy i Rozwoju Gospodarczego, Miêdzynarodowa Organizacja Pracy
zak³ada³y wzrost zatrudnienia i redukcjê bezrobocia, a docelowo tak¿e
realizacjê postulatu pe³nego zatrudnienia (UE, MOP)

122

. Jak podkreœla

I. Boruta, widoczne s¹ w nich jednak ró¿nice w okreœlaniu celów i dobo-
rze œrodków, co jest wynikiem odmiennego podejœcia do rozwi¹zywa-
nia wa¿nych spo³ecznie problemów, do zakresu i roli pañstwa opiekuñ-
czego

123

. Porównuj¹c strategie zatrudnienia autorka sygnalizuje ró¿ni-

ce: OECD opowiada siê za wzrostem wydajnoœci i uelastycznieniem
pracy, w zwi¹zku z tym postuluje obni¿enie cen energii elektrycznej
w celu pobudzenia przedsiêbiorczoœci, MOP ³¹czy wzrost gospodarczy
ze wzrostem zatrudnienia, proponuje „pracê godn¹”, nie naruszaj¹c¹ za-
sady konkurencyjnoœci i wydajnoœci, UE postuluje „faworyzowanie no-
wej równowagi pomiêdzy elastycznoœci¹ a bezpieczeñstwem”, a tak¿e
„sk³onna jest poœwiêciæ wydajnoœæ na rzecz wzrostu zatrudnienia”

124

W tym kontekœcie nale¿y tak¿e rozpatrywaæ koncepcje rozwi¹zania

problemu bezrobocia osób m³odych i podejmowane dzia³ania zwiêk-
szaj¹ce ich szansê na korzystne ulokowanie siê na rynku pracy. Warto
jednak podkreœliæ, ¿e mimo ró¿nych podejœæ do kwestii zatrudnienia
i bezrobocia oraz stosowanych rozwi¹zañ, we wszystkich krajach z roz-
winiêt¹ gospodark¹ rynkow¹ podkreœlana jest specyfika bezrobocia
m³odzie¿y i podejmowane s¹ w zwi¹zku z tym okreœlone przedsiêwziê-
cia. Dzia³ania kierowane s¹ do celowo wybranych grup m³odzie¿y, na
przyk³ad do uczniów, m³odzie¿y koñcz¹cej szko³y, m³odzie¿y z tak
zwanych grup ryzyka spo³ecznego: d³ugotrwale bezrobotnych, nastolat-
ków wypadaj¹cych z systemu obowi¹zkowej edukacji, m³odych bez
kwalifikacji lub ze zbyt niskimi kwalifikacjami, niepe³nosprawnych. In-
terwencja mo¿e obejmowaæ okres edukacji szkolnej m³odzie¿y, proces
przejœcia ze szko³y do pracy, a tak¿e wstêpny okres zatrudnienia. Przed-

Przeciwdzia³anie bezrobociu m³odzie¿y w krajach ...

122

I. Boruta, 2002, Strategie zatrudnienia organizacji miêdzynarodowych UE, MOP,

OECD, Warszawa, ISP, s. 34.

123

Tam¿e, s. 35.

124

Tam¿e, s. 36.

stawione w rozdziale badania dotycz¹ce sytuacji m³odzie¿y na rynku
pracy w krajach OECD i Unii Europejskiej wskazuj¹ na ró¿norodnoœæ
stosowanych œrodków, maj¹cych na celu przeciwdzia³anie bezrobociu
osób m³odych. Mo¿na tu wymieniæ takie dzia³ania jak:
–

wyd³u¿enie okresu edukacji szkolnej i zapewnienie minimum wy-
kszta³cenia œredniego,

–

podniesienie jakoœci kszta³cenia i wprowadzenie ju¿ w czasie edu-
kacji szkolnej przygotowania do rynku pracy, czêsto praktycznej na-
uki zawodu,

–

objêcie specjalnymi dzia³aniami m³odzie¿y z tak zwanych grup ry-
zyka spo³ecznego,

–

prowadzenie doradztwa zawodowego i poradnictwa w czasie eduka-
cji szkolnej i po wejœciu m³odzie¿y na rynek pracy,

–

objêcie ca³ej m³odzie¿y pozostaj¹cej bez pracy jak¹œ form¹ pomocy
w postaci na przyk³ad szkolenia, przekwalifikowania, praktyk za-
wodowych lub pracy,

–

wyd³u¿enie wieku osób objêtych specjalnymi programami rynku
pracy (powy¿ej 24. lat) kierowanymi do m³odych,

–

podejmowanie inicjatyw na rzecz m³odzie¿y o zasiêgu lokalnym, re-
gionalnym, krajowym i ponadpañstwowym na przyk³ad unijnym,

–

upowszechnianie elastycznych form zatrudnienia i p³ac,

–

kontrola i ocena dzia³añ pañstwa w zakresie przygotowania m³o-
dzie¿y do rynku pracy oraz innych inicjatyw podejmowanych w celu
ograniczenia bezrobocia m³odych.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e nie wszystkie wymienione dzia³ania przy-

nosz¹ oczekiwane efekty, ale nie ma innych. Na ich skutecznoœæ ma
wp³yw tak¿e specyfika gospodarek rynkowych w poszczególnych pañ-
stwach. Wiele z wymienionych dzia³añ mog³oby mieæ zastosowanie
w Polsce, po uwzglêdnieniu specyficznych warunków takich jak na
przyk³ad: niski poziom p³ac realnych, ograniczone œrodki na tak zwane
aktywne programy rynku pracy, zró¿nicowanie regionalne w zakresie
rozwoju gospodarczego. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje niekonsek-
wentna polityka w zakresie edukacji oraz brak deregulacji i niska elasty-
cznoœæ rynku pracy. Jak wskazuj¹ doœwiadczenia krajów rozwiniêtych
gospodarczo, strategiczne decyzje dotycz¹ce kszta³cenia zawodowego
i elastycznoœci prawa pracy wymagaj¹ d³ugoterminowego sformu³owa-
nia uzgodnionych politycznie celów w perspektywie dziesiêciu–dwu-
dziestu lat.

Ewa Giermanowska

S³awomir Legat

IV. Analiza regulacji prawnych

dotycz¹cych przygotowania zawodowego

i zatrudnienia m³odzie¿y

Decentralizacja zadañ w zakresie przygotowania

zawodowego i zatrudnienia m³odzie¿y

W Polsce od 1 stycznia 1999 roku wprowadzono równoczeœnie dwie

reformy poœrednio zwi¹zane z polityk¹ rynku pracy. Reforma admini-
stracyjna kraju ³¹czy³a siê z procesem decentralizacji polityki spo³ecz-
nej, co oznacza³o przekazanie licznych zadañ z obszaru polityki zatrud-
nienia samorz¹dowi terytorialnemu. Z kolei reforma systemu kszta³ce-
nia m³odzie¿y – zw³aszcza szkó³ ponadpodstawowych – mia³a byæ jej
naturalnym dope³nieniem w warunkach gwa³townie rosn¹cego bezro-
bocia. Zwi¹zane to by³o z pogarszaj¹c¹ siê sytuacj¹ gospodarcz¹, du-
¿ym przyrostem liczby osób w wieku produkcyjnym, anachronicznym
systemem kszta³cenia zawodowego, który nie odpowiada³ standardom
wspó³czesnego kszta³cenia i potrzebom rynku pracy. Znamiennym
przyk³adem niedopasowania kierunków kszta³cenia do potrzeb rynku
by³a du¿a liczba d³ugotrwale bezrobotnych absolwentów szkó³ zawodo-
wych.

Do 1999 roku istniej¹ce w Polsce wojewódzkie i rejonowe (obecnie

powiatowe) urzêdy pracy tworzy³y strukturê specjalnej i scentralizowa-
nej, wydzielonej administracji, podlegaj¹cej Krajowemu Urzêdowi Pra-

cy. Przyjêcie na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych takiej koncepcji roz-
wi¹zywania problemów rynku pracy odpowiada³o rozwi¹zaniom spraw-
dzonym w innych krajach europejskich. Z drugiej strony wydaje siê, ¿e
stanowi³o nastêpstwo wprowadzonej w Polsce w 1990 roku reformy sa-
morz¹dowej. Reforma ta wprawdzie przywraca³a „autonomiê” w³adzy
wspólnocie spo³ecznej na poziomie gminy, lecz z uwagi na „wzglêdn¹
s³aboœæ” gminy w rozwi¹zywaniu problemów spo³ecznych (g³ównie ze
wzglêdu na „efekt skali”) wy³¹cza³a z jej kompetencji realizacjê zadañ
zwi¹zanych z zatrudnieniem i zwalczaniem bezrobocia. Gminie zosta³y
powierzone zadania administracji rz¹dowej i uzyska³a uprawnienia,
g³ównie w obszarze pomocy spo³ecznej, a wiêc w „obszarze nastêpstw”
czy te¿ „ubocznych efektów” ustrojowej transformacji lat dziewiêædzie-
si¹tych.

Tak zwana „druga fala” reform ustrojowych przeprowadzonych pod

koniec lat dziewiêædziesi¹tych, zwi¹zana z „dokoñczeniem” reformy
administracyjnej, polega³a na wprowadzeniu (a raczej przywróceniu)
drugiego szczebla samorz¹du – powiatu. Przynios³a likwidacjê scentrali-
zowanej struktury urzêdów pracy. Zadania „pañstwowej administracji
pracy” przekazano samorz¹dowi powiatowemu i wojewódzkiemu

125

Pocz¹wszy od 1 stycznia 2000 roku wojewódzkie urzêdy pracy zo-

sta³y przekazane samorz¹dowi wojewódzkiemu, a powiatowe urzêdy
pracy sta³y siê integraln¹ czêœci¹ zespolonej administracji powiatowej.
To drugie rozwi¹zanie zosta³o przyjête przez ustawodawcê nie bez wa-
hañ i wbrew stanowisku rz¹du zawartemu w projekcie ustaw refor-
muj¹cych pañstwo

126

. Jego przeciwnicy zwracali uwagê na okreœlone

s³aboœci. Przytaczano argumenty o braku podobnych rozwi¹zañ w wiêk-
szoœci krajów rozwiniêtych gospodarczo. Wskazywano tak¿e na du¿e
doœwiadczenia w zakresie polityki rynku pracy w krajach Unii Europej-
skiej. Zwracano równie¿ uwagê na brak przygotowania „nowych” struk-
tur samorz¹dowych do rozwi¹zywania problemów, które stanowi³y na-
stêpstwo wieloletniej polityki gospodarczej pañstwa i nierzadko mia³y
zasiêg ponadregionalny. Wskazywano wreszcie na strukturaln¹ wadê

S³awomir Legat

125

Por. ustawa z dnia 24 lipca 1998 roku o zmianie niektórych ustaw okreœlaj¹cych kompe-

tencje organów administracji publicznej – w zwi¹zku z reform¹ ustrojow¹ pañstwa (Dz.U.
Nr 106, poz. 668; Nr 162, poz. 1115 oraz poz. 1126).

126

Por. rz¹dowy projekt ustawy o zmianie niektórych ustaw okreœlaj¹cych kompetencje or-

ganów administracji publicznej – w zwi¹zku z reform¹ ustrojow¹ pañstwa, druk sejmowy
nr 261, Sejm IV kadencji. W istocie uchwalone przez Sejm rozwi¹zanie by³o nastêpstwem po-
selskiej poprawki, która zosta³a przyjêta niewielk¹ przewag¹.

wprowadzanej reformy administracyjnej, wynikaj¹c¹ z zaniechania
przeprowadzenia równolegle gruntownej reformy finansów publicz-
nych. Przy braku istotnych dochodów w³asnych, samorz¹d powiatowy –
wyposa¿ony w szerokie uprawnienia i liczne zadania zwi¹zane z poli-
tyk¹ spo³eczn¹ – zosta³ uzale¿niony od subwencji i dotacji z bud¿etu pañ-
stwa. Zrodzi³o to uzasadnione obawy o rzeczywisty charakter samo-
rz¹dowej autonomii i niekonsekwencjê w realizacji idei decentralizacji
polityki spo³ecznej pañstwa. Powiatowi powierzono wykonywanie wie-
lu zadañ publicznych o charakterze ponadgminnym w zakresie przeciw-
dzia³ania bezrobociu i aktywizacji lokalnego rynku pracy, a tak¿e: edu-
kacji publicznej, promocji i ochrony zdrowia, pomocy spo³ecznej, poli-
tyki prorodzinnej, wspierania osób niepe³nosprawnych czy wspó³pracy
z organizacjami pozarz¹dowymi

127

Swoistym dope³nieniem „usamorz¹dowienia” polityki rynku pracy

by³a likwidacja Krajowego Urzêdu Pracy. Nast¹pi³o to 31 marca 2002
roku na mocy ustawy kompetencyjnej z 2002 roku. Dysponentem Fun-
duszu Pracy – g³ównego Ÿród³a finansowania dzia³añ aktywizuj¹cych
na rynku pracy realizowanych przez samorz¹d terytorialny, zosta³ mini-
ster pracy i polityki spo³ecznej, który przej¹³ tak¿e pozosta³e kompeten-
cje nale¿¹ce przed likwidacj¹ do prezesa Krajowego Urzêdu Pracy

128

Równolegle do reformy administracyjnej, w 1999 roku przyst¹piono

do reformy edukacji, wprowadzaj¹c podstawy ustrojowe nowego syste-
mu kszta³cenia

129

. Ustawa o systemie oœwiaty dokona³a podzia³u zadañ

oœwiatowych samorz¹du terytorialnego ró¿nych szczebli. Zadaniem
w³asnym gminy ju¿ od 1994 roku by³o zapewnienie kszta³cenia, wycho-
wania i opieki w szko³ach podstawowych. Od 1 wrzeœnia 1999 roku
skrócono okres nauki w szko³ach podstawowych do szeœciu lat, zarazem
wprowadzono trzyletnie gimnazja, które mia³y byæ jednym z najwa¿-
niejszych rozwi¹zañ nowego ustroju szkolnego. To w³aœnie na gimna-
zjach – szko³ach nowego typu, realizuj¹cych program ogólny, mia³a
spoczywaæ funkcja wyrównania poziomu nauczania uczniów pocho-

Analiza regulacji prawnych dotycz¹cych przygotowania ...

127

Por. art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorz¹dzie powiatowym (Dz.U.

Nr 100, poz. 1084).

128

Por. art. 30 pkt 7 ustawy z dnia 1 marca 2002 roku o zmianach w organizacji i funkcjono-

waniu centralnych organów administracji rz¹dowej i jednostek im podporz¹dkowanych oraz
o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 25, poz. 253) zmieniaj¹cej ustawê o zatrudnieniu i prze-
ciwdzia³aniu bezrobociu z dniem 1 kwietnia 2002 roku (art. 52 ust. 2).

129

Ustawa z dnia 25 lipca 1998 roku o zmianie ustawy o systemie oœwiaty (Dz.U. Nr 117,

poz. 759).

dz¹cych z ró¿nych œrodowisk spo³ecznych i szkó³. Wed³ug autorów re-
formy gimnazjum mia³o byæ zasadniczym elementem nowego systemu,
w wiêkszym stopniu, ni¿ dotychczasowa oœmioletnia szko³a podstawo-
wa, otwieraæ dostêp do dalszych etapów kszta³cenia. Jednoczeœnie wy-
d³u¿ono ustawowy obowi¹zek szkolny do 18. roku ¿ycia

130

Ustawa o systemie oœwiaty wprowadzi³a jako zadania oœwiatowe

powiatów nowe szko³y ponadgimnazjalne:
–

trzyletnie licea profilowane, umo¿liwiaj¹ce uzyskanie œwiadectwa
dojrza³oœci,

–

dwuletnie szko³y zawodowe, koñcz¹ce siê egzaminem, daj¹cym
mo¿liwoœæ kontynuowania nauki w dwuletnim liceum uzupe³nia-
j¹cym,

–

dwuletnie licea uzupe³niaj¹ce pozwalaj¹ce uzyskaæ œwiadectwo doj-
rza³oœci oraz szko³y policealne, pozwalaj¹ce na uzupe³nienie wy-
kszta³cenia i koñcz¹ce siê egzaminem zawodowym.
Punktem centralnym reformy ustroju szkolnego sta³y siê, obok gim-

nazjów, szko³y zawodowe. Uznano bowiem, i¿ m³odzie¿, która nie bê-
dzie kontynuowaæ nauki w szko³ach wy¿szych, winna zdobywaæ w pro-
cesie kszta³cenia przede wszystkim umiejêtnoœci zawodowe pozwa-
laj¹ce na szybkie dostosowanie posiadanych kwalifikacji do zmiany za-
wodu i miejsca zatrudnienia.

Kwesti¹ niezwykle istotn¹ by³o zapewnienie takiego programu

kszta³cenia, przy wykorzystaniu sieci szkó³ przygotowanej przez sa-
morz¹d terytorialny, która odpowiada³aby na potrzeby rynku pracy
i pracodawców. Istotn¹ wad¹ starego systemu kszta³cenia by³a w¹ska
specjalizacja, co utrudnia³o szybkie przeorientowanie zawodowe bez-
robotnego. Stary system kszta³cenia zawodowego by³ autonomiczny
i w du¿ym stopniu odpowiedzialny za inercjê bezrobotnych

131

Zdaniem twórców reformy nowy system kszta³cenia zawodowego,

odpowiadaj¹cy oczekiwaniom rynku, mia³ znosiæ opozycjê miêdzy
kszta³ceniem ogólnym i zawodowym, rozwijaæ umiejêtnoœci podstawo-
we i wspó³pracê pomiêdzy szko³ami a przedsiêbiorstwami oraz zwiêk-
szaæ elastycznoœæ kszta³cenia. Zaproponowano koncepcjê zintegrowa-

S³awomir Legat

130

Por. uzasadnienie do rz¹dowego projektu ustawy o zmianie ustawy o systemie oœwiaty,

druk sejmowy nr 389, Sejm III kadencji.

131

S.M. Kwiatkowski, 2000, Kszta³cenie zawodowe i prozawodowe w reformowanym sy-

stemie edukacji a potrzeby rynku pracy i oczekiwania pracodawców. w: Studia i Materia³y T. V,
Rz¹dowe Centrum Studiów Strategicznych.

nego systemu kszta³cenia zawodowego, który umo¿liwia³by „nabywa-
nie i potwierdzanie kwalifikacji zawodowych na jednakowych zasadach
w systemie szkolnym i pozaszkolnym”

132

. Nale¿y zak³adaæ, ¿e w wa-

runkach zmieniaj¹cego siê rynku pracy przebieg ca³ej kariery zawodo-
wej z jednym i tym samym wykonywanym zawodem bêdzie zjawi-
skiem rzadkim. St¹d tak wielk¹ wagê przywi¹zywano do kszta³cenia
ustawicznego, które pozwala³oby na zdobycie „zestawów lub zbiorów
kwalifikacji”. Definiuj¹ one nowe pojêcie zawodu, nie okreœlane ju¿
wy³¹cznie przez typ i poziom ukoñczonej szko³y

133

Twórcy reformy zdecydowanie opowiedzieli siê za rozwi¹zaniem

znosz¹cym dotychczasowe technika zawodowe i powo³aniem na ich
miejsce wspomnianych liceów profilowanych – szkó³ ogólnozawodowych
z programow¹ ofert¹ profili zawodowych o szerokim zakresie. Zak³ada-
no, ¿e szko³y te w przysz³oœci zwiêksz¹ mo¿liwoœci ucznia w zakresie
ewentualnej zmiany zawodu, bez koniecznoœci zmiany miejsca pracy.

Nauka i kszta³cenie pozaszkolne, oparte na systemie edukacji usta-

wicznej, a wiêc pozwalaj¹ce na przekwalifikowanie zawodowe lub uzu-
pe³nienie wykszta³cenia czy kwalifikacji zawodowych mia³oby, zda-
niem twórców reformy, redukowaæ bezrobocie w zawodach nadwy¿ko-
wych. W okresie wdra¿ania reformy oœwiatowej by³o ono wci¹¿ najwiêk-
sze wœród absolwentów koñcz¹cych edukacjê na poziomie szko³y za-
wodowej (82% bezrobotnych absolwentów tych szkó³ posiada³o zawo-
dy nadwy¿kowe, 14% mia³o zawody potrzebne na rynku pracy, a oko³o
4% – zawody deficytowe). Nale¿y podkreœliæ, ¿e wy¿sze wykszta³cenie
wp³ywa zdecydowanie na poprawê tych proporcji, co potwierdzaj¹ od-
powiednie dane dotycz¹ce szans absolwentów wy¿szych uczelni na ryn-
ku pracy (odpowiednio: 34%; 28%; 38%)

134

Nowelizacja ustawy o systemie oœwiaty z listopada 2001 roku przy-

wróci³a czteroletnie technika, zobowi¹zuj¹c ministra edukacji do wyda-
nia rozporz¹dzenia okreœlaj¹cego profile zawodowe

135

. Uznano, i¿ brak

Analiza regulacji prawnych dotycz¹cych przygotowania ...

132

O szkolnictwie zawodowym, 1999, Warszawa, Ministerstwo Edukacji Narodowej, s. 14.

133

S.M. Kwiatkowski, Kszta³cenie zawodowe…, wyd.cyt.

134

Sytuacja m³odzie¿y na rynku pracy, podejmowane dzia³ania, dotychczasowe doœwiad-

czenia, 2001, Warszawa, Krajowy Urz¹d Pracy.

135

Por. ustawa z dnia 21 listopada 2001 roku o zmianie ustawy o systemie oœwiaty (Dz.U.

Nr 144, poz. 1615), por. tak¿e rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 16
stycznia 2002 roku w sprawie profili kszta³cenia ogólnozawodowego (Dz.U. Nr 8, poz. 65) oraz
rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 18 kwietnia 2002 roku w sprawie
klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego (Dz.U. Nr 63, poz. 571).

techników zuba¿a ofertê systemu kszta³cenia zawodowego skierowan¹
do osób, które maj¹ okreœlony obraz swojej kariery zawodowej i nie za-
mierzaj¹ kontynuowaæ nauki w szko³ach wy¿szych. Przeciwnicy tego
rozwi¹zania podkreœlali zbyt w¹skie przygotowanie absolwentów tech-
ników do wykonywania zawodu, a w konsekwencji du¿y udzia³ absol-
wentów œrednich szkó³ zawodowych i policealnych wœród wszystkich
bezrobotnych absolwentów w latach dziewiêædziesi¹tych (36,8% –
1992; 46,0% – 1996; 57,9% – 1998)

136

Ustawa kompetencyjna z 1998 roku, zmieniaj¹c ustawê o zatrudnie-

niu i przeciwdzia³aniu bezrobociu uczyni³a samorz¹d powiatowy orga-
nem odpowiedzialnym za politykê zatrudnienia w zakresie przekaza-
nych mu zadañ administracji rz¹dowej i zadañ w³asnych

137

. Do tych

ostatnich nale¿¹ miêdzy innymi: dzia³ania prowadz¹ce do ograniczenia
bezrobocia i jego negatywnych skutków; udzielanie pomocy bezrobot-
nym i poszukuj¹cym pracy w znalezieniu jej, a tak¿e pracodawcom
w pozyskaniu pracowników; pozyskiwanie œrodków finansowych na re-
alizacjê zadañ z zakresu przeciwdzia³ania bezrobociu oraz inicjowanie
tworzenia dodatkowych miejsc pracy, udzielanie pomocy bezrobotnym
w podejmowaniu dzia³alnoœci na w³asny rachunek. Inne to: inicjowanie
i finansowanie prac interwencyjnych, robót publicznych, zatrudnienia
absolwentów czy realizowanych programów specjalnych i szkoleñ

138

W ramach reformy systemu oœwiaty samorz¹d powiatowy, jak

wspomniano, sta³ siê odpowiedzialny tak¿e za organizacjê i finansowa-
nie szkolnictwa ponadgimnazjalnego i kszta³cenia zawodowego. Z tego
powodu powierzono mu tak¿e, podobnie jak i samorz¹dowi wojewódz-
kiemu, zadania zwi¹zane z inicjowaniem i finansowaniem zatrudnienia
absolwentów, g³ównie ze œrodków Funduszu Pracy.

Zadania te samorz¹d powiatowy wykonuje przez powiatowe urzêdy

pracy i we wspó³pracy z organami, organizacjami i instytucjami zaj-
muj¹cymi siê problematyk¹ zatrudnienia i przeciwdzia³ania bezrobo-
ciu, a w szczególnoœci z organizacjami zwi¹zków zawodowych, praco-
dawców i bezrobotnych, a tak¿e innymi jednostkami samorz¹du teryto-
rialnego. Starosta, a prezydent w przypadku miast na prawach powiatu,

S³awomir Legat

136

O szkolnictwie zawodowym, 1999, Warszawa, Ministerstwo Edukacji Narodowej.

137

Por. art. 97 ustawy z dnia 24 lipca 1998 roku o zmianie niektórych ustaw okreœlaj¹cych

kompetencje organów administracji publicznej – w zwi¹zku z reform¹ ustrojow¹ pañstwa
(Dz.U. Nr 106, poz. 668; Nr 162, poz. 1115 oraz poz. 1126).

138

Por. ustawa z dnia 14 grudnia 1994 roku o zatrudnieniu i przeciwdzia³aniu bezrobociu

(Dz.U. z 2001 roku Nr 6, poz. 56 z póŸn. zm.).

sta³ siê organem zatrudnienia i zwierzchnikiem powiatowych urzêdów
pracy.

Zadaniami powiatów z zakresu zadañ administracji rz¹dowej sta³y

siê miêdzy innymi: wydawanie decyzji w sprawach dotycz¹cych zatrud-
nienia i przeciwdzia³ania bezrobociu (uznania danej osoby za bezro-
botn¹ lub nie), rejestrowanie osób bezrobotnych, podejmowanie dzia³añ
maj¹cych na celu aktywizacjê zawodow¹ osób pozostaj¹cych bez pracy,
prowadzenie poradnictwa zawodowego oraz informacji zawodowej dla
poszukuj¹cych pracy.

Nale¿y podkreœliæ, ¿e us³ugi œwiadczone przez powiatowe urzêdy

pracy w zakresie poœrednictwa pracy, jak i poradnictwa zawodowego
wykonywane s¹ nieodp³atnie. Dzia³ania powiatowych urzêdów pracy
w tym zakresie wspierane s¹ przez wojewódzkie urzêdy pracy, które s¹
jednostkami organizacyjnymi samorz¹du województwa. Wœród zadañ
samorz¹du województwa ustawa wymienia miêdzy innymi:
–

inicjowanie i wspó³finansowanie szkoleñ, prac interwencyjnych, za-
trudnienia absolwentów i programów specjalnych,

–

organizowanie i koordynowanie rozwoju us³ug poradnictwa zawo-
dowego oraz informacji zawodowej na terenie województwa, a tak-
¿e wspieranie dzia³alnoœci klubów pracy,

–

organizowanie, inicjowanie i wspó³finansowanie inwestycji infra-
strukturalnych, wykonywanych jako zadania w³asne gmin lub po-
wiatów, w systemie robót publicznych w powiatach (gminach) za-
gro¿onych szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym

139

Aktywizacja bezrobotnych absolwentów

Formy zatrudniania absolwentów

Absolwentem wed³ug ustawy o zatrudnieniu i przeciwdzia³aniu bez-

robociu jest osoba bezrobotna przez okres dwunastu miesiêcy od ukoñ-
czenia szko³y, poœwiadczonego dyplomem, œwiadectwem ukoñczenia
szko³y lub zaœwiadczeniem o ukoñczeniu kursu.

Analiza regulacji prawnych dotycz¹cych przygotowania ...

139

Por. art. 5 ustawy o zatrudnieniu.

Bezrobotnym absolwentem bêdzie zatem osoba, która uczêszcza³a

w systemie dziennym do szko³y ponadpodstawowej oraz ponadgimna-
zjalnej szko³y publicznej lub niepublicznej o uprawnieniach szko³y pu-
blicznej albo do szko³y wy¿szej. Bezrobotnym absolwentem bêdzie tak-
¿e osoba, która ukoñczy³a studia podyplomowe lub doktoranckie, pod
warunkiem jednak, ¿e podjê³a je po ukoñczeniu studiów wy¿szych
w okresie nie przekraczaj¹cym szeœciu miesiêcy od ich zakoñczenia.

Innym warunkiem uzyskania statusu, o którym mówi ustawa, tym

razem w odniesieniu do kategorii absolwentów szkó³ wieczorowych lub
zaocznych, jest pozostawanie przez s³uchaczy tych szkó³ bez zatrudnie-
nia przez okres ostatnich dwunastu miesiêcy trwania nauki. Podobny
warunek musz¹ spe³niæ absolwenci kursów zawodowych, trwaj¹cych
co najmniej dwadzieœcia cztery miesi¹ce.

Absolwentem, zgodnie z ustaw¹, jest tak¿e uczestnik dwunastomie-

siêcznego przygotowania zawodowego zorganizowanego przez Ochot-
nicze Hufce Pracy, a tak¿e osoby, które ukoñczy³y szko³ê specjaln¹ oraz
te spoœród osób niepe³nosprawnych, które uzyska³y uprawnienia do wy-
konywania zawodu.

Zatem, bezrobotnym absolwentem zgodnie z ustaw¹ nie mo¿e byæ

osoba, która w okresie dwunastu miesiêcy by³aby zatrudniona choæby
w najmniejszym wymiarze czasu pracy. Bezrobotny absolwent w okre-
sie dwunastu miesiêcy po ukoñczeniu szko³y nie ma prawa do zasi³ku
przys³uguj¹cego uprawnionej osobie bezrobotnej i nie jest zwolniony
z obowi¹zku poszukiwania pracy.

Z kolei osob¹ bezrobotn¹ wed³ug ustawy jest osoba nie zatrudniona

i nie wykonuj¹ca pracy zarobkowej. Podobnie jak w wypadku bezrobot-
nego absolwenta, osoba bezrobotna nie mo¿e byæ zatrudniona choæby
w najmniejszym wymiarze czasu pracy. Warunkiem uzyskania statusu
bezrobotnego jest obowi¹zek zarejestrowania siê przez osobê pozo-
staj¹c¹ bez pracy w powiatowym urzêdzie pracy, w³aœciwym dla miejs-
ca zameldowania (sta³ego lub czasowego). Innym warunkiem uzyska-
nia statusu bezrobotnego jest ukoñczenie 18. lat, z wyj¹tkiem m³odocia-
nych absolwentów

140

Za bezrobotnego mo¿e byæ uznana: osoba niepe³nosprawna, której

stan zdrowia pozwala na podjêcie zatrudnienia co najmniej w po³owie
wymiaru czasu pracy; osoba, która nie jest w³aœcicielem nieruchomoœci

S³awomir Legat

140

M³odociany to osoba, która ukoñczy³a 15 lat, a nie przekroczy³a 18. lat, por. art. 190 (i ko-

lejne) ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy (Dz.U. Nr 21, poz. 94 z poŸn. zm.).

rolnej przekraczaj¹cej dwa hektary przeliczeniowe; osoba, która nie
uzyskuje miesiêcznie dochodu w wysokoœci przekraczaj¹cej po³owê
najni¿szego wynagrodzenia i jeœli nie pobiera œwiadczeñ pomocy
spo³ecznej, takich jak zasi³ek sta³y, sta³y wyrównawczy, gwarantowany
zasi³ek okresowy lub rentê socjaln¹. O status bezrobotnego mo¿e ubie-
gaæ siê osoba, która przepracowa³a przynajmniej sto osiemdziesi¹t dni
w okresie dwunastu miesiêcy poprzedzaj¹cym utratê pracy.

Przypomnijmy, ¿e omawiana ustawa by³a w ostatnich oœmiu latach

wielokrotnie nowelizowana. Zmienia³a siê zarówno definicja bezrobot-
nego, jak i bezrobotnego absolwenta. Do koñca lutego 1996 roku zasi³ki
dla osób bezrobotnych, tak¿e dla absolwentów mia³y charakter œwiadcze-
nia socjalnego. Absolwenci mieli do nich prawo niemal tu¿ po ukoñcze-
niu szko³y, bez wymaganego czasu na poszukiwanie pracy. A zatem brak
zatrudnienia w tym okresie czy nawet niechêæ do podjêcia pracy nie sta-
nowi³y przeszkody do nabycia prawa do zasi³ku

141

. Nowelizacja ustawy

z grudnia 1995 roku zmieni³a ten stan od 1 marca 1996 roku i wprowa-
dzi³a nowe uregulowania. Miêdzy innymi pozbawi³a bezrobotnych absol-
wentów przys³uguj¹cego im prawa do zasi³ku dla bezrobotnych. Wpro-
wadzone z inicjatywy ówczesnego rz¹du

142

regulacje by³y prób¹ rezygna-

cji z dotychczasowej, socjalnej funkcji systemu wspierania osób pozo-
staj¹cych bez pracy na rzecz nowych rozwi¹zañ opartych na subsydiowa-
nych formach zatrudnienia i aktywizacji zawodowej. By³a to oferta skie-
rowana zarówno do absolwentów, jak i pracodawców, oparta g³ównie na
finansowym zasilaniu z Funduszu Pracy realizowanych programów

143

Wprowadzone w 1996 roku rozwi¹zania kierowane do absolwentów

szkó³, z niewielkimi zmianami obowi¹zuj¹ do dzisiaj i traktowane s¹
jako jedne z potencjalnych instrumentów wp³ywania na zatrudnienie
osób podejmuj¹cych pracê po raz pierwszy

144

Zaproponowano wówczas subsydiowane zatrudnianie absolwen-

tów. Zarówno szkolenia, jak i sta¿e, formy znane przecie¿ ju¿ wczeœ-

Analiza regulacji prawnych dotycz¹cych przygotowania ...

141

Por. art. 24 ust. 2 ustawy o zatrudnieniu i przeciwdzia³aniu bezrobociu (Dz.U. z 1995

roku Nr 1, poz. 1). Absolwentom m³odocianym, do czasu osi¹gniêcia pe³noletnoœci, przys³ugi-
wa³ zasi³ek w wysokoœci 12% przeciêtnego wynagrodzenia; pe³noletnim – 28% przeciêtnego
wynagrodzenia.

142

W latach 1993–1997 by³a to koalicja SLD–PSL.

143

Por. ustawa z dnia 22 grudnia 1995 roku o zmianie ustawy o zatrudnieniu i przeciw-

dzia³aniu bezrobociu (Dz.U. z 1996 roku Nr 5, poz. 34 – dodano nowy rozdzia³ nr 3a, Aktywiza-
cja zawodowa absolwentów).

144

Por. rozdz. 3a ustawy o zatrudnieniu.

niej, zosta³y wzmocnione przez wyp³acanie absolwentom stypendiów
(co by³o rozwi¹zaniem nowym) oraz pokrywanie kosztów sk³adki ubez-
pieczenia spo³ecznego od stypendiów. Z drugiej strony pracodawca
móg³ liczyæ na pokrycie kosztów zatrudnienia absolwenta zwi¹zanych
z wynagrodzeniem i sk³adek ubezpieczenia spo³ecznego od tych wyna-
grodzeñ do wysokoœci nie przekraczaj¹cej kwoty zasi³ku dla bezrobot-
nych. ród³em wyp³aty stypendiów i refundacji kosztów zatrudnienia
sta³y siê œrodki pochodz¹ce z Funduszu Pracy.

Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdzia³aniu bezrobociu przewiduje

wyp³atê stypendiów absolwentom w okresie odbywanego szkolenia, na
które obecnie kieruje starosta. Pocz¹tkowo wysokoœæ kwoty stypen-
dium ustalono na 1/40 kwoty zasi³ku wyp³acanego bezrobotnemu za ka¿-
dy dzieñ odbywania szkolenia. Obecnie jest to 60% kwoty tego zasi³ku
na miesi¹c

145

. Ustawa przewiduje tak¿e wyp³atê stypendium w tej wy-

sokoœci tym absolwentom, którzy mieszkaj¹ w gminach uznanych za
zagro¿one szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym, a którzy
w okresie do szeœciu miesiêcy od dnia utraty statusu absolwenta podjêli
dalsz¹ naukê w systemie wieczorowym lub zaocznym. Pozostali absol-
wenci kontynuuj¹cy naukê w tym systemie, a zamieszkuj¹cy gminy nie
uznane za zagro¿one, na takie stypendium ju¿ liczyæ nie mog¹

146

Inn¹ form¹ oddzia³ywania na stronê popytow¹ rynku pracy s¹ sta¿e

absolwenckie, trwaj¹ce od trzech do dwunastu miesiêcy. Starosta na
wniosek i za zgod¹ absolwenta, ale tak¿e na podstawie umowy zawiera-
nej z zainteresowanym pracodawc¹, mo¿e skierowaæ absolwenta na od-
bycie takiego sta¿u. Podobnie jak w wypadku szkoleñ, stypendium za
odbywany sta¿ równe jest obecnie kwocie zasi³ku dla bezrobotnych

147

Podstaw¹ przebiegu i warunków odbywania sta¿u jest umowa. Ustawa
daje staroœcie tak¿e mo¿liwoœæ uzyskania z Funduszu Pracy œrodków na
pokrycie kosztów zwi¹zanych z wynagrodzeniem osoby nadzoruj¹cej

S³awomir Legat

145

W 1996 roku zasi³ek wynosi³ – 260 z³; w 2002 roku – 476,70 z³, por. art. 24 ust. 1 ustawy

o zatrudnieniu.

146

Por. rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1999 roku w sprawie okreœlenia

powiatów (gmin) zagro¿onych szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym (Dz.U.
Nr 110, poz. 1264). Dodajmy, ¿e przeciêtna stopa bezrobocia ustalana jest na podstawie danych
GUS i og³aszana w Monitorze Polskim, por. obwieszczenie Prezesa G³ównego Urzêdu Statysty-
cznego z dnia 26 wrzeœnia 2001 roku w sprawie przeciêtnej stopy bezrobocia w kraju oraz na ob-
szarze dzia³ania powiatowych urzêdów pracy (M.P. Nr 33, poz. 548 z póŸn. zm.).

147

Por. rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Polityki Spo³ecznej z dnia15 kwietnia 1996 roku

w sprawie szczegó³owych warunków odbywania u pracodawcy sta¿u przez bezrobotnego absol-
wenta (Dz.U. z 1996 roku Nr 45, poz. 203 z póŸn. zm.).

przebieg zakontraktowanego sta¿u. Wynagrodzenie to nie mo¿e jednak
przekraczaæ 10% stypendium, jakie otrzymuje absolwent.

Sk³adka na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wypadkowe od sty-

pendiów szkoleniowych, jak i sta¿owych wyp³aconych absolwentom
pokrywana jest tak¿e przez starostê ze œrodków Funduszu Pracy. Usta-
wa daje staroœcie mo¿liwoœæ wyp³acania pracodawcy zwrotu kosztów
zatrudnienia absolwenta w pe³nym wymiarze czasu pracy zarówno
przez okres dwunastu miesiêcy – do wysokoœci nie przekraczaj¹cej
kwoty zasi³ku, jak i przez okres osiemnastu miesiêcy, co drugi miesi¹c –
do wysokoœci nie przekraczaj¹cej kwoty najni¿szego wynagrodzenia.
I w tym wypadku Ÿród³em pokrycia refundacji jest Fundusz Pracy.

Wyj¹tkiem s¹ przys³uguj¹ce absolwentowi œwiadczenia z tytu³u wy-

padków przy pracy i chorób zawodowych powsta³ych w zwi¹zku z od-
bywaniem szkolenia lub sta¿u, które wyp³acane s¹ przez Zak³ad Ubez-
pieczeñ Spo³ecznych.

Rozwi¹zaniem ustawowym, z którego sporadycznie korzystaj¹ ab-

solwenci, jest mo¿liwoœæ wykonywania przez absolwentów pracy (na
zasadach robót publicznych) przez okres do szeœciu miesiêcy, nie
zwi¹zanej z wyuczonym zawodem w instytucjach u¿ytecznoœci publi-
cznej oraz organizacjach zajmuj¹cych siê problematyk¹: kultury,
oœwiaty, sportu i turystyki, opieki zdrowotnej oraz opieki spo³ecznej.
Podobnie jak w pozosta³ych wypadkach absolwenci mog¹ zostaæ skie-
rowani przez starostê po wyra¿eniu zgody lub na swój wniosek. I w tym
wypadku pracodawca otrzymuje refundacjê czêœci kosztów na wyna-
grodzenia oraz sk³adki na ubezpieczenie spo³eczne, nie przekraczaj¹cej
jednak po³owy najni¿szego wynagrodzenia

148

Ustawa przewiduje tak¿e inne rozwi¹zania zapobiegania bezrobo-

ciu. Celem niniejszego opracowania jest jednak wskazanie tych roz-
wi¹zañ, które adresowane s¹ przede wszystkim do absolwentów szkó³
ponadpodstawowych, ponadgimnazjalnych i wy¿szych. A zatem nie s¹
tu omawiane szczegó³owe zadania samorz¹du terytorialnego i sposoby
ich realizacji adresowane do pozosta³ych grup bezrobotnych, które wy-
mienia ustawa o zatrudnieniu

149

, czy te¿ rozwi¹zania przyjête w innych

ustawach, na przyk³ad podatkowych lub dotycz¹cych dzia³alnoœci go-
spodarczej, które tak¿e mog¹ zwiêkszaæ szanse bezrobotnych na zatrud-
nienie.

Analiza regulacji prawnych dotycz¹cych przygotowania ...

148

Por. art. 37f ustawy o zatrudnieniu.

149

Por. art. 18 – 22a ustawy o zatrudnieniu.

Nale¿y jednak wspomnieæ, i¿ ustawa o zatrudnieniu zawiera takie

propozycje, które wprawdzie nie s¹ zorientowane wy³¹cznie na zatrud-
nianie absolwentów, ale przynajmniej potencjalnie s¹ rozwi¹zaniami
sprzyjaj¹cymi powstawaniu nowych miejsc pracy. Ustawa daje staro-
œcie prawo udzielania po¿yczek pracodawcom na zorganizowanie dodat-
kowych miejsc pracy dla bezrobotnych skierowanych na te miejsca i nie
wprowadza ograniczeñ, które wyklucza³yby zatrudnianie absolwentów.
Warunki udzielania i sp³aty po¿yczek okreœla umowa zawierana pomiê-
dzy starost¹ a pracodawc¹. Po¿yczka udzielona na utworzenie jednego
miejsca pracy nie mo¿e przekraczaæ dwudziestokrotnego przeciêtnego
wynagrodzenia pod warunkiem zatrudnienia w nowo utworzonym miej-
scu pracy przez okres dwudziestu czterech miesiêcy. Pracodawca sp³aca
po¿yczkê na wzglêdnie korzystnych warunkach. Jest ona nisko opro-
centowana na poziomie 50% zmiennej stopy kredytu lombardowego
w stosunku rocznym (6,75%), a w powiatach zagro¿onych struktural-
nym bezrobociem – na poziomie 30% zmiennej stopy kredytu
(4,05%)

150

. Sp³ata po¿yczki udzielonej na tych warunkach nastêpuje

w okresie trzydziestu szeœciu miesiêcy od jej otrzymania po zawarciu
umowy, w powiatach zagro¿onych – czterdzieœci osiem miesiêcy. Usta-
wa przewiduje tak¿e udzielanie i sp³atê po¿yczek na podobnych warun-
kach osobom bezrobotnym podejmuj¹cym w³asn¹ dzia³alnoœæ gospo-
darcz¹. Prowadz¹cy tak¹ dzia³alnoœæ przynajmniej przez dwa lata mo¿e
wyst¹piæ o umorzenie do 50%. Dodatkowo w okresie pierwszego roku
mo¿liwa jest refundacja kosztów szkolenia i doradztwa do 80% ponie-
sionych nak³adów.

Omawiana ustawa o zatrudnieniu przewiduje organizacjê progra-

mów specjalnych, adresowanych g³ównie do bezrobotnych zagro¿o-
nych d³ugotrwa³ym bezrobociem z tak zwanych grup ryzyka. S¹ to
dzia³ania podejmowane przede wszystkim przez urzêdy pracy, maj¹ce
na celu promocjê zatrudnienia ze szczególnym uwzglêdnieniem specy-
fiki i potrzeb lokalnego rynku pracy

151

. To programy, których wykona-

nie zak³ada zarówno du¿¹ samodzielnoœæ powiatowych urzêdów pracy,

S³awomir Legat

150

Por. rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 24 marca 1995 roku

w sprawie szczegó³owych zasad udzielania po¿yczek z Funduszu Pracy, wysokoœci stopy pro-
centowej oraz warunków sp³aty (Dz.U. Nr 35, poz. 174 z póŸn. zm.).

151

Por. rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 10 grudnia 1998 roku

w sprawie programów specjalnych przeciwdzia³ania bezrobociu (Dz.U. Nr 156, poz. 1023).
Urzêdy pracy ustalaj¹ grupy ryzyka na podstawie wyników z okresowych analiz poziomu i stru-
ktury bezrobocia na lokalnym rynku pracy; w podziale na lokalne i wojewódzkie.

jak i wspó³pracê z samorz¹dem wojewódzkim i lokalnymi partnerami –
organizacjami pracodawców i organizacjami pozarz¹dowymi. Realiza-
cja tych programów musi siê opieraæ na dobrze przygotowanej diagno-
zie potrzeb spo³ecznych zwi¹zanych z utrat¹ pracy. Ustalenie grup ryzy-
ka i podjêcie skutecznych dzia³añ na lokalnym rynku pracy nie jest mo¿-
liwe bez wspó³pracy administracji powiatu z partnerami spo³ecznymi,
samorz¹dem gminnym i wojewódzkim

152

. Bez rzetelnych analiz, badañ

rynku czy informacji s³u¿b publicznych, podjêcie skutecznych dzia³añ
nie jest mo¿liwe. Dzia³ania publiczne podejmowane w tym obszarze po-
lityki spo³ecznej przez w³adze powiatu nale¿¹ do kompetencji rady po-
wiatu, która uchwala program przeciwdzia³ania bezrobociu oraz akty-
wizacji lokalnego rynku pracy

153

Bezrobotni o niskich kwalifikacjach lub z grupy zawodów nadwy¿-

kowych (nale¿¹ do nich tak¿e absolwenci szkó³ zawodowych) s¹ nara-
¿eni na skutki d³ugotrwa³ego bezrobocia. Realizacja programów specjal-
nych przewiduje mo¿liwoœæ finansowego wsparcia tych programów
przez Fundusz Pracy z zaanga¿owaniem w³asnych œrodków finanso-
wych partnerów lokalnych czy wreszcie wojewódzkich organów za-
trudnienia. Ustawa przewiduje miêdzy innymi refundacjê pracodaw-
com kosztów wynagrodzenia, nagród, sk³adek na ubezpieczenie spo-
³eczne osób zatrudnionych na podstawie skierowania powiatowego
urzêdu pracy, kosztów dowozu lub dojazdu do pracy osobom uczest-
nicz¹cym w programie, jeœli wykonuj¹ prace poza miejscem zamieszka-
nia, a tak¿e kosztów zakwaterowania. W wypadku braku odpowiednich
kwalifikacji zatrudnionych pracodawcy mog¹ liczyæ na refundacjê czê-
œci kosztów zwi¹zanych z przystosowaniem stanowiska pracy lub ko-
sztów szkolenia, pod warunkiem zatrudnienia tych osób przez przynaj-
mniej dwanaœcie miesiêcy. Poza refundacj¹ czêœci kosztów zatrudnie-
nia, pracodawcy, którzy utworz¹ nowe miejsca pracy w ramach progra-
mów specjalnych i przez dwadzieœcia cztery miesi¹ce bêd¹ zatrudniaæ

Analiza regulacji prawnych dotycz¹cych przygotowania ...

152

Tzw. „grupy ryzyka” wyodrêbniaj¹ urzêdy pracy na podstawie m.in. programów rozwo-

ju spo³eczno-gospodarczego, danych pochodz¹cych z oœrodków pomocy spo³ecznej i organiza-
cji spo³ecznych dotycz¹cych sytuacji bezrobotnych i ich rodzin, por. Rozporz¹dzenie Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 10 grudnia 1998 roku w sprawie programów specjalnych prze-
ciwdzia³ania bezrobociu (Dz.U. Nr 156, poz. 1023).

153

Por. art. 12 pkt 9c ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorz¹dzie powiatowym

(Dz.U. Nr 91, poz. 578) kompetencje rady powiatu zosta³y rozszerzone ustaw¹ z dnia 11 kwiet-
nia 2001 roku o zmianie ustaw: o samorz¹dzie gminnym, o samorz¹dzie powiatowym, o sa-
morz¹dzie województwa, o administracji rz¹dowej w województwie oraz o zmianie niektórych
innych ustaw (Dz.U. Nr 45, poz. 497).

osoby objête programem, mog¹ liczyæ na po¿yczki z Funduszu Pracy,
których oprocentowanie jest ni¿sze o po³owê od podobnych, udziela-
nych w gminach zagro¿onych strukturalnym bezrobociem, w wypadku
zatrudnienia przez okres trzydziestu szeœciu miesiêcy po¿yczki mog¹
byæ nieoprocentowane. Osoby bezrobotne podejmuj¹ce dzia³alnoœæ go-
spodarcz¹ lub rolnicz¹ mog¹ zaci¹gaæ po¿yczki, których sp³ata odbywa
siê na analogicznych warunkach, jakie s¹ przewidziane dla pracodaw-
ców

154

. To tylko niektóre z rozwi¹zañ przewidzianych w ramach pro-

gramów specjalnych. Warto podkreœliæ, i¿ realizacja tych programów
jest mo¿liwa przy du¿ym zaanga¿owaniu administracji powiatu w ob-
szarze dzia³añ publicznych. Programy specjalne realizowane s¹ tak¿e
przy zaanga¿owaniu wojewódzkich urzêdów pracy. W dalszym ci¹gu
nie obejmuj¹ dostatecznie du¿ej liczby m³odzie¿y i nale¿¹ do tych form
aktywizacji zawodowej, które nie s¹ stosowane powszechnie

155

Ustawa, jak wspomniano, nie tworzy ograniczeñ uczestnictwa absol-

wentów w ró¿nych formach przewidzianych dla wszystkich bezrobot-
nych, na zasadach ogólnych. Tak wiêc absolwenci mog¹ byæ kierowani
zarówno do prac interwencyjnych, jak i robót publicznych. Starosta
mo¿e wykorzystaæ œrodki publiczne na refundacjê czêœci kosztów po-
niesionych przez organizatorów: pracodawców lub organy samorz¹du
terytorialnego.

Ustawa o u³atwieniu zatrudnienia absolwentów

Ustawa z dnia 18 wrzeœnia 2001 roku o u³atwieniu zatrudnienia ab-

solwentom szkó³

156

jest ju¿ tylko w niewielkim stopniu rozwiniêciem

omówionych rozwi¹zañ adresowanych do absolwentów w ustawie o za-
trudnieniu i przeciwdzia³aniu bezrobociu przyjêtych w roku 1996.

Wspomniana ustawa by³a inicjatyw¹ poselsk¹ z maja 2001 roku

w okresie III kadencji Sejmu (1997–2001). Wnioskodawcy proponowa-
li w projekcie, aby absolwenci szkó³ ponadpodstawowych i ponad-
gimnazjalnych, a tak¿e szkó³ wy¿szych, którzy w czasie szeœciu miesiê-

S³awomir Legat

154

Por. § 5 i 6 rozporz¹dzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 10 grudnia 1998

roku w sprawie programów specjalnych przeciwdzia³ania bezrobociu, (Dz.U. z Nr 156, poz.
1023).

155

Sytuacja m³odzie¿y..., wyd.cyt.

156

Por. projekt ustawy o u³atwieniu zatrudniania absolwentom szkó³ i szkó³ wy¿szych, druk

sejmowy 3104, Sejm III kadencji, 23 maja 2001 roku, projekt by³ inicjatyw¹ grupy pos³ów Unii
Wolnoœci; por. tak¿e: ustawa z dnia 18 wrzeœnia 2001 roku o u³atwieniu zatrudnienia absolwen-
tom szkó³ (Dz.U. z 2001 roku Nr 122, poz. 1325 oraz Dz.U. z 2001 roku Nr 154, poz. 1793).

cy od ukoñczenia szko³y zostali zatrudnieni po raz pierwszy, byli zwol-
nieni z op³acania czêœci sk³adki na ubezpieczenie chorobowe przez
okres jednego roku i ca³kowicie – z op³acania sk³adki na ubezpieczenie
rentowe i wypadkowe. Absolwenci zatrudnieni w rejonach „szczegól-
nego zagro¿enia bezrobociem” mieli skorzystaæ z tego uprawnienia
przez okres dwóch lat.

Wnioskodawcy twierdzili, i¿ podstawowym Ÿród³em bezrobocia

w Polsce, zw³aszcza wœród absolwentów, s¹ wysokie koszty pracy
zwi¹zane z ubezpieczeniem spo³ecznym pracownika. Zaproponowane
rozwi¹zanie mia³o u³atwiaæ zatrudnianie absolwentów. Nie przewidzia-
no jednak ani p³atnika czêœci zwolnionej sk³adki, ani mechanizmu re-
fundacji sk³adki na ubezpieczenie chorobowe, rentowe i wypadkowe,
co w praktyce mia³o oznaczaæ obni¿enie ewentualnego zasi³ku chorobo-
wego i wyd³u¿enie okresu nabycia pe³nego prawa do renty przez zatrud-
nionego. W efekcie to on mia³ ponosiæ odroczone koszty proponowanej
mu pomocy. Z przyjêtej „filozofii rozwi¹zania” nie zrezygnowano ju¿
w zasadzie na ¿adnym z etapów ewolucji tego legislacyjnego pomys³u.

Wnioskodawca uwa¿a³, ¿e chocia¿ rozwi¹zanie narusza podsta-

wow¹ zasadê ubezpieczeniow¹ – powszechnoœæ obowi¹zku odprowa-
dzania sk³adki przez pracuj¹cego, to jednak mo¿e przynieœæ wymierne
korzyœci spo³eczne zwi¹zane z zatrudnieniem m³odych absolwentów.
Autorzy tej inicjatywy legislacyjnej wskazywali na niew¹tpliwe uszczup-
lenie dochodów Zak³adu Ubezpieczeñ Spo³ecznych z tytu³u zwolnienia
pracownika czy pracodawcy z op³acania sk³adki, ale zarazem twierdzili,
¿e zostanie ono zrekompensowane dochodami pañstwa zwi¹zanymi
z opodatkowaniem dochodów z pracy zatrudnionych na podstawie tej
ustawy.

Wad¹ przyjêtego we wrzeœniu 2001 roku przez parlament rozwi¹za-

nia by³o zredukowanie problemu wzrostu zatrudnienia absolwentów do
kwestii kosztów pracy (i to tylko w niewielkiej ich czêœci), a jednoczeœ-
nie od³o¿enie w czasie negatywnych skutków zwolnienia z p³acenia
czêœci sk³adki. Inn¹ u³omnoœci¹ przyjêtego rozwi¹zania (z punktu wi-
dzenia zastosowanego mechanizmu finansowania z zaanga¿owaniem
œrodków publicznych na udzielanie pomocy zagro¿onej kategorii osób)
by³o u¿ycie rozwi¹zania „nieselektywnego”, a w konsekwencji po-
wszechnego. Zastosowanie rozwi¹zañ powszechnych w polityce
spo³ecznej nie jest czymœ wyj¹tkowym czy nagannym. Struktura bezro-
bocia, i to zw³aszcza wœród absolwentów, powinna sk³aniaæ do wyboru

Analiza regulacji prawnych dotycz¹cych przygotowania ...

instrumentów selektywnych pozwalaj¹cych na koncentracjê œrodków
tak, aby pomagaæ grupom najwiêkszego ryzyka, szczególnie zagro¿o-
nym bezrobociem d³ugotrwa³ym. Przyjêty mechanizm przewidywa³ re-
fundacjê sk³adki na ubezpieczenie o zmiennej wartoœci, uzale¿nionej de
facto od wysokoœci zarobków zatrudnionego absolwenta

157

. Co wiêcej,

ustawodawca zdawa³ siê nie dostrzegaæ zró¿nicowania szans absolwen-
tów na rynku pracy ze wzglêdu na wykszta³cenie. Proponowane roz-
wi¹zanie by³o rozwi¹zaniem nieracjonalnym. Gdyby ostatecznie je
przyjêto, by³oby w efekcie korzystniejsze dla absolwentów dobrze wy-
kszta³conych, których szanse na rynku pracy s¹ znacznie wiêksze ni¿
absolwentów szkó³ zawodowych. Jeœli wysokoœæ refundacji mia³a byæ
uzale¿niona od wysokoœci zarobków zatrudnionego absolwenta, to
z ca³¹ pewnoœci¹ nie mog³o to zachêcaæ pracodawców do zatrudnienia
gorzej wykszta³conych, z perspektyw¹ dodatkowego szkolenia zatrud-
nionych.

Ostatecznie ustawa zosta³a przyjêta przez Sejm z uwzglêdnieniem

zmiany zaproponowanej przez Senat. Polega³a ona na wprowadzeniu li-
mitu refundacji sk³adki na ubezpieczenie do wysokoœci nie przekra-
czaj¹cej sk³adki nale¿nej od najni¿szego wynagrodzenia za pracê. W ten
sposób zaproponowano jeszcze jeden ustawowy instrument zmie-
rzaj¹cy do obni¿enia kosztów pierwszego zatrudnienia absolwentów
przez pracodawców lub zredukowania kosztów zwi¹zanych z podjê-
ciem przez absolwentów we w³asnym imieniu dzia³alnoœci gospodar-
czej przez okres dwunastu miesiêcy. Sejm wskaza³ bud¿et pañstwa jako
Ÿród³o finansowania tych sk³adek, a zwrotu kosztów mia³ dokonywaæ
starosta.

Ustawa w okresie jednego roku od jej uchwalenia zosta³a dwukrot-

nie znowelizowana. W grudniu 2001 roku, jeszcze przed wejœciem
w ¿ycie przewidzianym na 1 stycznia 2002 roku, ograniczono jej zakres
podmiotowy do absolwentów zamieszka³ych w rejonach uznanych za
zagro¿one szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym. Ustawa
pierwotna, uchwalona we wrzeœniu 2001 roku, nie ró¿nicowa³a absol-
wentów ze wzglêdu na miejsce zamieszkania. Jednoczeœnie wskazano,

S³awomir Legat

157

Por. tak¿e wyst¹pienie wiceministra pracy i polityki spo³ecznej E. Lewickiej na 90. pos.

Senatu w dniu 13 wrzeœnia 2001 roku w: Sprawozdanie Stenograficzne. E. Lewicka zauwa¿y³a,
¿e zaproponowany mechanizm by³ rozwi¹zaniem sprzecznym z zasadami obowi¹zuj¹cymi
w polityce spo³ecznej (zamiast refundacji „kwotowej” zaproponowano „odsetkow¹”; jeœli wy-
sokoœæ refundacji mia³a byæ równa wysokoœci sk³adki na ubezpieczenie, a ta bywa wielkoœci¹
zmienn¹, to p³atnik wy¿szej sk³adki otrzyma³by wy¿sz¹ refundacjê).

i¿ Ÿród³em refundacji sk³adki na ubezpieczenie rentowe i wypadkowe za
zatrudnionego absolwenta, wyp³acanej pracodawcy przez okres dwuna-
stu miesiêcy mia³a byæ od 1 stycznia 2002 roku dotacja do Funduszu
Pracy pochodz¹ca z bud¿etu pañstwa.

Ustawê ponownie znowelizowano w maju 2002 roku, rozszerzaj¹c

jej zakres podmiotowy o absolwentów, którzy nie mieszkaj¹ w rejonach
uznanych za zagro¿one szczególnie wysokim bezrobociem struktural-
nym i zdecyduj¹ siê podj¹æ dzia³alnoœæ gospodarcz¹. Wprowadzono
mo¿liwoœæ zwolnienia absolwenta, który podj¹³ tak¹ dzia³alnoœæ,
z op³acania sk³adek na ubezpieczenie emerytalne, a tak¿e z obowi¹zku
przyst¹pienia do drugiego filaru ubezpieczeñ spo³ecznych, przez okres
pierwszego roku trwania dzia³alnoœci. Zwolnienie odbywa siê na
wniosek absolwenta, zg³aszaj¹cego deklaracjê woli w tej sprawie
w Zak³adzie Ubezpieczeñ Spo³ecznych

158

. Rezygnacja z tego uprawnie-

nia jest mo¿liwa na podobnych zasadach w ka¿dej chwili. Natomiast ab-
solwenci, którzy podjêli tak¹ dzia³alnoœæ i zamieszkuj¹ rejony zagro¿o-
ne szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym, mog¹ dodatkowo
liczyæ na zwolnienie z op³acania sk³adki na ubezpieczenie rentowe i wy-
padkowe, poniewa¿ refunduje je bud¿et pañstwa. S¹ to rozwi¹zania
fakultatywne, zale¿ne nie tylko od aktywnoœci samych absolwentów,
ale tak¿e od wielkoœci œrodków finansowych bêd¹cych w dyspozycji
Funduszu Pracy. W warunkach gospodarczej dekoniunktury mo¿e to
oznaczaæ ograniczenie œrodków przeznaczanych na tak zwane formy
aktywne ze wzglêdu na mniejsze dochody Funduszu.

To rozwi¹zanie, w przeciwieñstwie do poprzednich, wprowadzi³o

„zachêtê” dla absolwentów do podejmowania dzia³alnoœci gospodar-
czej przy kosztach pomniejszonych o sk³adki ubezpieczeniowe, co
oznacza zmniejszenie ryzyka prowadzenia tej dzia³alnoœci o kwotê rzê-
du 3–4 tysiêcy z³otych rocznie. Jednak oznacza to tak¿e skrócenie czasu
op³acania sk³adki i de facto zmniejszenie wysokoœci przysz³ej emerytu-
ry o niezap³acon¹ sk³adkê emerytaln¹.

Ponadto ustawa przewiduje, ¿e pracodawca, na swój wniosek o za-

trudnieniu absolwenta, sk³adany u starosty, otrzymuje zwrot czêœci ko-
sztów zatrudnienia i nie musi w tym celu podpisywaæ wczeœniejszej,
specjalnej umowy ze starost¹, absolwent nie musi byæ skierowany przez
starostê. Dziêki ustawie pracodawca mo¿e zyskaæ zwrot sk³adek na

Analiza regulacji prawnych dotycz¹cych przygotowania ...

158

Por. ustawa z dnia 23 maja 2002 roku o zmianie ustawy o u³atwieniu zatrudnienia absol-

wentom szkó³ (Dz.U. Nr 112, poz. 975).

ubezpieczenie rentowe, tj. 9,76% podstawy wymiaru oraz na ubezpie-
czenie wypadkowe – 1,62% podstawy wymiaru. Inny jest tytu³ zwolnie-
nia z czêœci kosztów zwi¹zanych z zatrudnieniem, ale nie jest to zmiana,
któr¹ mo¿na by traktowaæ jako zupe³nie now¹ zachêtê.

Z przepisów ustawy mog¹ korzystaæ absolwenci, którzy podejm¹

dzia³alnoœæ do 31 grudnia 2005 roku, a wiêc do koñca okresu wygasania
efektu demograficznego wy¿u prze³omu lat siedemdziesi¹tych i osiem-
dziesi¹tych. Czy uda siê do tego czasu utworzyæ dziêki podobnym roz-
wi¹zaniom znacz¹c¹ liczbê miejsc pracy? Wydaje siê, ¿e na ocenê przy-
jêtego rozwi¹zania potrzeba okresu d³u¿szego ni¿ jeden rok obowi¹zy-
wania znowelizowanej ustawy.

Program „Absolwent”

Program aktywizacji zawodowej absolwentów zosta³ zapocz¹tko-

wany przeprowadzeniem programu pilota¿owego w województwie
skierniewickim w latach 1997–1998. Realizowany lokalnie, sta³ siê
podstaw¹ wprowadzenia od 1 czerwca 1998 roku powszechnego pro-
gramu

pod

nazw¹

Krajowy

Plan

Zatrudnienia

Absolwentów

„Absolwent’98”, a nastêpnie po dalszych zmianach jako Krajowy Pro-
gram Aktywizacji Zawodowej Absolwentów „Absolwent”. Program
ten zosta³ zrealizowany w kilku edycjach i adresowany by³ przede
wszystkim do absolwentów rejestruj¹cych siê po raz pierwszy w urzê-
dach pracy. Celem podstawowym programu by³o objêcie ka¿dego
z nich indywidualn¹ form¹ pomocy. Zak³adano, ¿e w wyniku prowa-
dzonego doradztwa zawodowego i poœrednictwa pracy, przy aktywnej
wspó³pracy absolwenta ze s³u¿bami zatrudnienia, zwiêksz¹ siê jego
szanse na pracê

159

. Celem strategicznym programu od pocz¹tku jego re-

alizacji by³o znacz¹ce zwiêkszenie zatrudnienia absolwentów, zw³asz-
cza w pierwszym okresie po ukoñczeniu szko³y. Zak³adano, ¿e oko³o
30% m³odzie¿y uczestnicz¹cej w nim znajdzie pracê. Program by³ od-
powiedzi¹ na trudnoœci absolwentów w znalezieniu pracy, wynikaj¹ce
ze struktury wykszta³cenia (przewaga wœród bezrobotnych absolwen-
tów szkó³ zawodowych: zasadniczych i œrednich, policealnych), a tak¿e
preferowania przez pracodawców pracowników doœwiadczonych.

Realizacja w ramach programu nowej „us³ugi” œwiadczonej przez

urzêdy pracy, okreœlonej jako Indywidualny Plan Dzia³ania (IPD),

S³awomir Legat

159

Sytuacja m³odzie¿y ..., wyd.cyt.

mia³a byæ odpowiedzi¹ na wspomniany niedostatek. Znacznie zwiêk-
szono tak¿e rolê subsydiowanych programów rynku pracy. Indywidual-
ny Plan Dzia³ania przewidywa³ rozwiniête formy szkoleñ umo¿li-
wiaj¹cych zdobycie przez absolwenta umiejêtnoœci samodzielnego po-
szukiwania pracy dziêki: zdobytej wiedzy o rynku pracy, mo¿liwo-
œciach uzyskania zatrudnienia, metodach aktywnego i planowanego po-
szukiwania pracy, wyraŸnego okreœlenia w³asnych preferencji zawodo-
wych, skutecznej prezentacji posiadanych kwalifikacji i w³asnej osoby
przed pracodawc¹.

Indywidualny Plan Dzia³ania zosta³ podzielony na siedem faz tak,

aby dzia³ania prowadzone w trzech pierwszych fazach pozwala³y na ka¿-
dym z etapów na zatrudnienie bez anga¿owania œrodków publicznych.
Brak zatrudnienia pozwala³ na kontynuacjê programu indywidualnego,
z mo¿liwoœci¹ zatrudnienia w formach subsydiowanych omawianych
wczeœniej. W ramach tych faz przewidziano œcis³¹ wspó³pracê pracow-
ników urzêdów pracy z absolwentami i pracodawcami. G³ówne zasady
realizacji Indywidualnego Planu Dzia³ania to: podmiotowoœæ, ozna-
czaj¹ca wdro¿enie planu indywidualnej pomocy od pierwszej rejestracji
absolwenta; dostêpnoœæ, potwierdzaj¹ca ustawowo zagwarantowan¹
nieodp³atnoœæ us³ug urzêdów pracy dla poszukuj¹cych zatrudnienia
w formie doradztwa zawodowego i poœrednictwa w zatrudnieniu; ela-
stycznoœæ, oznaczaj¹c¹ mo¿liwoœæ zatrudnienia absolwenta na ka¿dym
z etapów IPD.

Realizacja programu „Absolwent” by³a prób¹ zintegrowania dzia³añ

wykraczaj¹cych poza wspó³pracê tradycyjnych partnerów rynku pracy.
Nale¿y podkreœliæ dzia³ania informacyjno-edukacyjne podejmowane
wobec uczniów na terenie szkó³ ponadpodstawowych, wspó³pracê urzê-
dów pracy z organizacjami pozarz¹dowymi, szkoleniowymi, biurami
pracy Ochotniczych Hufców Pracy, poradniami psychologiczno-zawo-
dowymi, oœrodkami szkolno-wychowawczymi czy wreszcie z mediami,
na ogó³ lokalnymi

160

. Dope³nieniem instytucjonalno-organizacyjnym

realizowanych dzia³añ i programów by³y Centra Informacji i Planowa-
nia Kariery (zajmuj¹ce siê informacj¹ i poradnictwem zawodowym),
dzia³aj¹ce na ogó³ w dawnych miastach wojewódzkich (obecnie istniej¹
piêædziesi¹t dwie placówki) oraz kluby pracy, œwiadcz¹ce m³odzie¿y
pomoc w znalezieniu pracy.

Analiza regulacji prawnych dotycz¹cych przygotowania ...

160

Tam¿e.

Program „Pierwsza praca”

Omówione tutaj podstawowe instytucje i instrumenty ustawowe do-

tycz¹ce przygotowania zawodowego i zatrudnienia absolwentów zo-
sta³y w wiêkszoœci w³¹czone do rz¹dowego programu aktywizacji za-
wodowej absolwentów „Pierwsza praca”. Jest on integraln¹ czêœci¹
strategii gospodarczej rz¹du SLD–UP–PSL, zaprezentowanej w stycz-
niu 2002 roku i opartej na przes³ance o decyduj¹cej roli ma³ych i œred-
nich przedsiêbiorstw w przezwyciê¿aniu ekonomicznych i spo³ecznych
nastêpstw strukturalnego bezrobocia

161

Analiza programu „Pierwsza praca”, pozwala stwierdziæ, ¿e w du¿ej

czêœci nawi¹zuje on do poprzednich programów rz¹dowych. Niemal
wszystkie sk³adniki tego programu s¹ rozwi¹zaniami, które od kilku lat
funkcjonuj¹ w ustawodawstwie dotycz¹cym polityki rynku pracy i s¹
praktycznie stosowane. Autorzy programu powtarzaj¹ konsekwentnie
wszystkie dyspozycje ustawy o zatrudnieniu i przeciwdzia³aniu bezro-
bociu oraz ustawy o u³atwieniu zatrudnienia absolwentom szkó³, które
zosta³y omówione w niniejszym opracowaniu, a które daj¹ absolwen-
tom i pracodawcom preferencje, g³ównie zwi¹zane z obni¿eniem ko-
sztów zatrudnienia. Podkreœlane s¹ tak¿e ustawowe zadania samorz¹do-
wych urzêdów pracy, zw³aszcza w zakresie doradztwa zawodowego
i poœrednictwa pracy.

Nowoœci¹ tego programu jest próba zwiêkszenia roli wolontariatu

i organizacji pozarz¹dowych, które mog³yby staæ siê rzeczywistym
i znacz¹cym partnerem na rynku pracy dla administracji rz¹dowej i sa-
morz¹dowej. Mo¿e temu sprzyjaæ spodziewane w nieodleg³ej
przysz³oœci uchwalenie przez parlament ustawy o organizacjach po¿yt-
ku publicznego i wolontariacie

162

. Program przewiduje refundacjê orga-

nizacjom po¿ytku publicznego kosztów (sk³adki na ubezpieczenie wy-
padkowe, koszty podró¿y lub badañ lekarskich) ponoszonych
w zwi¹zku z zatrudnieniem bezrobotnych absolwentów i œwiadczeniem
przez nich nieodp³atnej pracy w ramach statutowej dzia³alnoœci tych or-
ganizacji, z wy³¹czeniem dzia³alnoœci gospodarczej. Projekt dopuszcza
tak¿e „zatrudnienie” na podstawie porozumienia stron, bez nawi¹zywa-
nia stosunku pracy. Rz¹d ma nadziejê, ¿e to rozwi¹zanie mo¿e daæ szan-

S³awomir Legat

161

Por. Przedsiêbiorczoœæ – Rozwój – Praca. Strategia gospodarcza rz¹du SLD–UP–PSL,

2002, Warszawa.

162

Por. rz¹dowy projekt ustawy o organizacjach po¿ytku publicznego i o wolontariacie

z dnia 15 lutego 2002 roku, druk sejmowy nr 263 i 263-A, Sejm IV kadencji.

sê zdobycia doœwiadczeñ zawodowych i kwalifikacji du¿ej grupie m³o-
dzie¿y, zw³aszcza w obszarze zadañ publicznych zwi¹zanych z rynkiem
pracy, pomoc¹ spo³eczn¹, oœwiat¹ i kultur¹.

Doœwiadczenia ostatnich lat, zw³aszcza zwi¹zane z ograniczon¹

liczb¹ kontraktów zawieranych przez samorz¹d gminny i powiatowy
z organizacjami pozarz¹dowymi na wykonywanie zadañ publicznych
przewidzianych miêdzy innymi w ustawie o pomocy spo³ecznej, a spo-
wodowanych brakiem œrodków bud¿etowych pañstwa na ten cel, nie
daj¹ podstaw do optymizmu. Przeszkod¹ w kierowaniu du¿ej liczby
zainteresowanych do podjêcia nieodp³atnej pracy w „trzecim sektorze”
jest koncentracja dzia³alnoœci organizacji obywatelskich (pozarz¹do-
wych) przede wszystkim w du¿ych miastach i s³abo rozwiniêta sieæ tych
organizacji na terenach o najwy¿szych wskaŸnikach bezrobocia. Ponad-
to, nie wydaje siê, by nawet – jak siê szacuje – 30 tysiêcy organizacji
obywatelskich, dzia³aj¹cych w Polsce by³o w stanie wygenerowaæ zna-
cz¹c¹ liczbê miejsc pracy dla absolwentów w porównaniu ze skal¹ po-
da¿y pracy. Przypomnijmy, ¿e organizacje obywatelskie zatrudniaj¹
w Polsce oko³o 1% wszystkich zatrudnionych, podczas gdy w wielu
krajach Unii Europejskiej standardem jest zatrudnienie na poziomie
4–6%. Dodajmy, ¿e idea zatrudnienia w ramach wolontariatu nie usuwa
pewnego paradoksu; pomimo pozytywnej korelacji wolontariatu (który
przyczynia siê do wzmacniania wiêzi spo³ecznych) z procesem reduko-
wania skutków spo³ecznej izolacji bezrobotnych, rozwi¹zanie to, bez
perspektyw na osi¹gniêcie sta³ego zatrudnienia zgodnego z kwalifika-
cjami absolwenta, jest jeszcze jedn¹ propozycj¹ odroczenia momentu
wejœcia m³odego cz³owieka w realia rynku pracy. Traktowanie wolonta-
riatu jako sposobu zapobiegania bezrobociu mo¿e niebezpiecznie pro-
wadziæ do wypaczenia samej idei wolontariatu, który z za³o¿enia podej-
muje dzia³ania non profit. Truizmem jest mówiæ o koniecznoœci w³¹cze-
nia organizacji obywatelskich w program przeciwdzia³ania bezrobociu,
jednak wydaje siê, ¿e w polskich warunkach organizacje te mog¹ jesz-
cze d³ugo nie spe³niæ roli znacz¹cego pracodawcy, zw³aszcza dla m³o-
dzie¿y bez zawodowych i spo³ecznych doœwiadczeñ. Mog¹ natomiast
w istotny sposób odgrywaæ rolê instytucji szkol¹cych bezrobotnych ab-
solwentów (g³ównie umiejêtnoœci poruszania siê na rynku pracy i wie-
dzy o nim) i przygotowuj¹cych ich do pe³nienia odpowiedzialnych ról
spo³ecznych. Doœwiadczenia udzia³u organizacji pozarz¹dowych
w programach adresowanych do m³odzie¿y bezrobotnej i absolwentów

Analiza regulacji prawnych dotycz¹cych przygotowania ...

potwierdzaj¹ opiniê, i¿ organizacje te nie dysponuj¹ dostatecznym po-
tencja³em, aby przygotowywaæ m³odzie¿ do prowadzenia samodzielnej
dzia³alnoœci gospodarczej czy te¿ zmiany kwalifikacji

163

Przygotowanie zawodowe m³odzie¿y

Praktyczna nauka zawodu

Jak wspomniano, jednym z celów reformy systemu oœwiaty by³a

zmiana systemu kszta³cenia zawodowego uwzglêdniaj¹ca potrzeby ryn-
ku pracy. Zak³adano, ¿e oprócz przekazania uczniom wiedzy ogólnoza-
wodowej, szko³y musz¹ wykszta³ciæ w nich umiejêtnoœci praktyczne,
potwierdzone kwalifikacjami zawodowymi. Podkreœlano, i¿ praktyczna
nauka zawodu musi byæ oparta na zak³adzie pracy

164

. Uznano, ¿e jedn¹

ze spraw zasadniczych jest zbudowanie racjonalnego systemu kszta³ce-
nia zawodowego, przy wspó³udziale pracodawców i samorz¹du gospo-
darczego. Oparcie nauki zawodu na zak³adzie pracy stwarza realne
szanse na zdobycie umiejêtnoœci i kwalifikacji zawodowych potwier-
dzonych nie tylko przez szko³ê, ale tak¿e rynek pracy.

Warunki i tryb organizowania praktycznej nauki zawodu na podsta-

wie ustawy z dnia 7 wrzeœnia 1991 roku o systemie oœwiaty

165

okreœla

rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 1 lipca
2002 roku w sprawie praktycznej nauki zawodu

166

S³awomir Legat

163

Por. J. Witczak, 2002, Realizacja programów organizacji pozarz¹dowych adresowa-

nych do m³odzie¿y bezrobotnej i absolwentów. „S³u¿ba Pracownicza” 10. Zaledwie 17,5% spo-
œród 40 organizacji pozarz¹dowych uczestnicz¹cych w realizacji subsydiowanych przez bud¿et
pañstwa w ramach programów specjalnych prowadzi³o zajêcia w zakresie: prowadzenia dzia³al-
noœci gospodarczej na w³asny rachunek (10% – 4 organizacje); przedsiêbiorczoœci (5% – 2 orga-
nizacje); zmiany kwalifikacji zawodowych (2,5% – 1 organizacja). A¿ 50%, tj. 19 organizacji
przekazywa³o wiedzê z zakresu poruszania siê na rynku pracy. Najczêœciej prowadzi³y szkole-
nia w zakresie poradnictwa zawodowego, funkcji ustawowo przypisanej urzêdom pracy.

164

O szkolnictwie zawodowym, 1999, Warszawa, Ministerstwo Edukacji Narodowej, s. 27.

165

Por. art. 70 ustawy z dnia 7 wrzeœnia 1991 roku o systemie oœwiaty (Dz.U. z 1996 roku

Nr 67, poz. 329).

166

Por. rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 1 lipca 2002 roku

w sprawie praktycznej nauki zawodu (Dz.U. Nr 113 poz. 988). Por. tak¿e rozporz¹dzenie Rady
Ministrów z dnia 28 maja 1996 roku w sprawie przygotowania zawodowego m³odocianych i ich
wynagradzania (Dz.U. Nr 60, poz. 278).

Zgodnie z ustaw¹ o oœwiacie praktyczna nauka zawodu mo¿e odby-

waæ siê w placówkach kszta³cenia ustawicznego, placówkach kszta³ce-
nia praktycznego, warsztatach szkolnych, pracowniach szkolnych,
szkolnych gospodarstwach pomocniczych, u pracodawców, a tak¿e
w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Warunki, na jakich odby-
wa siê praktyczna nauka zawodu, a w szczególnoœci sposób ponoszenia
kosztów, okreœlane s¹ w umowie zawieranej pomiêdzy szko³¹ a pla-
cówk¹, w której siê ona odbywa.

Wspomniane rozporz¹dzenie wymienia dwie kategorie podmioto-

we: uczniów publicznych szkó³ ponadgimnazjalnych i ponadpodstawo-
wych prowadz¹cych kszta³cenie zawodowe oraz m³odocianych pra-
cowników (m³odzie¿ od 15. do 18. roku ¿ycia), odbywaj¹cych prak-
tyczn¹ naukê zawodu w ramach przygotowania zawodowego, które
organizuj¹ szko³y lub pracodawcy.

Dodajmy, ¿e w przypadku m³odocianego pracownika umowê z pla-

cówk¹, która organizuje naukê zawodu, zawiera pracodawca zatrud-
niaj¹cy m³odocianego. Jeœli organizatorem praktyki jest pracodawca, to
umowê zawiera bezpoœrednio z m³odocianym pracownikiem.

Zajêcia praktycznej nauki zawodu uczniów w wieku do lat 16. nie

mog¹ przekraczaæ szeœciu godzin w ci¹gu doby, a uczniów w wieku po-
wy¿ej 16. lat – oœmiu godzin. Wyj¹tkiem jest mo¿liwoœæ wyd³u¿enia
dobowego czasu trwania praktyk do dwunastu godzin dla uczniów
pe³noletnich w uzasadnionych wypadkach.

Z wa¿niejszych postanowieñ zawartych w rozporz¹dzeniu nale¿y

podkreœliæ, ¿e organy prowadz¹ce szko³y, a wiêc samorz¹d powiatowy,
zapewniaj¹ œrodki finansowe umo¿liwiaj¹ce uczniom odbycie prakty-
cznej nauki zawodu, a które przeznaczane s¹ miêdzy innymi na: refun-
dowanie pracodawcom czêœci wynagrodzenia i dodatku szkoleniowego
instruktorów praktycznej nauki zawodu czy choæby kosztów odzie¿y
i obuwia roboczego przydzielonych uczniom na okres zajêæ praktycz-
nych.

Szko³a, która kieruje uczniów na praktyczn¹ naukê zawodu, nadzo-

ruje realizacjê programu tej nauki, wspó³pracuje z podmiotem przyj-
muj¹cym uczniów, zapewnia ubezpieczenie uczniów od nastêpstw nie-
szczêœliwych wypadków, zwraca uczniom odbywaj¹cym praktyczn¹
naukê zawodu w miejscowoœciach poza ich miejscem zamieszkania
i poza siedzib¹ szko³y równowartoœæ kosztów przejazdów œrodkami ko-
munikacji publicznej, a tak¿e jeœli praktyka odbywa siê w miejscowo-

Analiza regulacji prawnych dotycz¹cych przygotowania ...

œciach poza siedzib¹ szko³y, do których codzienny dojazd nie jest mo¿li-
wy, nieodp³atne zakwaterowanie i opiekê oraz rycza³t na wy¿ywienie.
Szko³a, na podstawie przyznanych przez organ prowadz¹cy œrodków fi-
nansowych, przygotowuje kalkulacjê ponoszonych przez szko³ê ko-
sztów realizacji praktycznej nauki zawodu.

Z drugiej strony podmioty przyjmuj¹ce uczniów lub m³odocianych

na praktyczn¹ naukê zawodu, a zatem i pracodawcy, zobowi¹zane s¹ do
zapewnienia odpowiednich warunków materialnych odbywania tej prak-
tyki.

Rozporz¹dzenie nak³ada na opiekunów praktyk zawodowych i na-

uczycieli zawodu obowi¹zek posiadania kwalifikacji pedagogicznych.
Dodajmy na zakoñczenie, ¿e opiekunom praktyk zawodowych, jeœli nie
zostali zwolnieni ze œwiadczenia pracy, w zak³adzie pracy, w którym
odbywa praktykê zawodow¹ mniej ni¿ trzydziestu uczniów, przys³ugu-
je dodatek szkoleniowy w wysokoœci nie ni¿szej ni¿ 10% przeciêtnego
wynagrodzenia. Opiekun mo¿e tak¿e otrzymaæ od pracodawcy za okres
prowadzenia praktyk zawodowych premiê w wysokoœci nie ni¿szej ni¿
10% przeciêtnego wynagrodzenia.

Zarówno wspomniane dodatki, jak i premie refunduje pracodawcom

Fundusz Pracy.

Ochotnicze Hufce Pracy

Na rynku pracy wystêpuje osobna kategoria absolwentów – osoby

m³odociane – grupa maj¹ca potencjalnie najtrudniejsze warunki zdoby-
cia wykszta³cenia i kwalifikacji zawodowych. Wielu uczestników
Ochotniczych Hufców Pracy to uczniowie z zaniedbanych œrodowisk,
zw³aszcza ze wsi i ma³ych miast. Nale¿y jednak dodaæ, i¿ oprócz osób
m³odocianych, OHP kieruj¹ swoj¹ ofertê tak¿e do grup starszej m³o-
dzie¿y ponadgimnazjalnej, a nawet absolwentów wy¿szych uczelni.
Wielu z m³odocianych zdobywa swoje pierwsze kwalifikacje zawodo-
we w ramach dzia³alnoœci OHP prowadzonej w: oœrodkach szkolenia
i wychowania, centrach kszta³cenia i wychowania dzia³aj¹cych od 1994
roku, centrach edukacji i pracy oraz m³odzie¿owych biurach pracy.

Ochotnicze Hufce Pracy to pañstwowa jednostka organizacyjna

nadzorowana przez ministra pracy i polityki spo³ecznej. Ustawa o za-
trudnieniu i przeciwdzia³aniu bezrobociu nak³ada na OHP zadania pañ-
stwa w zakresie kszta³cenia, dokszta³cania, organizowanie zatrudnie-
nia, warunków uzyskiwania i podwy¿szania kwalifikacji zawodowych

S³awomir Legat

b¹dŸ ich zmiany i wychowania m³odzie¿y niedostosowanej spo³ecznie,
zagro¿onej bezrobociem we wspó³pracy z jednostkami samorz¹du tery-
torialnego. Ustawa o systemie oœwiaty w³¹cza OHP w zakres organiza-
cyjno-instytucjonalnego systemu oddzia³ywania pañstwa na proces
kszta³cenia i wychowania m³odzie¿y, w wieku powy¿ej 15. lat, g³ównie
tej, która nie ukoñczy³a szko³y podstawowej lub gimnazjum albo nie
kontynuuje nauki po ukoñczeniu tych szkó³. Gwarantuje tej m³odzie¿y
zdobycie kwalifikacji zawodowych oraz uzupe³nienie wykszta³cenia
podstawowego lub gimnazjalnego

167

Szczegó³owe zadania OHP zawiera rozporz¹dzenie ministra pracy

i polityki spo³ecznej z dnia 1 lipca 2000 roku

168

. Nale¿¹ do nich miêdzy

innymi: wspieranie systemu wychowawczego i edukacyjnego pañstwa;
aktywizacja spo³eczna, zawodowa i ekonomiczna m³odzie¿y, organizo-
wanie praktyk zawodowych i podnoszenie kwalifikacji zawodowych;
organizowanie ca³orocznego zatrudnienia m³odzie¿y bezrobotnej, m³o-
dzie¿y szkó³ ponadpodstawowych tak¿e w okresie wakacyjnym; poszu-
kiwanie i przedstawianie bezrobotnym indywidualnych i grupowych
ofert pracy oraz podejmowanie i wspieranie wszelkich inicjatyw s³u-
¿¹cych przeciwdzia³aniu bezrobociu i wychowaniu w procesie pracy.

Zadania te wykonywane s¹ przez podstawowe jednostki organiza-

cyjne OHP, do których nale¿¹: centra kszta³cenia i wychowania, centra
edukacji i pracy, oœrodki szkolenia i wychowania, hufce pracy i m³o-
dzie¿owe biura pracy. Nale¿y podkreœliæ ogólnopolski zasiêg dzia³ania
OHP. Istnieje szesnaœcie wojewódzkich oddzia³ów (komendy woje-
wódzkie) i czterdzieœci dziewiêæ centrów edukacji i pracy. W dwustu
szeœædziesiêciu dziewiêciu hufcach pracy przebywa oko³o 27,5 tysi¹ca
m³odzie¿y rocznie; w dwudziestu piêciu oœrodkach szkolenia i wycho-
wania – oko³o 3 tysi¹ce, a w dziewiêciu ponadregionalnych centrach
kszta³cenia i wychowania – oko³o 1,4 tysi¹ca uczestników

169

Zadania OHP realizowane s¹ szczególnie poprzez zawieranie umów

i kontraktów z powiatowymi i wojewódzkimi urzêdami pracy. W zakre-
sie prowadzenia szkoleñ, poœrednictwa pracy, poradnictwa zawodowe-

Analiza regulacji prawnych dotycz¹cych przygotowania ...

167

Por. art. 69 ustawy z dnia 7 wrzeœnia 1991 roku o systemie oœwiaty (Dz.U. z 1996 roku

Nr 67, poz. 329).

168

Por. rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 11 lipca 2000 roku w spra-

wie szczegó³owych zadañ oraz organizacji i szczegó³owych zasad funkcjonowania Ochotni-
czych Hufców Pracy (Dz.U. Nr 56, poz. 671).

169

Informacja dotycz¹ca zagadnieñ organizacyjno-programowych i ekonomiczno-finanso-

wych, 2002, Warszawa, Komenda G³ówna OHP.

go aktywn¹ rolê spe³niaj¹ m³odzie¿owe biura pracy nadzorowane przez
centra edukacji. Kieruj¹ one do pracy rocznie oko³o 50 tysiêcy m³odych.
Dzia³aj¹ równie¿ Kluby Pracy, gdzie prowadzone s¹ zajêcia z zakresu
wiedzy o rynku pracy i poszukiwania zatrudnienia. Oko³o 60% uczest-
ników OHP objêtych jest kszta³ceniem zawodowym. Wielu z nich,
w ramach realizowanego programu aktywizacji zawodowej m³odzie¿y
„Absolwent” (programem tym objêci s¹ absolwenci trzecich i czwar-
tych klas szkó³ œrednich i zawodowych, a pewne elementy tego progra-
mu podejmowano ju¿ od 1994 roku) uczestniczy³o w zajêciach o charak-
terze informacyjnym i przygotowuj¹cych do samodzielnego poszuki-
wania pracy na rynku lokalnym. Prowadzona jest tak¿e praktyczna na-
uka zawodu w ramach porozumieñ OHP z pracodawcami, miêdzy inny-
mi ze Zwi¹zkiem Rzemios³a Polskiego

170

Na uwagê zas³uguj¹ dzia³ania struktur wojewódzkich OHP, które

wspólnie z centrami edukacji i pracy organizuj¹ co roku targi pracy, któ-
re skupiaj¹ zarówno absolwentów szkó³, jak i uczniów kontynuuj¹cych
naukê. Na targach obecni s¹ pracodawcy, w tym tak¿e uczestnicz¹cy
w praktycznej nauce w ramach kszta³cenia realizowanego przez OHP,
przedstawiciele administracji samorz¹dowej, urzêdów pracy i organiza-
cji szkoleniowych. Targi s¹ miejscem przedstawiania ofert pracy sk³a-
danych uczestnikom OHP, a tak¿e rozwijania wspó³pracy z partnerami
rynku pracy

171

W Polsce liczebnoœæ m³odzie¿y podlegaj¹cej podmiotowym od-

dzia³ywaniom OHP ocenia siê œredniorocznie na ponad 30 tysiêcy. Ka-
tegori¹ dominuj¹c¹ w tej grupie jest m³odzie¿ z wykszta³ceniem podsta-
wowym i ponadpodstawowym – oko³o 60%, pozostali – 40% – z nie-
pe³nym podstawowym

172

. Wœród wszystkich uczestników OHP 28%

pochodzi z rodzin niepe³nych b¹dŸ z domów dziecka, 40% – z rodzin
wielodzietnych, a 48% – z rodzin dotkniêtych bezrobociem. Wy-
kszta³cenie podstawowe i przygotowanie zawodowe pozwalaj¹ce na za-
trudnienie zdobywa oko³o 95% uczestników OHP

173

S³awomir Legat

170

Por. S. Suchy, 2000, Dzia³alnoœæ Ochotniczych Hufców Pracy w dziedzinie szkolenia,

zatrudniania i wychowania m³odzie¿y. „S³u¿ba Pracownicza” 4. W 1999 roku oko³o 2 tysiêcy
uczestników OHP w ten sposób odbywa³o przygotowanie do zawodu.

171

W ramach zorganizowanych w 2002 roku ogólnopolskich targów pracy „Debiut 2002”

uczestnikom OHP zaoferowano 16 422 miejsca pracy, por. Biuletyn Informacyjny Ochotni-
czych Hufców Pracy Nr 6, czerwiec 2002.

172

Por. S. Suchy, Dzia³alnoœæ…, wyd.cyt. s. 18–24.

173

Informacja dotycz¹ca zagadnieñ ..., wyd.cyt.

Wnioski koñcowe

Przedstawione ustawowe formy aktywizacji zawodowej absolwen-

tów, w wiêkszoœci stosowane od wielu lat, maj¹ niew¹tpliwy wp³yw na
usamodzielnianie siê niema³ej czêœci m³odzie¿y. Wielu z absolwentów,
bez ¿adnych doœwiadczeñ zawodowych, ma ogromne trudnoœci odnale-
zienia siê w rolach spo³ecznych, zw³aszcza na rynku pracy. Szkolenia
u pracodawców czy sta¿e absolwenckie s¹ szans¹ na zdobycie pier-
wszych doœwiadczeñ, lecz czêsto trwaj¹ zbyt krótko, nierzadko krócej
ni¿ dwanaœcie, a nawet kilka miesiêcy.

Z informacji Krajowego Urzêdu Pracy z 2001 roku wynika³o, i¿

w okresie 1998–2000 na ponad 903 tysi¹ce bezrobotnych absolwentów
uczestnicz¹cych w programie „Absolwent” zosta³o zaktywizowanych
ponad 76%. Podobne wskaŸniki aktywizacji zak³adano na nastêpne lata,
a docelowo programem mieli byæ objêci wszyscy rejestruj¹cy siê
w urzêdach pracy po raz pierwszy

174

. Jednak¿e istotne jest to, ilu uczest-

ników programów aktywizuj¹cych podejmuje pracê po zakoñczeniu
programów. Umowy absolwenckie by³y najczêœciej stosowan¹ form¹
aktywizacji zawodowej absolwentów (43% wszystkich dzia³añ wobec
absolwentów), a tak¿e najbardziej efektywn¹. Szacowano, ¿e 68%
uczestników znalaz³o pracê po zakoñczeniu programu.

Notowano zbyt ma³¹ liczbê absolwentów-sta¿ystów znajduj¹cych

sta³e zatrudnienie po zakoñczeniu sta¿u (poni¿ej 30%). Trochê lepsze
wskaŸniki osi¹gnê³y programy zatrudnienia subsydiowanego (powy¿ej
30%), a efektywnoœæ programów refundacji wynagrodzeñ zatrudnio-
nych absolwentów nie przekracza³a 50%.

Niepokoj¹cym faktem by³ niewielki udzia³ uczestników w progra-

mach specjalnych, które adresowane by³y do grup najbardziej dotkniê-
tych ryzykiem bezrobocia (1600 absolwentów w 1999 roku), a tak¿e
liczba skierowanych do prac spo³ecznie u¿ytecznych, wykonywanych
na rzecz organizacji pozarz¹dowych (1100 absolwentów w 1999 roku).

Innym niepokoj¹cym faktem by³a wci¹¿ niska liczba ofert pracy dla

absolwentów z wy¿szym wykszta³ceniem, to jest oko³o 10% wszystkich
ofert, chocia¿ w³aœnie ta kategoria absolwentów jest najlepiej przygoto-
wana do wymagañ wspó³czesnego rynku.

Analiza regulacji prawnych dotycz¹cych przygotowania ...

174

Por. Sytuacja m³odzie¿y..., wyd.cyt.

Analiza wyników realizacji programu „Absolwent” z lat 2000 i 2001

potwierdzi³a wczeœniejsze obserwacje na temat niewielkiej liczby absol-
wentów podejmuj¹cych dzia³alnoœæ gospodarcz¹. Na pewno jest za
wczeœnie na ocenê efektów ustawy o u³atwieniu zatrudnienia absolwen-
tów szkó³, która zaczê³a obowi¹zywaæ ze zmianami od stycznia 2002
roku. Niewielka liczba absolwenckich wniosków o udzielenie po¿yczki
na rozpoczêcie dzia³alnoœci na w³asny rachunek wynika najpewniej
z faktu, ¿e koszty jej podejmowania znacznie przewy¿szaj¹ korzyœci
wynikaj¹ce z ustawy. Oprócz du¿ego ryzyka, które silniej w warunkach
dekoniunktury gospodarczej towarzyszy pocz¹tkom dzia³alnoœci gos-
podarczej, powa¿n¹ przeszkod¹ jest wskazanie przez po¿yczkobiorcê
zabezpieczenia po¿yczki czy wiarygodnego gwaranta jej sp³aty

175

Od pocz¹tku realizacji nowych form zatrudnienia zwracano uwagê

na niski poziom zarówno stypendiów, jak i refundowanych absolwen-
tom wynagrodzeñ za oœmiogodzinn¹ pracê. Ponadto zwracano uwagê
na to, i¿ podstaw¹ zatrudnienia absolwenta na sta¿u by³a wy³¹cznie
umowa zawarta pomiêdzy pracodawc¹ a kieruj¹cym, czyli urzêdem
pracy (starost¹), która przecie¿ nie zastêpowa³a umowy o pracê.

S³aboœci¹ tego rozwi¹zania by³o i to, ¿e przy sta³ej kwocie stypen-

dium, co nie wi¹¿e wynagrodzenia z efektami pracy, pe³ni³o ono raczej
funkcjê taniego zatrudnienia, nie dzia³aj¹cego stymuluj¹co ani na pra-
cowników, ani pracodawców i ich d³ugotrwa³e plany zatrudnienia.

Rozwi¹zaniem niekorzystnym dla absolwentów by³ tak¿e brak upraw-

nieñ do zasi³ku dla bezrobotnych po zakoñczeniu sta¿u w wypadku bra-
ku pracy. Subsydiowane zatrudnienie z up³ywem czasu znajdowa³o
wiêksze zainteresowanie po stronie pracodawców ni¿ poszukuj¹cych
pracy. Zainteresowanie pracodawców tak¹ form¹ wynika³o przede
wszystkim z niskich kosztów zatrudnienia. Wprowadzenie tej formy
da³o jednak¿e pracodawcom, w³aœnie dziêki œrodkom publicznym, mo¿-
liwoœæ wp³ywania na poziom kwalifikacji swoich potencjalnych
przysz³ych pracowników

176

Na zakoñczenie dodajmy, ¿e przy wci¹¿ bardzo ograniczonych œrod-

kach z Funduszu Pracy, który jest g³ównym Ÿród³em finansowania aktyw-

S³awomir Legat

175

Por. rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 24 marca 1995 roku

w sprawie szczegó³owych zasad udzielania po¿yczek z Funduszu Pracy, wysokoœci stopy pro-
centowej oraz warunków sp³aty (Dz.U. Nr 35, poz. 174 z póŸn. zm.).

176

W. Padowicz, 1998, Preferencje dla pracodawców zatrudniaj¹cych absolwentów

w œwietle analiz i w ocenie pracodawców. „S³u¿ba Pracownicza” 4.

nych form zwalczania bezrobocia, liczba absolwentów, trac¹cych pracê
po okresie szkoleñ lub refundowanego zatrudnienia, jest nadal wysoka.
Pomimo ograniczonej roli samorz¹du terytorialnego w kreowaniu poli-
tyki gospodarczej, to w³aœnie na samorz¹dzie, zw³aszcza powiatowym,
spoczywa wielka odpowiedzialnoœæ za skuteczne dzia³ania zwi¹zane
z edukacj¹ bezrobotnych prowadzon¹ w ramach wype³niania funkcji
poradnictwa i poœrednictwa na rynku pracy, przede wszystkim ze
wzglêdu na nisk¹ mobilnoœæ przestrzenn¹ zagro¿onych bezrobociem
w Polsce.

Zmiany w systemie kszta³cenia zawodowego i koniecznoœæ zwi¹za-

nia go z gospodark¹ powinny w perspektywie zaowocowaæ w³¹czeniem
siê pracodawców w realizacjê zadañ publicznych. Jest to jednak proces,
w którym pañstwo, poprzez rz¹d i parlament, musi stwarzaæ korzystne
warunki ekonomicznego wzrostu. Nie zrobi tego samodzielnie nawet
najsprawniej wykonuj¹cy zadania publiczne samorz¹d wszystkich
szczebli.

Analiza regulacji prawnych dotycz¹cych przygotowania ...

Ewa Giermanowska

Mariola Rac³aw-Markowska

V. Metodologia badañ

Uzasadnienie podjêcia problemu badawczego

– historia badañ

Problem decentralizacji polityki spo³ecznej pañstwa – jak wspomnia-

no w poprzednich rozdzia³ach – jest sta³ym przedmiotem badañ zespo³u
badaczy zwi¹zanych z Instytutem Stosowanych Nauk Spo³ecznych Uni-
wersytetu Warszawskiego. Od momentu wdro¿enia reformy terytorialnej
organizacji kraju, to jest od 1999 roku, pod kierunkiem profesor Józefiny
Hrynkiewicz zrealizowane zosta³y dwa badania „Zadania spo³eczne po-
wiatu” i „Decentralizacja funkcji spo³ecznych pañstwa”.

Pierwszy projekt „Zadania spo³eczne powiatu” realizowany by³

w czwartym kwartale 1999 roku w czterech powiatach: grodziskim, lidz-
barskim, p³ockim (ziemskim), tarnobrzeskim (grodzkim). W drugim
„Decentralizacja funkcji spo³ecznych pañstwa” badania terenowe zo-
sta³y przeprowadzone w 2000 roku w szeœciu powiatach: grodziskim,
lidzbarskim, kaliskim (ziemskim), p³ockim (ziemskim), pu³awskim,
skierniewickim (grodzkim). W pierwszym i drugim projekcie oprócz
analizy dokumentów i danych statystycznych przeprowadziliœmy wiele
wywiadów indywidualnych i grupowych z osobami odpowiedzialnymi
za realizacjê polityki spo³ecznej na szczeblu lokalnym. Ustalenia z tych
dwóch projektów zainspirowa³y nas do podjêcia kolejnych badañ do-
tycz¹cych sytuacji zawodowej m³odzie¿y na lokalnym rynku pracy.

Jednym z wa¿nych zagadnieñ badawczych podjêtych w trakcie rea-

lizacji pierwszego projektu badawczego by³a identyfikacja najwa¿niej-
szych problemów spo³ecznych. Wywiady, które przeprowadziliœmy,
pozwoli³y nam na zbudowanie mapy najwa¿niejszych zagro¿eñ dla ka¿-
dego powiatu. Identyfikacja problemów spo³ecznych w powiatach obej-
mowa³a wiele zagadnieñ. Najczêœciej do nich zaliczano: bezrobocie
i brak perspektyw na zatrudnienie, ubo¿enie niektórych grup spo³ecz-
nych w wyniku niemo¿noœci znalezienia pracy, nieop³acalnoœci produk-
cji rolnej i spadku wartoœci œwiadczeñ spo³ecznych, poszerzanie siê
grup osób trwale uzale¿nionych od pomocy spo³ecznej, wzrost patologii
spo³ecznych i spadek poczucia bezpieczeñstwa publicznego, nadmierne
i nieuzasadnione rozwarstwianie siê spo³eczeñstwa, brak infrastruktury
spo³ecznej i œrodków na pomoc spo³eczn¹, spadek zaanga¿owania spo-
³ecznego i upadek wartoœci samorz¹dowych. Uczestnicy naszych badañ
we wszystkich powiatach dostrzegali wystêpowanie nie tylko wielu
problemów spo³ecznych, ale tak¿e wskazywali na ich z³o¿onoœæ i wza-
jemne powi¹zania. W badanych spo³ecznoœciach lokalnych wymienio-
nym problemom spo³ecznym przypisywano ró¿n¹ wagê. Natomiast
wspóln¹ cech¹ dla wszystkich powiatów by³o wymienianie kategorii
m³odzie¿y jako tej, która zdaniem pracowników powiatów mo¿e po-
nieœæ najwiêksze, negatywne konsekwencje nie realizowanych, choæ
przyjêtych zadañ polityki spo³ecznej.

Lokalny charakter wystêpowania problemów spo³ecznych i ich kon-

centracja na kategorii m³odzie¿y sk³oni³y nas do postawienia pytania
o uwarunkowania postrzegania problemów spo³ecznych zwi¹zanych
z m³odzie¿¹ oraz miejsce m³odzie¿y w realizowanych dzia³aniach
i przygotowywanych strategiach rozwoju powiatów. Na wymienione
zagadnienia szukaliœmy odpowiedzi podczas realizacji drugiego projek-
tu badawczego. Sta³y siê one miêdzy innymi przedmiotem dyskusji
podczas jednego z warsztatów, jaki by³ zorganizowany w ramach ba-
dañ, w listopadzie 2000 roku.

W trakcie warsztatów zapytaliœmy przedstawicieli w³adz lokalnych

o dostrzegane na terenie powiatów zagro¿enia zwi¹zane z m³odzie¿¹
i o dzia³ania podejmowane przez w³adze lokalne w celu zapewnienia
lepszego startu m³odzie¿y w doros³e ¿ycie (w zakresie edukacji i wy-
chowania, rynku pracy, kultury, przeciwdzia³ania patologiom)

177

Metodologia badañ

177

Wiêcej patrz E. Giermanowska, M. Rac³aw-Markowska, Kim my bêdziemy w swoich

ma³ych ojczyznach, wyd.cyt.

G³ówne zagro¿enia, jak wskazywali nasi rozmówcy, to: wzrost nar-

komanii, alkoholizmu i przemocy w szko³ach, brak pracy i zwi¹zany
z tym brak perspektyw ¿yciowych m³odego pokolenia. Podkreœlano,
¿e konsekwencjami tego stanu jest wzrost patologii (alkoholizmu,
przemocy w domu) i masowy odp³yw m³odych osób z zagro¿onych
powiatów.

W trakcie dyskusji zarysowa³y siê dwa wyraŸnie wyodrêbnione cele

dzia³añ w³adz powiatowych:
–

usuniêcie i z³agodzenie patologii wystêpuj¹cych wœród m³odzie¿y
(dzia³ania ratownicze oraz profilaktyka),

–

usuniêcie i z³agodzenie bezrobocia wystêpuj¹cego wœród m³odzie¿y
(zazwyczaj wdra¿ano program „Absolwent” realizowany przez po-
wiatowe urzêdy pracy) oraz poszerzanie w³asnych jednostkowych
zasobów pozwalaj¹cych na obronê przed bezrobociem (zwiêkszanie
liczby szkó³, zw³aszcza œrednich i wy¿szych czy dostosowanie pro-
gramów szkolnych do wymogów rynku pracy).
W badanych œrodowiskach wystêpowa³o zjawisko zablokowania

szans i d¹¿eñ ¿yciowych m³odzie¿y. Interpretowaliœmy to w katego-
riach traumy kulturowej

178

, czyli doznania sytuacji szokuj¹cej, z któr¹

musz¹ poradziæ sobie m³odzi ludzie. Jest ona wynikiem zderzenia zinter-
nalizowanych wartoœci, norm i wzorów kultury kapitalistycznej z real-
nymi mo¿liwoœciami odniesienia sukcesu ¿yciowego w miejscu zamiesz-
kania.

W sytuacji doznawanej traumy uruchomione zostaj¹ okreœlone me-

chanizmy adaptowania siê m³odych do zastanej rzeczywistoœci. Strate-
gie przystosowawcze mog¹ przybieraæ formê dzia³añ innowacyjnych,
prowadz¹cych do lepszej adaptacji (czego wyrazem jest na przyk³ad mi-
gracja) lub pasywn¹ kontynuacjê zastanych warunków ¿ycia (pozosta-
nie i wegetacja w œrodowisku lokalnym)

179

. Wybór formy adaptacji do

zastanych warunków zale¿eæ bêdzie od tradycji radzenia sobie z sytu-
acj¹ trudn¹, panuj¹cych na danym terenie. W obu wypadkach jednak
przyjêta przez m³odych strategia jest niekorzystna z punktu widzenia
rozwoju zbiorowoœci lokalnej, mimo ¿e racjonalna z punktu widzenia
jednostki. Wyklucza ona bowiem dokonanie siê zmiany pokoleniowej,
tak istotnej dla przystosowania spo³ecznoœci do nowych warunków

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

178

Szerzej o traumie i kategorii traumy kulturowej pisze P. Sztompka, 2002, Socjologia.

Analiza spo³eczeñstwa, Kraków, Wydawnictwo Znak, s. 454–470.

179

Tam¿e.

ustrojowych

180

. Tym samym ubytki potencja³u ludnoœciowego lub jego

„niewykorzystanie” na danym terenie prowadziæ bêd¹ do pog³êbiania
siê istniej¹cych ró¿nic rozwoju cywilizacyjnego w przekroju terytorial-
nym. Tym bardziej wiêc zasadne staj¹ siê pytania, które postawili
przedstawiciele w³adz lokalnych w czasie omówionego warsztatu:
„kim my bêdziemy w swoich ma³ych ojczyznach – kim bêd¹ nasze dzie-
ci?” i „czy m³odzie¿ dla swojej ma³ej ojczyzny bêdzie chcia³a praco-
waæ?”. Pytania te zainspirowa³y nas do podjêcia obecnego projektu ba-
dawczego.

Cele, za³o¿enia i metody badañ

Celem projektu badawczego jest analiza dzia³añ lokalnych, podej-

mowanych na rzecz przygotowania zawodowego i zatrudnienia m³o-
dzie¿y. Podstawow¹ jednostkê analizy stanowili przedstawiciele w³adz
lokalnych, których traktowaliœmy jako reprezentantów powiatu i spo-
³ecznoœci lokalnej

181

. Pytania badawcze, na które szukaliœmy odpowie-

dzi, by³y nastêpuj¹ce:
–

co w³adze lokalne wiedz¹ o aspiracjach edukacyjnych i zawodo-
wych m³odych i ich sytuacji na lokalnym rynku pracy,

–

jakie dzia³ania podejmuj¹ w³adze lokalne w celu zapewnienia lep-
szego startu zawodowego m³odemu pokoleniu i zatrzymania m³o-
dych ludzi w ich œrodowiskach,

–

jakie inne podmioty uczestnicz¹ w dzia³aniach na rzecz przygotowa-
nia i zatrudnienia m³odzie¿y w œrodowiskach lokalnych,

–

jak wygl¹da sieæ wspó³pracy pomiêdzy ró¿nymi podmiotami lokal-
nego rynku pracy,

–

jakie rozwi¹zania na poziomie lokalnym u³atwiaj¹ lub utrudniaj¹
m³odym ludziom p³ynne przejœcie w doros³e ¿ycia zawodowe w da-
nym rejonie.

Metodologia badañ

180

Tam¿e.

181

W literaturze powiat bywa uto¿samiany ze zbiorowoœci¹ terytorialn¹, a nie wspólnot¹

lokaln¹. Niemniej ustawodawca w przepisach o samorz¹dzie powiatowym pos³uguje siê okre-
œleniem wspólnoty lokalnej. W zwi¹zku z tym przyjêliœmy w obecnym projekcie okreœlenie
spo³ecznoœæ lokalna dla wyodrêbnienia mieszkañców powiatu.

Przez w³adze lokalne rozumiemy:

–

przedstawicieli samorz¹du powiatowego, przedstawicieli szkó³
ponadgimnazjalnych oraz poradni psychologiczno-pedagogicz-
nych.
W grupie tej wyró¿niamy przedstawicieli samorz¹du powiatowego

i œrodowisk szkolnych. Przedstawiciele samorz¹du powiatowego to:
–

cz³onkowie zarz¹du starostwa, rady powiatu, jednostek administra-
cji zespolonej (na przyk³ad: powiatowego urzêdu pracy, powiatowe-
go centrum pomocy rodzinie) i poszczególnych wydzia³ów staro-
stwa odpowiedzialnych za sprawy przygotowania zawodowego i za-
trudnienia m³odzie¿y. W dalszych partiach ksi¹¿ki okreœlani bêd¹
jako w³adze powiatowe lub w³adze samorz¹dowe

182

Przedstawiciele œrodowisk szkolnych to:

–

reprezentanci szkó³ ponadgimnazjalnych oraz poradni psycholo-
giczno-zawodowych.
Przedstawicieli innych podmiotów lokalnego rynku pracy stano-

wi¹:
–

reprezentanci w³adz gminnych, pracodawców, szkó³ wy¿szych, or-
ganizacji pozarz¹dowych, lokalnych mediów.
W socjologii do badania dzia³ania spo³ecznego mo¿na stosowaæ

wiele technik badawczych i narzêdzi, które umo¿liwiaj¹ poznanie i ana-
lizê nowych aktorów oraz nowych sposobów dzia³ania. W naszym ba-
daniu zdecydowaliœmy siê na wybór studium przypadku jako g³ównej
metody badawczej. Studium przypadku ma charakter badañ jakoœcio-
wych, choæ jak twierdzi K. Konecki, mog¹ byæ równie¿ wykorzystane
tutaj techniki iloœciowe. Podstawowym zaleceniem w wypadku tej me-
tody jest taki dobór problemu badawczego, który daje siê przedstawiæ
w wyraŸnie okreœlonych granicach. Mo¿liwe jest dokonanie porównañ
pomiêdzy badanymi przypadkami. W omawianym projekcie badaw-
czym zastosowaliœmy tak zwane wielokrotne studium przypadku, pole-
gaj¹ce na badaniu jednego zjawiska (dzia³añ lokalnych na rzecz przygo-
towania zawodowego i zatrudnienia m³odzie¿y) w trzech wybranych
powiatach (lidzbarskim, pu³awskim, skierniewickim grodzkim). Celem
naszego przedsiêwziêcia by³o rozpoznanie problemu, sformu³owanie
g³ównych kategorii i pytañ badawczych, opis przypadków, ich porów-

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

182

W wypadku powiatu pu³awskiego przyjêliœmy okreœlenie w³adze samorz¹dowe z uwagi

na udzia³ dwóch przedstawicieli samorz¹du miejskiego w badaniach ankietowych i dyskusji
grupowej.

nanie po³¹czone z prób¹ skonstruowania wstêpnej typologii. Zamierze-
niem naszym by³o wyjœcie poza eksploracyjne studium przypadku i sfor-
mu³owanie hipotez odnosz¹cych do relacji przyczynowo-skutkowych,
które pozwol¹ na podjêcie kolejnych projektów badawczych, zmie-
rzaj¹cych do teoretycznego opisu zjawisk.

Studium przypadku daje mo¿liwoœæ skorzystania z wielu mate-

ria³ów Ÿród³owych. R. Yin wyró¿nia szeœæ Ÿróde³ danych. S¹ to: ist-
niej¹ce dokumenty, dane archiwalne, wywiady (wywiady indywidualne
o ró¿nym stopniu standaryzacji, wywiad grupowy), obserwacja bezpo-
œrednia, obserwacja uczestnicz¹ca, fizyczne artefakty

183

. W naszych ba-

daniach prawie wszystkie wymienione powy¿ej Ÿród³a danych dostar-
czy³y istotnych informacji.

W trakcie badañ korzystaliœmy z:

–

istniej¹cych dokumentów: strategii rozwoju powiatu i miasta, lokal-
nych programów przeciwdzia³ania bezrobociu, dokumentacji dzia-
³alnoœci lokalnych instytucji,

–

danych archiwalnych dotycz¹cych liczby i struktury zatrudnienia
ludnoœci, historii powiatu,

–

wywiadów indywidualnych z wybranymi przedstawicielami w³adz
lokalnych,

–

wywiadów grupowych: dyskusji moderowanych z przedstawiciela-
mi w³adz samorz¹dowych (trzy dyskusje) i œrodowisk szkolnych
(trzy dyskusje),

–

obserwacji uczestnicz¹cej, która mia³a miejsce w trakcie semina-
riów lokalnych zorganizowanych w trzech powiatach (prezentacja
referatów i dyskusje),

–

fizycznych artefaktów wywo³anych projektem, na przyk³ad: broszu-
ry PUP w Skierniewicach, prac konkursowych uczniów w Pu³a-
wach, broszury Fundacji „Nad Smysarn¹” w Lidzbarku Warmiñ-
skim, referatów uczestników lokalnych seminariów.
W projekcie wykorzystana by³a tak¿e ankieta wype³niana przez

przedstawicieli w³adz samorz¹dowych i œrodowisk szkolnych. Jej ce-
lem by³o zebranie opinii o problemach spo³ecznych zwi¹zanych z m³o-
dzie¿¹ oraz lokalnych dzia³aniach dotycz¹cych przygotowania zawodo-
wego i przeciwdzia³ania bezrobociu m³odych. £¹cznie zebraliœmy 27
ankiet od przedstawicieli samorz¹du i 24 od œrodowiska szkolnego. An-

Metodologia badañ

183

Podajemy za: K. Konecki, 2000, Studia z metodologii badañ jakoœciowych. Teoria

ugruntowana, Warszawa, PWN, s. 132.

kiety s³u¿y³y do wstêpnego rozpoznania problemu spo³ecznego i przy-
gotowania scenariuszy dla moderatorów dyskusji grupowych. Zosta³y
poddane analizie jakoœciowej.

W trakcie badañ wykorzystaliœmy elementy strategii badawczych

charakterystyczne dla modelu badañ przez wspólne doœwiadczenie i dla
interwencji socjologicznej. Model badañ przez wspólne doœwiadczenie
jest propozycj¹ metodologiczn¹ wywodz¹c¹ siê z nurtu socjologii jako-
œciowej. Za³o¿eniem tego modelu – opisanym przez A. Wykê – jest
przede wszystkim „uwyraŸniæ aktywn¹ postawê wzajem siebie badacza
i badanych”

184

. W podejœciu tym badani wiedz¹, „¿e maj¹ byæ prowa-

dzone »studia« nad nimi”

185

i zak³ada siê ich aktywnoœæ we wszystkich

lub niektórych fazach procesu badawczego. Konstytutywne cechy pro-
ponowanego modelu to:

186

–

podmiotowoœæ badacza, jak i badanych; w rezultacie elementy sytu-
acji badawczej stanowi¹: podmiot poznaj¹cy, czyli badacz, podmio-
ty badania, czyli badani, przedmiot badania, czyli rozpoznawalny
problem badawczy (zjawisko, proces i tym podobne),

–

bezpoœrednie doœwiadczanie przez badacza rzeczywistoœci badanej,

–

„wspólnota” podzielania œwiata badanego przez podmiot poznaj¹cy
i podmiot badania.
Procedura badania sk³ada siê z kilku stadiów, podczas których na-

stêpuje uzgadnianie warstw doœwiadczenia (badacz–badani) i dyskurs
wyników z badanymi

187

. Rozpoczyna siê etapem komunikacji i plano-

wania (postawieniem pytañ badawczych i okreœleniem celów badania),
po którym nastêpuje dzia³anie i doœwiadczenie (to znaczy zbieranie da-
nych i porz¹dkowanie ich zgodnie z logik¹ badanych), kolejnym sta-
dium jest refleksja, czyli wstêpna analiza materia³u dokonana przez ba-
dacza i jego ocena (uwzglêdniaj¹ca postêp badañ i adekwatnoœæ metod).
Ostatni¹ faz¹ jest integrowanie, gdy dochodzi do po³¹czenia treœci do-
œwiadczenia i wiedzy o przedmiocie badañ. Rezultatem tej fazy jest sze-
reg ustaleñ, które s¹ negocjowane z badanymi. Mog¹ stanowiæ pierwsz¹
fazê kolejnego cyklu badañ.

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

184

A. Wyka, 1993, Badacz spo³eczny wobec doœwiadczenia, Warszawa, IFiS PAN, s. 55.

185

Tam¿e.

186

Tam¿e.

187

G. Woroniecka, 1999, Elementy obserwacji uczestnicz¹cej w badaniach nad sa-

morz¹dem terytorialnym, w: H. Domañski, K. Lutyñska, A.W. Rostocki (red.), Spojrzenie na
metodê. Studia z metodologii badañ socjometrycznych, Warszawa, IFiS PAN, s. 182.

Przedstawiony model ma zastosowanie w badaniach empirycznych

dotycz¹cych zjawisk spo³ecznych z³o¿onych treœciowo i znaczeniowo,
jak na przyk³ad stylów ¿ycia oraz zjawisk zmiennych, staj¹cych siê,
o charakterze procesu spo³ecznego, jak na przyk³ad ruchów spo³ecz-
nych

188

. Koncepcja modelu badañ przez wspólne doœwiadczenie otwar-

ta jest na modyfikacje, powstaj¹ce w zale¿noœci od specyfiki zjawisk.
Jej zmodyfikowana wersja zosta³a zastosowana, na przyk³ad, do bada-
nia dzia³añ politycznych na szczeblu samorz¹du

189

Interwencja socjologiczna zwi¹zana jest z koncepcj¹ teoretyczn¹

Alaina Touraine’a, okreœlan¹ jako „socjologia dzia³ania” lub „socjolo-
gia akcjonalistyczna”. W przekonaniu jej twórcy obecne w socjologii
ujêcia funkcjonalistyczne i strukturalistyczne nie pozwala³y w sposób
adekwatny opisaæ i zinterpretowaæ rzeczywistoœci wspó³czesnych
spo³eczeñstw – „badanie funkcjonowania instytucji i organizacji, spo-
sobu przekazywania norm kulturowych i przystosowywania do zmian,
nie wystarcza”

190

. Spo³eczeñstwa uprzemys³owione traktowa³ on bo-

wiem jako „spo³eczeñstwa rozwijaj¹ce siê”, zatem „zasadniczym
przedmiotem badañ powinien byæ jego [spo³eczeñstwa – przypomnie-
nie w³asne] rozwój, wola istnienia, sposób okreœlania i tworzenia pola
dzia³ania”

191

Interwencja socjologiczna zosta³a stworzona jako metoda badania

ruchu spo³ecznego, stanowi¹cego g³ówn¹ kategoriê analityczn¹ w kon-
cepcji A. Touraine’a. Ruch spo³eczny definiowa³ on jako „wszelkie
dzia³anie, w którym bierze udzia³ podmiot historyczny, bêd¹cy aktorem
tylko wtedy, kiedy jego dzia³anie jest zwi¹zane zarazem z kontrol¹ i wy-
twarzaniem”

192

. Innymi s³owy, za ruch spo³eczny uznaje siê formê aktyw-

noœci zbiorowej, która prowadzi do zachwiania lub zmiany podstaw
dotychczasowego ³adu spo³ecznego.

Celem interwencji socjologicznej jest „wtargniêcie w œwiat cudzych

przekonañ i wyobra¿eñ, prowadz¹ce czêsto do zmiany œwiadomoœci ba-
danych podmiotów” oraz „obudzenie w grupie zdolnoœci do reinterpre-

Metodologia badañ

188

A. Wyka, Badacz spo³eczny wobec doœwiadczenia, wyd.cyt. s. 67.

189

G. Woroniecka, Elementy…, wyd.cyt.

190

A. Touraine, 1984, Racje i cele socjologii dzia³ania, w: E. Mokrzycki (wybór) Kryzys

i schizma 2. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii wspó³czesnej, Warszawa, Pañstwowy In-
stytut Wydawniczy, s. 228.

191

A. Touraine, 1984, Socjologia akcjonalistyczna, w: E. Mokrzycki (wybór) Kryzys

i schizma 2, wyd.cyt., s. 208–209.

192

Tam¿e, s. 187.

tacji swoich poprzednich doœwiadczeñ i – na tej podstawie – reorientacji
przysz³ych dzia³añ”

193

. Procedura badawcza jest w pe³ni jawna i polega

na odbyciu wielu spotkañ, w trakcie których uczestnicy (dzia³acze dane-
go ruchu) dyskutuj¹ wy³onione problemy. Czêsto uczestnikami spotkañ
s¹ tak zwani „interlokutorzy”, czyli osoby znacz¹ce dla badanego ruchu.
Socjolog pe³ni aktywn¹ rolê w badaniu, moderuj¹c dyskusjê. Jest me-
diatorem pomiêdzy grup¹ badanych dzia³aczy a samym ruchem spo-
³ecznym, do którego odnosz¹ siê dzia³ania uczestników. Badanie koñ-
czy siê etapem „konwersji”, w którym dochodzi do odwrócenia ról ba-
danych i badacza. Socjolog prezentuje grupie w³asne ustalenia koñco-
we, uczestnicy spotkañ zaœ dyskutuj¹ nad jego hipotezami.

Interwencja socjologiczna umo¿liwia rekonstruowanie procesu po-

wstania, rozwoju danego ruchu, pozwala dostrzec g³ówne konflikty
i ró¿nice wewn¹trz ruchu, ujawnia proces tworzenia wyobra¿eñ zbioro-
wych i definicji sytuacji. Dlatego te¿ przydatna jest do badania wszel-
kich stanów napiêæ i konfliktów, które powoduj¹ zbiorow¹ aktywnoœæ.
Za jej szczególn¹ zaletê uznaliœmy mo¿liwoœæ prowadzenia obserwacji
nad sposobem artyku³owania treœci œwiatopogl¹dowych w warunkach
presji ró¿norodnych opinii

194

Wykorzystanie wymienionych strategii mo¿e byæ stosowane do ba-

dañ nad samorz¹dem terytorialnym. Podejœcie to zastosowa³a G. Woro-
niecka w obserwacji uczestnicz¹cej, dotycz¹cej struktury komunikacyj-
nej samorz¹du

195

. Autorka stwierdzi³a, ¿e „w gamie technik badaw-

czych socjologii znajduj¹ siê porêczne narzêdzia, za których pomoc¹
mo¿na sprostaæ wyzwaniom badawczym, stawionym przez nowe regu-
lacje dzia³añ spo³ecznych”

196

. I tak na przyk³ad model badania przez

wspólne doœwiadczenie pozwala na rozszerzenie zakresu artykulacji
treœci, nie ujawnionych technikami opartymi na dialogu z badanymi.
Natomiast interwencja socjologiczna umo¿liwia wy³onienie ustrukturo-
wanego problemu z nieustrukturowanego otoczenia.

Wiele elementów z prezentowanych strategii badawczych zasto-

sowaliœmy w naszych badaniach nad decentralizacj¹ polityki spo³ecznej
pañstwa. W obecnym projekcie, we wszystkich etapach procedury ba-

100

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

193

A. Jaw³owska, 1993, Interwencja socjologiczna. „Kultura i Spo³eczeñstwo” 3, s. 166

i 168.

194

G. Woroniecka, Elementy…, wyd.cyt., s. 185.

195

Tam¿e, s. 179.

196

Tam¿e, s. 192.

dawczej istnia³o aktywne uczestnictwo badaczy i badanych, wspólne
doœwiadczanie rzeczywistoœci badanej, wymiana doœwiadczeñ i wiedzy
o przedmiocie badañ. Pocz¹wszy od wyboru problemu i metod badañ,
planowania dzia³añ i przebiegu procesu badawczego, po prezentacjê
wyników i negocjowanie koñcowych rezultatów. Celem naszych badañ
by³o uœwiadomienie œrodowiskom lokalnym z³o¿onoœci problematyki
przygotowania zawodowego i przeciwdzia³ania bezrobociu m³odych
i zaktywizowanie spo³ecznoœci lokalnych do podejmowania wielokie-
runkowych dzia³añ. Zak³adaliœmy, ¿e badania nad dzia³aniem spo³ecz-
nym nie koñcz¹ siê w momencie „konwersji” lub „integracji”, tylko –
jak pisze A. Jaw³owska – ich celem jest reorientacja przysz³ych przed-
siêwziêæ, w rezultacie „badani mog¹ wykorzystaæ zdobyte w okresie
pracy w grupach doœwiadczenia w swej dalszej dzia³alnoœci, badacze
zaœ napisaæ o nich ksi¹¿kê”

197

W badaniach samorz¹du istotne s¹ dwa plany prowadzenia obserwa-

cji: regulacje formalne i praktyki dzia³añ komunikacyjnych ujawnia-
nych w decyzjach

198

. W naszych badaniach za regulacje formalne uzna-

jemy przepisy prawne okreœlaj¹ce dzia³ania pracowników instytucji.
Natomiast celem badania praktyk dzia³añ komunikacyjnych jest ustale-
nie zasiêgu sieci komunikacyjnej, w ramach której pracownicy instytu-
cji znajduj¹ rozwi¹zania sytuacji problemowych. Rolê katalizatora
aktywizuj¹cego wewnêtrzn¹ sieæ komunikacji spe³nia problem-sonda.
W naszym wypadku by³o to bezrobocie m³odzie¿y w powiecie. Wpro-
wadzenie problemu-sondy pozwala rozró¿niæ plany obserwacji (for-
malny i nieformalny), w zwi¹zku z którymi badani organizuj¹ dzia-
³ania praktyczne. W rezultacie pozwoli³o to postawiæ pytanie o mo¿li-
woœci wypracowania lokalnej koalicji i skutecznych programów na
rzecz m³odzie¿y zagro¿onej bezrobociem w porozumieniu z przed-
stawicielami w³adz lokalnych, urzêdów pracy, instytucji edukacyj-
nych i organizacji pozarz¹dowych, pracodawców oraz innych zain-
teresowanych podmiotów.

Metodologia badañ

101

197

A. Jaw³owska, Interwencja…, wyd.cyt., s. 168.

198

Tam¿e, s. 190.

Przedmiot badañ i etapy projektu

Do projektu zosta³y wybrane trzy powiaty: lidzbarski, pu³awski

i skierniewicki

199

. Rejony te zosta³y dobrane w sposób celowy. Od mo-

mentu wdro¿enia reformy samorz¹dowej w 1999 roku realizowaliœmy
w nich projekty badawcze zwi¹zane z decentralizacj¹ polityki spo³ecz-
nej. Wybrane powiaty ró¿ni¹ siê uwarunkowaniami rozwoju historycz-
nego, jakoœci¹ i stanem zasobów ludnoœciowych, struktur¹ zatrudnie-
nia, stanem infrastruktury socjalnej i przemys³owej. Czynniki te
wp³ywaj¹ na tempo oraz kierunek rozwoju gospodarczego i spo³eczne-
go badanych powiatów i bêd¹ uwzglêdniane w prowadzonej analizie:

200

–

powiat lidzbarski: nale¿y do województwa warmiñsko-mazurskie-
go, jest to powiat rolniczy, charakteryzuje go z³y stan infrastruktury
socjalnej i przemys³owej, ogólna stopa bezrobocia dwukrotnie prze-
wy¿sza œredni¹ krajow¹,

–

powiat pu³awski: nale¿y do województwa lubelskiego, jest to powiat
miejsko-wiejski, blisko po³owa ludnoœci zamieszkuje miasto Pu³a-
wy, w których znajduj¹ siê Zak³ady Azotowe, bêd¹ce najwiêkszym
pracodawc¹ w powiecie, charakteryzuje go przeciêtny stan infra-
struktury socjalnej, ogólna stopa bezrobocia jest zbli¿ona do œred-
niej krajowej, jednak bezrobotni do 34. roku ¿ycia stanowi¹ ponad
60% zarejestrowanych w urzêdzie pracy,

–

powiat Skierniewice: nale¿y do województwa ³ódzkiego, jest to po-
wiat miejski, by³a siedziba województwa, charakteryzuje go stosun-
kowo dobra infrastruktura socjalna, ogólna stopa bezrobocia jest po-
ni¿ej œredniej krajowej.
Projekt rozpoczêliœmy w grudniu 2001 roku w Warszawie warszta-

tem z udzia³em przedstawicieli w³adz samorz¹dowych. Uczestniczy³y
w nim 32 osoby. Warsztat zosta³ poprzedzony badaniem ankietowym.
Otrzymaliœmy 27 wype³nionych ankiet. Celem badania ankietowego
by³o zebranie opinii od przedstawicieli w³adz powiatowych o najwa¿-
niejszych problemach spo³ecznych, sytuacji m³odzie¿y na lokalnym

102

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

199

W niektórych etapach projektu uczestniczyli przedstawiciele powiatu skierniewickiego

grodzkiego i ziemskiego. By³o to uzasadnione trudnoœci¹ wyselekcjonowania odrêbnie dla ka¿-
dego z powiatów problematyki zwi¹zanej z bezrobociem m³odzie¿y. Stan jest rezultatem „sztu-
cznego” rozdzielenia administracyjnego powiatów grodzkich i ziemskich.

200

Patrz tabele zamieszczone w Aneksie.

rynku pracy oraz inicjatywach w zakresie przygotowania zawodowego
i przeciwdzia³ania bezrobociu m³odzie¿y na poziomie powiatu. W trak-
cie warsztatu odby³a siê prezentacja sytuacji m³odych na rynku pracy
w Polsce i w Unii Europejskiej. Nastêpnie mia³y miejsce trzy dyskusje
grupowe z udzia³em przedstawicieli badanych powiatów i badaczy (od-
dzielne dla ka¿dego samorz¹du). Dyskutowany by³ problem bezrobocia
m³odzie¿y w kontekœcie mo¿liwych i realizowanych dzia³añ przez spo-
³ecznoœci lokalne. Podjêta zosta³a inicjatywa zorganizowania sesji lokal-
nej w ka¿dym powiecie.

W marcu 2002 roku zorganizowany zosta³ w Warszawie warsztat

z udzia³em przedstawicieli szkó³ ponadgimnazjalnych i poradni psy-
chologiczno-pedagogicznych dotycz¹cy przygotowania m³odzie¿y do
rynku pracy. W warsztacie uczestniczy³o 29 osób. Warsztat równie¿ zo-
sta³ poprzedzony badaniem ankietowym nauczycieli i pedagogów z wy-
mienionych powiatów. Otrzymaliœmy 24 ankiety. Zebrane zosta³y opi-
nie, podobnie jak w wypadku w³adz lokalnych, o najwa¿niejszych pro-
blemach spo³ecznych, sytuacji m³odzie¿y na rynku lokalnym oraz ini-
cjatywach w zakresie przygotowania zawodowego i przeciwdzia³ania
bezrobociu m³odzie¿y na poziomie lokalnym. Tak jak poprzednio,
w trakcie warsztatu odby³a siê prezentacja sytuacji m³odych na rynku
pracy w Polsce i w Unii Europejskiej. Nastêpnie mia³y miejsce trzy dys-
kusje grupowe z udzia³em przedstawicieli badanych powiatów i bada-
czy (oddzielne dla ka¿dego samorz¹du). Dyskutowany by³ problem
bezrobocia m³odzie¿y w kontekœcie mo¿liwych i realizowanych dzia³añ
przez spo³ecznoœci lokalne.

Kolejnym etapem projektu by³y sesje powiatowe dotycz¹ce sytuacji

m³odzie¿y na lokalnym rynku pracy i sposobów przeciwdzia³ania bez-
robociu m³odych z udzia³em przedstawicieli: w³adz powiatowych
(cz³onków zarz¹du starostwa, rady powiatu, jednostek administracji ze-
spolonej – powiatowego urzêdu pracy, powiatowego centrum pomocy
rodzinie, i poszczególnych wydzia³ów starostwa odpowiedzialnych za
sprawy przygotowania zawodowego i zatrudnienia m³odzie¿y), w³adz
gminnych, szkó³ ponadgimnazjalnych, poradni psychologiczno-peda-
gogicznych, organizacji pozarz¹dowych, pracodawców, lokalnych
szkó³ wy¿szych, m³odzie¿y oraz lokalnych mediów. Inicjatorem i orga-
nizatorem sesji by³y w³adze lokalne. Scenariusze poszczególnych sesji
zosta³y opracowane w powiatach. Obejmowa³y one prezentacje wyni-
ków lokalnych badañ dotycz¹cych aspiracji i planów ¿yciowych

Metodologia badañ

103

m³odych, danych statystycznych dotycz¹cych stanu i struktury bezrobo-
cia m³odzie¿y, dzia³añ wojewódzkich i powiatowych urzêdów pracy
oraz w³adz samorz¹dowych, szkó³ wy¿szych, inicjatywy organizacji
pozarz¹dowych.

Rezultatem projektu s¹ prezentowane monografie lokalne i analiza

koñcowa, podsumowuj¹ca dotychczasowy projekt badawczy. Jej celem
jest zwrócenie uwagi na powiat jako jednostkê lokalnej polityki
spo³ecznej oraz wypracowanie rekomendacji dla praktyki. W publikacji
uwzglêdnione s¹ tak¿e prawne aspekty reguluj¹ce sferê przygotowania
zawodowego i przeciwdzia³ania bezrobociu m³odzie¿y.

W paŸdzierniku 2002 roku zosta³a zorganizowana w Warszawie

konferencja koñcz¹ca projekt badawczy. W konferencji udzia³ wziêli
przedstawiciele œrodowisk lokalnych, którzy uczestniczyli w prezento-
wanym projekcie. Zaproszeni zostali równie¿ przedstawiciele œrodo-
wisk naukowych zajmuj¹cych siê m³odzie¿¹, przedstawiciele w³adz lo-
kalnych z innych powiatów, reprezentanci organizacji pozarz¹dowych
i przedstawiciele Ministerstwa Pracy i Polityki Spo³ecznej oraz Minis-
terstwa Edukacji Narodowej i Sportu. Konferencja sk³ada³a siê z trzech
czêœci: I. „Od centralizmu do lokalizmu”, II. „Drogi do bezrobocia”, III.
Panelu dyskusyjnego. W czêœci I w referacie J. P³oskonki „Struktura
organizacyjna polskiej administracji publicznej” zaprezentowane zo-
sta³y za³o¿enia reformy samorz¹dowej w kontekœcie decentralizacji po-
lityki spo³ecznej pañstwa. W kolejnych referatach przedstawiono wyni-
ki badañ dwóch projektów koncentruj¹cych siê na lokalnym wymiarze
polityki spo³ecznej: J. Hrynkiewicz „Decentralizacja polityki spo³ecz-
nej a organizacje pozarz¹dowe” oraz prezentowany przez autorki
ksi¹¿ki projekt „Bezrobocie m³odzie¿y jako problem lokalnej polityki
spo³ecznej”.

W czêœci II konferencji „Drogi do bezrobocia” referowano wyniki

trzech projektów empirycznych na temat: drugorocznoœci w szko³ach
(J. Koœmider „Problem drugorocznoœci. Wyniki badañ”), procesu wy-
padania m³odzie¿y z systemu szkolnego (P. Zieliñski „Skala i powody
wypadania uczniów z systemu edukacji”) oraz perspektyw edukacyj-
nych i zawodowych m³odzie¿y z by³ych PGR-ów (E. Tarkowska „Ba-
riery edukacyjne i zawodowe m³odzie¿y z by³ych PGR-ów”).

Ostatni¹ czêœæ konferencji stanowi³ panel dyskusyjny z udzia³em

przedstawicieli badanych powiatów, œrodowiska organizacji poza-
rz¹dowych oraz w³adz rz¹dowych. Dotyczy³ problemów samorz¹dów

104

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

zwi¹zanych z realizacj¹ lokalnej polityki spo³ecznej. Poruszone by³o
tak¿e zagadnienie wspierania powiatów w dzia³aniach na rzecz przy-
gotowania zawodowego i zatrudnienia m³odych przez inne podmioty,
na przyk³ad: w³adze centralne, organizacje pozarz¹dowe, oœrodki eks-
perckie.

Celem konferencji by³o przedstawienie oraz skonfrontowanie wyni-

ków badañ socjologicznych diagnozuj¹cych sytuacjê m³odzie¿y w kon-
tekœcie rynku pracy, rz¹dowych strategii przeciwdzia³ania bezrobociu
i inicjatyw lokalnych podejmowanych na poziomie powiatów.
W wyst¹pieniach zwrócona zosta³a uwaga na kontekst lokalny (gminny,
powiatowy) oraz zadania samorz¹dów lokalnych.

Metodologia badañ

105

Ewa Giermanowska

Mariola Rac³aw-Markowska

VII. Dzia³ania lokalne na rzecz

przeciwdzia³ania bezrobociu m³odzie¿y

Uwarunkowania bezrobocia m³odzie¿y w opinii

przedstawicieli œrodowisk lokalnych

Sposób analizy materia³u badawczego

W literaturze, jak podaj¹ M.B. Miles i A.M. Huberman, wystêpuj¹

trzy podejœcia do analizy danych jakoœciowych: interpretatywizm, an-
tropologia spo³eczna i kooperacyjne badania spo³eczne. Ostatnia z wy-
mienionych jest metod¹ stosowan¹ do analizy dzia³añ spo³ecznych.
Tego typu analizy k³ad¹ nacisk na wykorzystanie pojêæ zwi¹zanych
z dzia³aniem, maj¹cych na celu ulepszanie otoczenia przez wykrywanie
i uœwiadamianie, a czasem demonta¿, niewidocznych zwi¹zków

259

Proponowana przez autorów analiza jakoœciowa sk³ada siê z trzech

etapów dzia³añ: redukcji danych, reprezentowania danych oraz wypro-
wadzenia i weryfikacji wniosków. Redukcja danych jest to proces selek-
cji, koncentracji, upraszczania, odrywania i przekszta³cania danych
z uzyskanych notatek terenowych lub transkrypcji. Reprezentacja da-
nych jest zorganizowanym, poddanym kompresji zbiorem informacji,

259

M.B. Miles, A.M. Huberman, 2000, Analiza danych jakoœciowych, Bia³ystok, Trans Hu-

mana Wydawnictwo Uniwersyteckie, s. 9.

która ostatecznie pozwala na wyprowadzenie i weryfikacjê wniosków
oraz podejmowanie dzia³añ.

W tworzeniu formatów reprezentacji danych jakoœciowych, jak po-

daj¹ cytowani autorzy, mo¿na stosowaæ dwa schematy: matryce (posia-
daj¹ce wiersze i kolumny) oraz sieci z³o¿one ze wzajemnie powi¹za-
nych wêz³ów. W naszej analizie stosujemy reprezentacje uporz¹dkowa-
ne zale¿nie od pojêæ (k³ad¹ nacisk na jasno zdefiniowane zmienne i ich
interakcje) oraz reprezentacje uporz¹dkowane ze wzglêdu na rolê (gru-
puj¹ ludzi zale¿nie od pozycji)

260

. Matryce uporz¹dkowane ze wzglêdu

na pojêcia dotycz¹ (1) wiedzy o problemach edukacyjnych, zawodo-
wych ludzi m³odych oraz sytuacji m³odzie¿y na lokalnym rynku pracy
oraz (2) postulatów dzia³añ na rzecz m³odzie¿y – przygotowania zawo-
dowego i zatrudnienia na lokalnym rynku pracy. Ilustruj¹ je tabele za-
warte w tekœcie. Matryce dotycz¹ce wiedzy s¹ skonstruowane oddziel-
nie dla w³adz lokalnych i œrodowisk szkolnych. Wszystkie matryce s¹
porównywane w przekrojach powiatowych.

Kolejnym u¿ytym formatem reprezentacji jest sieæ odwzorowuj¹ca

relacje wspó³pracy na rzecz osób m³odych pomiêdzy ró¿nymi podmio-
tami lokalnego rynku pracy. Sieci pokazuj¹ stan relacji ujawniony
w wyniku badañ i w trakcie dyskusji grupowych w Warszawie oraz stan
relacji zaobserwowany w trakcie sesji lokalnej. Materia³ do analizy sta-
nowi¹ wypowiedzi zamieszczone w ankietach oraz transkrypcje dysku-
sji grupowych i sesji lokalnych.

Problemy edukacyjne i zawodowe m³odzie¿y oraz wiedza
o rynku pracy w opinii przedstawicieli w³adz samorz¹dowych
i œrodowisk szkolnych

Analizuj¹c problem bezrobocia m³odzie¿y skonstruowaliœmy ma-

tryce uporz¹dkowane wed³ug nastêpuj¹cych pojêæ: problemy edukacyj-
ne ludzi m³odych, problemy zawodowe m³odych, wiedza o sytuacji
osób m³odych na lokalnym rynku pracy. Przedstawione matryce zosta³y
stworzone dla ka¿dego powiatu, oddzielnie dla przedstawicieli w³adz
samorz¹dowych i œrodowisk szkolnych (tabele 6.1 i 6.2). W analizie ze-
branego materia³u zwróciliœmy uwagê na podobieñstwa i ró¿nice miê-
dzy powiatami.

176

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

260

Tam¿e, s. 145.

a) opinie o problemach edukacyjnych m³odych

W ka¿dym z badanych powiatów dostrzegano grupy m³odzie¿y

„przegranej na starcie”. By³a to m³odzie¿ pochodz¹ca na przyk³ad:
–

z rodzin ubogich, które nie maj¹ wystarczaj¹cych œrodków finanso-
wych na edukacjê dzieci,

–

z rodzin niewydolnych wychowawczo, czêsto z rodzin patologicz-
nych lub zdezorganizowanych,

–

z rodzin o niskich aspiracjach edukacyjnych w stosunku do dzieci.
Dzia³anie wymienionych czynników statusu niejednokrotnie by³o

wzmacniane przez szko³ê, która nie wyrównywa³a braków rozwojo-
wych oraz edukacyjnych dzieci i m³odzie¿y. W rezultacie czêœæ osób
m³odych wypada³a z systemu szkolnego przed zakoñczeniem obo-
wi¹zkowej edukacji lub koñczy³a szko³y z niedostatecznymi kwalifi-
kacjami, nawet nie posiadaj¹c podstawowej umiejêtnoœci czytania
i pisania. We wszystkich badanych powiatach zjawisko analfabetyz-
mu wystêpuj¹ce wœród czêœci uczniów zasadniczych szkó³ zawodo-
wych, dostrzegane by³o zw³aszcza przez przedstawicieli œrodowisk
szkolnych. Wymienione czynniki czêsto wystêpowa³y ³¹cznie,
tworz¹c syndrom potencjalnego wykluczenia ludzi m³odych z syste-
mu edukacji, a w konsekwencji przyczyniaj¹c siê do ich mniejszych
szans na rynku pracy.

Z drugiej strony przedstawiciele w³adz samorz¹dowych i œrodowisk

szkolnych we wszystkich badanych powiatach dostrzegali grupy m³o-
dzie¿y silnie zmotywowanej do nauki, o wysokich aspiracjach edukacyj-
nych i zawodowych. M³odzi pochodzili zarówno z rodzin inteligenc-
kich, dobrze sytuowanych materialnie, jak równie¿ z rodzin ubogich,
z terenów wiejskich. Z wielu badañ wynika, ¿e podmiotami moty-
wuj¹cymi ludzi m³odych do osi¹gniêæ edukacyjnych i zawodowych s¹
instytucje wychowawcze – rodzina i szko³a, skutecznie przekazuj¹ce
wzory osi¹gniêcia sukcesu w gospodarce rynkowej.

Badane powiaty ró¿ni³y siê nasileniem wystêpowania wymienio-

nych grup m³odzie¿y: zmotywowanych do edukacji i kariery zawodo-
wej oraz „przegranych na starcie”. Najtrudniejsza sytuacja wystêpo-
wa³a w powiecie lidzbarskim. Powiat zamieszkuje ludnoœæ popegeerow-
ska, zwi¹zana z niedochodowym i upadaj¹cym rolnictwem oraz du¿e
grupy ludnoœci d³ugotrwale bezrobotnej. W innych badanych powiatach
zaznaczy³y siê równie¿ niekorzystne ró¿nice miêdzy m³odzie¿¹ po-

Dzia³ania lokalne na rzecz przeciwdzia³ania bezrobociu... 177

chodz¹c¹ z miast i ze wsi, jak na przyk³ad miêdzy powiatami skiernie-
wickimi – grodzkim a ziemskim. Warto jednak podkreœliæ, ¿e mimo
tych ró¿nic dostrzegano grupy silnie zmotywowanej m³odzie¿y wiej-
skiej, jak na przyk³ad w powiecie pu³awskim.

b) opinie o problemach zawodowych m³odych

We wszystkich badanych powiatach przedstawiciele w³adz samo-

rz¹dowych i œrodowisk szkolnych dostrzegli wœród czêœci m³odzie¿y
podobne zachowania na rynku pracy, takie jak:
–

nieumiejêtnoœæ poruszania siê po rynku pracy,

–

apatiê i biernoœæ w zdobywaniu pracy,

–

migracjê za prac¹,

–

nastawienie na szybkie zarobkowanie poprzez dzia³alnoœæ czêsto
o przestêpczym charakterze,

–

nastawienie na szybkie zdobycie zawodu atrakcyjnego na rynku lo-
kalnym bez d³ugiego okresu kszta³cenia.
Brak umiejêtnoœci poruszania siê po rynku pracy i wiedzy o plano-

waniu kariery zawodowej zaobserwowano zarówno wœród m³odzie¿y
koñcz¹cej szko³y zawodowe, jak œrednie i wy¿sze. Ponadto podkreœla-
no, ¿e czêœæ ludzi m³odych jest niezaradna i niesamodzielna w poszuki-
waniu zatrudnienia, uzale¿niona od aktywnoœci rodziny. Tego typu po-
stawy i brak odpowiedniej wiedzy o rynku pracy utrudniaj¹ nawi¹zanie
kontaktów z pracodawcami, organizacjê w³asnego miejsca pracy i zdo-
bycie doœwiadczenia zawodowego.

Wystêpowa³y równie¿ grupy m³odych niezainteresowane zdoby-

ciem pracy, apatyczne i bierne wobec w³asnej sytuacji ¿yciowej, pozo-
staj¹ce na utrzymaniu rodziców lub systemu pomocy spo³ecznej. W wy-
powiedziach pojawia³y siê okreœlenia o grupach m³odzie¿y „poniewie-
raj¹cej siê” lub spêdzaj¹cej czas „pod budk¹ z piwem”.

Sygnalizowane zjawisko migracji ludzi m³odych za prac¹ wystêpo-

wa³o we wszystkich badanych powiatach. Czêsto dotyczy³o absolwen-
tów szkó³ wy¿szych, którzy po zdobyciu dyplomu nie wracali do miejs-
ca swojego urodzenia. Zg³aszano te¿ fakt wystêpowania migracji zagra-
nicznych, zwi¹zanych z wyjazdem na sta³e i do prac sezonowych m³o-
dzie¿y o ró¿nym poziomie wykszta³cenia. Ponadto w Skierniewicach ze
wzglêdu na bliskoœæ Warszawy i £odzi wystêpowa³o zjawisko migracji
wahad³owych.

178

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

W powiatach wskazywano na grupy m³odzie¿y nastawionej na szyb-

kie zdobycie pieniêdzy poprzez dzia³ania przestêpcze, na przyk³ad
w powiecie pu³awskim poprzez kradzie¿e w kraju i za granic¹, handel
narkotykami, w powiecie lidzbarskim poprzez przemyt przygraniczny.
Mo¿na przypuszczaæ, ¿e czêœæ z tej grupy nigdy nie wejdzie na oficjalny
rynek pracy, pozostaj¹c w szarej strefie gospodarki.

Wœród czêœci osób m³odych obserwowano chêæ szybkiego usamo-

dzielnienia siê poprzez zdobycie kwalifikacji zawodowych nie wyma-
gaj¹cych d³ugiej edukacji, na przyk³ad: w handlu, s³u¿bach celnych, ga-
stronomii. W wypadku tej grupy m³odzie¿y sukcesowi na rynku pracy
mo¿e sprzyjaæ jakoœæ otrzymanego kszta³cenia i zawodowych umiejêt-
noœci, na przyk³ad takich jak: znajomoœæ jêzyków obcych, praktyczna
znajomoœæ zawodu.

Wymienione zachowania ludzi m³odych wystêpowa³y na wszy-

stkich badanych rynkach pracy. Mog¹ byæ one wynikiem wielu czynni-
ków, miêdzy innymi: wadliwego procesu socjalizacji rodzinnej (na
przyk³ad: nadopiekuñczoœci rodziców, niezaradnoœci wychowawczej),
niedoskona³ego systemu edukacji (na przyk³ad niskiej jakoœci kszta³ce-
nia ogólnego, zawodowego i przygotowania do rynku pracy), niesku-
tecznego dzia³ania systemu instytucjonalnego wsparcia osób m³odych
w zakresie przygotowania zawodowego i wejœcia na rynek pracy.
Wszystkie te czynniki nale¿y rozpatrywaæ tak¿e w kontekœcie ogólnej
i lokalnej sytuacji na rynku pracy. I tak na przyk³ad, lepsza sytuacja na
lokalnym rynku pracy przyczynia siê do wzrostu aspiracji p³acowych
m³odych, na co zwrócono uwagê w wypadku Skierniewic, dla których
naturalnym rynkiem pracy staje siê Warszawa i £ódŸ. Badani wskazy-
wali na niechêæ m³odych z tego powiatu do podejmowania niskop³atnej
pracy. Równie¿ wolontariat okreœlano jako „niemoralny” ze wzglêdu na
brak wynagrodzenia za œwiadczon¹ pracê. Mo¿na zatem postawiæ tezê,
¿e sytuacja na lokalnym rynku pracy w wypadku ludzi m³odych bêdzie
kszta³towa³a ich oczekiwania wzglêdem warunków pracy.

c) opinie o sytuacji ludzi m³odych na lokalnym rynku pracy

Ka¿dy z badanych powiatów ró¿ni³ siê ze wzglêdu na: po³o¿enie

geograficzne, typ prowadzonej gospodarki, infrastrukturê techniczn¹
i spo³eczn¹, stan i jakoœæ zasobów ludzkich, tradycjê dzia³alnoœci gos-
podarczej oraz utrwalone wzory zachowañ spo³eczno-zawodowych.
Czynniki te mia³y wp³yw na wielkoœæ, strukturê i typ bezrobocia w po-

Dzia³ania lokalne na rzecz przeciwdzia³ania bezrobociu... 179

wiecie oraz postawy i zachowania m³odych. Mimo istniej¹cych ró¿nic
wskazano na wspólne uwarunkowania sytuacji osób m³odych na lokal-
nych rynkach pracy. By³y to:
–

postawy pracodawców wobec m³odzie¿y,

–

sposoby i mechanizmy zdobywania zatrudnienia.
We wszystkich badanych powiatach zaobserwowano niechêtn¹ po-

stawê pracodawców do zatrudniania ludzi m³odych. Uwidacznia³a siê
ona na przyk³ad poprzez: nieprzed³u¿anie zatrudnienia po okresie subsy-
diowania przez PUP, obni¿anie zarobków lub wyp³acanie czêœci wyna-
grodzenia w sposób nieoficjalny, niechêæ do przyjmowania m³odzie¿y na
praktyki zawodowe lub nawet pobieranie za nie nieformalnych op³at.
Z zebranych danych wynika, ¿e pracodawcy w sytuacji nadmiaru chêt-
nych do pracy nie s¹ zainteresowani inwestowaniem w przygotowanie
zawodowe i kszta³cenie m³odych pracowników. Korzystaj¹ z istnie-
j¹cych zasobów pracy i systemu wsparcia zatrudnienia, s³abo integruj¹c
siê z lokalnymi podmiotami istotnymi dla rynku pracy w powiecie.

W opisach sytuacji na lokalnych rynkach pracy ujawniaj¹ siê podob-

ne mechanizmy zdobycia zatrudnienia i strategie adaptacyjne m³odych.
Powszechnie stosowanym sposobem uzyskania zatrudnienia jest korzy-
stanie z protekcji, znajomoœci lub „dziedziczenie posady”. W wypadku
nieposiadania tego typu wsparcia lub nieakceptowania tego sposobu
zdobycia pracy jednym z najsilniej akcentowanych sposobów zdobycia
zatrudnienia przez ludzi m³odych s¹ migracje: krajowe i zagraniczne.

Podsumowuj¹c mo¿emy stwierdziæ, ¿e bez wzglêdu na wystêpuj¹ce

ró¿nice miêdzy powiatami, problemy edukacyjne i zawodowe m³odych
oraz ich sytuacja na lokalnych rynkach pracy wykazuj¹ du¿e podobieñ-
stwo. Mo¿na wyci¹gn¹æ wniosek, ¿e problemy m³odych zwi¹zane
z rynkiem pracy uniwersalizuj¹ siê, dotycz¹ nie tylko badanych powia-
tów, ale prawdopodobnie s¹ obecne w makroskali. Odnosiæ siê to mo¿e
na przyk³ad do zjawiska polaryzacji grup m³odzie¿y, a przede wszy-
stkim do pojawienia siê grup „przegranych na starcie”, niedopuszczo-
nych do edukacji i rynku pracy ze wzglêdu na ubóstwo, d³ugotrwa³e
bezrobocie rodziców, niewydolnoœæ wychowawcz¹ rodziców oraz brak
lub s³aboœæ instytucji wspieraj¹cych ludzi m³odych i ich rodziny. Rów-
nie¿ wiedza o rynku pracy, planowaniu w³asnej kariery, zdobywaniu
praktycznych umiejêtnoœci poruszania siê po rynku pracy jest niewiel-
ka. Zjawisko to obecne jest zarówno wœród s³abo wykszta³conej m³o-
dzie¿y, ale nierzadko i wœród absolwentów szkó³ wy¿szych.

180

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

Tabela 1

Problemy edukacyjne i zawodowe m³odzie¿y oraz wiedza o rynku

pracy w opinii przedstawicieli w³adz samorz¹dowych

Problemy

edukacyjne

Problemy zawodowe

Sytuacja m³odych na

lokalnym rynku pracy

Powiat
lidzbarski

Czêœæ m³odzie¿y szuka
dobrych szkó³ ponad-
gimnazjalnych poza po-
wiatem.

Oko³o 20% m³odzie¿y
rezygnuje z nauki przed
ukoñczeniem 18. lat.

Niechêæ do nauki i po-
dejmowania szkoleñ
wœród czêœci m³odzie¿y
z terenów wiejskich,
w tym œrodowisk pope-
geerowskich, co mo¿e
groziæ destabilizacj¹
spo³eczn¹.

Czêœæ m³odzie¿y rezyg-
nuje ze studiów, ponie-
wa¿ nie staæ jej na kon-
tynuowanie nauki poza
miejscem zamieszkania.

Dla czêœci m³odzie¿y
handel przygraniczny
sta³ siê sposobem na
zarobienie pieniêdzy.

M³odzi, zdolni chc¹
wyemigrowaæ na
sta³e z powodu braku
pracy.

Zbyt wysokie oczeki-
wania pracodawców
w stosunku do ofero-
wanych miejsc pracy.

Brak pracy wypycha
m³odych poza powiat.

M³odzie¿ nie ma szans
na zrobienie kariery za-
wodowej w powiecie.

Pracodawcy niechêtnie
zatrudniaj¹ m³odych
nawet po odbyciu sta¿y
absolwenckich organi-
zowanych przez PUP.

Powiat
pu³awski

Du¿a czêœæ m³odzie¿y
uczy siê w „kosztow-
nych” szko³ach zawodo-
wych generuj¹cych bez-
robocie.

M³odzi walcz¹ o miej-
sca pracy w Warsza-
wie i innych wiêk-
szych oœrodkach miej-
skich.

Pracodawcy niechêtnie
zatrudniaj¹ m³odych.

Pracodawcy wykorzy-
stuj¹ sytuacjê nadmiaru
pracowników (praca na
czarno, niska p³aca).

Czêœæ m³odzie¿y ucz¹cej
siê w zasadniczych szko-
³ach zawodowych nie
posiada wystarczaj¹cych
umiejêtnoœci czytania
i pisania.

M³odzie¿ nie jest
przygotowana do po-
ruszania siê po rynku
pracy, jest bezradna.

M³odzie¿ ze wsi
mo¿e liczyæ tylko na
siebie – pracê w go-
spodarstwach rodzi-
ców lub emigrowaæ.

Brak pracy dla ludzi
m³odych koñcz¹cych
uczelnie wypycha m³o-
dych poza powiat.

Dzia³ania lokalne na rzecz przeciwdzia³ania bezrobociu... 181

Problemy

edukacyjne

Problemy zawodowe

Sytuacja m³odych na

lokalnym rynku pracy

Powiat
skiernie-
wicki
grodzki

Du¿e grupy m³odzie¿y
dobrze wykszta³conej
koñcz¹cej ró¿ne typy
i poziomy szkó³.

Dziedziczenie biedy
i niezaradnoœci przez
m³odych z ubogich ro-
dzin, co wp³ywa na aspi-
racje edukacyjne i zawo-
dowe.

M³odzi nie potrafi¹
poruszaæ siê po rynku
pracy, czêsto maj¹
nieadekwatne oczeki-
wania w stosunku do
swoich umiejêtnoœci.

M³odzi dobrze wy-
kszta³ceni szukaj¹
pracy w Warszawie
i £odzi.

M³odzi czêsto nie
chc¹ podejmowaæ
pracy za minimalne
wynagrodzenie.

Miasto dominuj¹cym
pracodawc¹ na rynku
lokalnym, najwiêcej za-
trudnia, najlepiej p³aci.

Pracodawcy obni¿aj¹
zarobki, wykorzystuj¹c
nadmiar chêtnych do
pracy.

Brak perspektyw na
zrobienie kariery powo-
duje migracje lub ma-
razm czêœci m³odych.

Znajomoœci i uk³ady s¹
wa¿nym czynnikiem
zdobycia zatrudnienia.

Tabela 2

Problemy edukacyjne i zawodowe m³odzie¿y oraz wiedza o rynku

pracy w opinii przedstawicieli œrodowisk szkolnych

Problemy

edukacyjne

Problemy zawodowe

Sytuacja m³odych na

lokalnym rynku pracy

Powiat
lidzbarski

Du¿e grupy m³odzie¿y
z rodzin niewydolnych
wychowawczo potrze-
buj¹ce pomocy specjali-
stycznej.

Bieda determinuje drogi
edukacyjne i zawodowe
m³odych, uniemo¿liwia
dalsz¹ edukacjê.

M³odzi z elitarnych ro-
dzin wybieraj¹ dobre
szko³y ponadgimnazjalne
poza powiatem.

Wœród grup m³odzie¿y
zasadniczych szkó³ za-
wodowych wystêpuje
zjawisko analfabetyzmu.

Niewielka wiedza
m³odzie¿y o rynku
pracy i planowaniu
w³asnej kariery zawo-
dowej.

Nastawienie czêœci
m³odzie¿y na szybkie
zarobienie pieniêdzy
bez wk³adu w³asnej
pracy.

Czêœæ m³odzie¿y po-
szukuje zawodów
umo¿liwiaj¹cych
krótsz¹ edukacjê
i szybkie usamodziel-
nienie (w handlu,
s³u¿bach celnych).

Brak nowych miejsc
pracy z powodu niedo-
statecznych inwestycji.

Nieop³acalnoœæ produk-
cji rolnej uniemo¿liwia
m³odym przejmowanie
gospodarstw rodziców
i pracê w rolnictwie.

Brak pracy wypycha
m³odych poza powiat
lub skazuje ich na ma-
razm.

182

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

Problemy

edukacyjne

Problemy zawodowe

Sytuacja m³odych na

lokalnym rynku pracy

Powiat
pu³awski

M³odzie¿ licealna silnie
zmotywowana do kon-
tynuowania nauki i zdo-
bycia dobrego zawodu,
inwestuje w siebie.

Du¿e grupy m³odzie¿y
z terenów wiejskich sil-
nie zmotywowane do
zdobywania wykszta³ce-
nia.

Czêœæ m³odzie¿y z ubo-
gich i bezrobotnych ro-
dzin nie widzi perspek-
tyw na lepsze ¿ycie
w wyniku kontynuowa-
nia nauki i podjêcia pra-
cy.

Czêœæ m³odzie¿y za-
niedbana wychowaw-
czo podatna jest na
zachowania krymino-
genne zwi¹zane
z szybkim zdobyciem
pieniêdzy.

M³odzie¿ szuka pracy
poza powiatem lub
korzysta z protekcji.

Upadek wielu zak³a-
dów lub ich restruktu-
ryzacja spowodowa³y
brak miejsc pracy, ist-
niej¹ce oferty to podjê-
cie w³asnej dzia³alnoœci
gospodarczej i praca
w handlu.

Coraz wy¿sze wymaga-
nia pracodawców, czê-
sto nie zatrudniaj¹ bez
œredniego wykszta³ce-
nia.

Brak pracy wypycha
m³odych poza powiat
lub za granicê.

Pracê otrzymuje siê
dziêki protekcji, w wy-
niku ³apówki lub dzie-
dziczenia.

Powiat
skiernie-
wicki
grodzki

Ma³e zainteresowanie
uczniów szko³ami zasad-
niczymi zawodowymi
i obawy zwi¹zane z no-
wymi typami szkó³
ponadgimnazjalnych.

Biernoœæ i marazm czê-
œci m³odzie¿y zwi¹zane
ze zdobywaniem nowych
umiejêtnoœci.

Aktywnoœæ m³odzie¿y
w du¿ym stopniu uzale¿-
niona od rodziców i na-
uczycieli.

Ubóstwo rodzin wp³ywa
na wybory szkó³ lub
przerwanie nauki.

Ma³a wiedza o rynku
pracy i planowaniu
kariery zawodowej.

Brak przedsiêbiorczo-
œci wœród czêœci
m³odzie¿y.

Zak³ady pracy nie
przyjmuj¹ na praktyki
zawodowe m³odzie¿y
szkolnej.

Brak pracy wypycha
m³odych poza powiat.

Pracê otrzymuje siê
dziêki protekcji.

Dzia³ania lokalne na rzecz przeciwdzia³ania bezrobociu... 183

W trudnej, nieprzyjaznej dla osób m³odych sytuacji na rynku pracy

drogi do samodzielnoœci zawodowej nie prowadz¹ przez wolontariat ani
w³asn¹ aktywnoœæ obywatelsk¹ i przedsiêbiorczoœæ (samozatrudnienie).
Te formy aktywizacji zawodowej wystêpowa³y sporadycznie. W opinii
badanych œrodowisk migracja lub korzystanie z uk³adów rodziców s¹
dominuj¹cymi strategiami m³odzie¿y poszukuj¹cej i chc¹cej znaleŸæ za-
trudnienie.

Mobilizacja lokalna wobec problemu

bezrobocia m³odzie¿y

W grudniu 2001 roku w trakcie warsztatu z udzia³em przedstawicieli

badanych samorz¹dów podjêta zosta³a inicjatywa zorganizowania lokal-
nej sesji w ka¿dym powiecie. Uczestnicy warsztatów wskazywali pod-
mioty lokalnego rynku pracy, których reprezentantów chcieliby zapro-
siæ oraz zagadnienia, które powinny zostaæ podjête podczas lokalnych
spotkañ. Zgodnie z za³o¿eniami projektu inicjatorem i organizatorem
ka¿dej sesji mia³y byæ w³adze lokalne. St¹d ka¿da z nich ró¿ni³a siê po-
dejmowanymi w referatach tematami i przebiegiem dyskusji.

Sesja w Lidzbarku Warmiñskim

Podczas dyskusji nad przebiegiem przysz³ej sesji lokalnej uczestni-

cy warsztatu skoncentrowali siê przede wszystkim na zaproszeniu
przedstawicieli instytucji centralnych i programach rz¹dowych, które
odnosz¹ siê do ich spo³ecznoœci lokalnej. Wœród potencjalnych uczest-
ników seminarium wymieniani byli przedstawiciele instytucji central-
nych: Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu, Ministerstwa Pracy
i Polityki Spo³ecznej, Krajowego Urzêdu Pracy, Komitetu Integracji
Europejskiej, Agencji W³asnoœci Rolnej Skarbu Pañstwa, Agencji Re-
strukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz wybrani pos³owie i sena-
torowie. Na poziomie lokalnym wskazano na przedstawicieli urzêdu
pracy, oœrodków doradztwa rolniczego i organizacji pozarz¹dowych
oraz osób zajmuj¹cych siê doradztwem zawodowym i psychologicz-
nym.

184

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

Uczestnicy warsztatu podkreœlali, ¿e w trakcie lokalnej sesji chcieli-

by siê dowiedzieæ o za³o¿eniach programów rz¹dowych dotycz¹cych
ich regionu i skonfrontowaæ je z w³asnymi doœwiadczeniami na pozio-
mie lokalnym: oni [w³adze centralne] musz¹ uzewnêtrzniæ swoj¹ polity

kê, w jakim kierunku ona bêdzie zmierza³a, ¿eby to prze³o¿yæ na nasze
problemy. Drug¹ istotn¹ kwesti¹ by³o poznanie umiejêtnoœci zwi¹za-
nych z doradztwem zawodowym i psychologicznym dla m³odzie¿y, na
przyk³ad: psycholog, który zaprezentowa³by mo¿liwoœci prezentowania
siebie, takie podstawowe techniki, które daj¹ umiejêtnoœæ komunikacji
z potencjalnym pracodawc¹. Jednak, jak podkreœlili uczestnicy dysku-
sji, jest to zagadnienie, które powinno byæ przedmiotem szkoleñ, a nie
seminarium.

Sesja lokalna odby³a siê 28 maja 2002 roku w siedzibie starostwa

powiatowego w Lidzbarku Warmiñskim. Osob¹ odpowiedzialn¹ za
przygotowanie i prowadzenie sesji by³ Sekretarz Powiatu. Wœród zapro-
szonych goœci byli przedstawiciele: zarz¹du starostwa i rady powiatu,
jednostek administracji powiatu (miêdzy innymi PUP, PCPR), przed-
stawiciele gmin, szkó³ ponadgimnazjalnych, pracodawców, organizacji
pozarz¹dowych i lokalnych mediów.

W trakcie konferencji referaty zaprezentowali: pedagog szkolny,

przedstawiciel urzêdu pracy i organizacji pozarz¹dowej. W referacie
wyg³oszonym przez pedagoga szkolnego uwagê zwrócono na problem
bezradnoœci m³odych ludzi i wyd³u¿on¹ niesamodzielnoœæ ekono-
miczn¹ m³odzie¿y powiatu powodowan¹ brakiem pracy. Drugim pro-
blemem by³ brak œrodków na prowadzenie lokalnej polityki oœwiatowej,
co uniemo¿liwia, a nawet zniechêca do podejmowania d³ugofalowych
dzia³añ

261

W wyst¹pieniu przedstawiciela urzêdu pracy zaprezentowano za-

siêg, strukturê i typy bezrobocia m³odzie¿y w powiecie oraz inicjatywy
podejmowane przez urz¹d. Zwrócono uwagê na brak umiejêtnoœci
m³odych w poruszaniu siê po rynku pracy i brak ekspansywnoœci w szu-
kaniu zatrudnienia. Postulowano mobilizacjê spo³ecznoœci lokalnej
jako jeden z wa¿nych sposobów przeciwdzia³ania bezrobociu, który:
wsparty przez w³adze lokalne mo¿e przynieœæ wymierne efekty

262

Przedstawicielka organizacji pozarz¹dowej omówi³a liczne inicjaty-

wy podejmowane przez Fundacjê Rozwoju Spo³ecznego „Nad Smy-

Dzia³ania lokalne na rzecz przeciwdzia³ania bezrobociu... 185

261

B. Hermanowicz, 2002, „Aspiracje i plany ¿yciowe m³odzie¿y powiatu lidzbarskiego

oraz oczekiwania i problemy zg³aszane przez nauczycieli, uczniów i ich rodziców”, referat.

sarn¹” zwi¹zane z przygotowaniem m³odych do rynku pracy i zatrud-
nienia. Zwróci³a uwagê na problem braku aktywnoœci obywatelskiej,
postawy oczekuj¹ce i roszczeniowe wœród znacznej czêœci m³odego po-
kolenia w powiecie. Za jeden z podstawowych sposobów walki z bezro-
bociem ludzi m³odych uzna³a prowadzenie edukacji dotycz¹cej aktyw-
noœci obywatelskiej, poczucia w³asnej wartoœci i kszta³towania odpo-
wiedzialnoœci za w³asne ¿ycie oraz zdobywanie doœwiadczenia zawo-
dowego poprzez pracê wolontariack¹ i stwarzanie sobie w³asnych
miejsc pracy

263

Jednym z g³ównych w¹tków dyskusji by³ problem braku wystar-

czaj¹cych œrodków na wykonywanie zadañ ustawowych. Wskazywano
na niedofinansowanie urzêdów pracy i szkó³: samorz¹dy dysponuj¹
„papierowymi” œrodkami. S¹ przekazywane nowe zadania bez pieniê-
dzy w sytuacji istnienia niesp³aconych zobowi¹zañ z 2000 roku. Jedno-
czeœnie wiele inicjatyw lokalnych upada z powodu b³êdnych i nieprze-
myœlanych decyzji w³adz centralnych. Tak by³o z opracowaniem sieci
szkó³ ponadgimnazjalnych, w której projekt w³o¿ono wiele wysi³ku.
Nowa sieæ szkolna zosta³a oparta na badaniach sonda¿owych i spo³ecz-
nych konsultacjach trwaj¹cych ponad rok. W rezultacie zmiany decyzji
dotycz¹cej reformy szkolnictwa w trzy dni musieliœmy to opracowanie
zmieniæ. Innym przyk³adem pogrzebanych inicjatyw jest idea utworze-
nia lokalnej uczelni w powiecie, o któr¹ zabiegano ponad rok.

W takiej sytuacji rosn¹ frustracje œrodowisk lokalnych. Przedstawi-

ciele samorz¹du maj¹ poczucie, ¿e zajmuj¹ siê sprawami b³ahymi, banal-
nymi, a nie dzia³alnoœci¹ kreatywn¹ i d³ugofalow¹. My chcemy szano-
waæ w³adzê RP i chcemy byæ uwa¿ani za partnerów, ale w³adza powinna
szanowaæ samorz¹dy. W wypadku sta³ego braku œrodków finansowych
w rejonach ubogich i zaprzepaszczania wielu lokalnych inicjatyw rodz¹
siê postawy roszczeniowe, kierowane do w³adzy centralnej i do innych
niezale¿nych instytucji: ¿eby niezale¿ne instytucje pomog³y nam w po-
rz¹dkowaniu tej sytuacji.

Drugim zagadnieniem podnoszonym w trakcie dyskusji by³ problem

braku aktywnoœci i marazm wœród znacznej czêœci m³odego pokolenia.

186

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

262

B. Romasz, 2002, „Zasiêg, struktura, typy bezrobocia m³odzie¿y w powiecie lidzbar-

skim oraz inicjatywy podejmowane przez Powiatowy Urz¹d Pracy w Lidzbarku Warmiñskim
w walce z bezrobociem”, referat.

263

M. ¯yliñska, 2002, „Inicjatywy podejmowane przez Fundacjê Rozwoju Spo³ecznego

„Nad Smysarn¹” w Lidzbarku Warmiñskim w zapobieganiu zjawiska bezrobocia wœród
m³odzie¿y w powiecie lidzbarskim”, referat.

Eksponowano problem niewydolnych wychowawczo lub/i ubogich ro-
dzin, zw³aszcza zwi¹zanych z rolnictwem. Podkreœlano, ¿e znaczna
czêœæ m³odzie¿y wiejskiej skoñczy edukacjê na poziomie szko³y pod-
stawowej. Wskazywano na zjawisko zani¿ania aspiracji m³odych
w szko³ach gimnazjalnych: nauczyciel udowadnia dziecku, ¿e jest tuma

nem, nadaje siê tylko do szko³y zawodowej, wpajaj¹ to uczniom do
g³owy, wystarczy popatrzeæ wokó³ siebie.

Istotn¹ kwesti¹ dla tak trudnego œrodowiska jest kreowanie w³aœci-

wych postaw zwi¹zanych z edukacj¹ i rol¹ pracy w ¿yciu cz³owieka.
Widoczne jest dziedziczenie negatywnych postaw rodziców, jak okre-
œlono: m³odzi ze œrodowisk apatycznych powielaj¹ model rodzinny, dom
rodzinny siê wlecze. Dlatego du¿¹ wagê przywi¹zywano do roli organi-
zacji pozarz¹dowych, które potrafi¹ pracowaæ z trudnymi œrodowiska-
mi lokalnymi, a ich dzia³alnoœæ nastawiona jest na wzbudzanie aktyw-
noœci lokalnej i kreowanie w³aœciwych postaw spo³ecznych. Uczestnicy
dyskusji postulowali takie inicjatywy jak utworzenie stowarzyszenia na
rzecz kszta³towania w³aœciwych postaw do pracy i agencji pracy czaso-
wej dla m³odzie¿y szkolnej, która umo¿liwia³aby im zdobycie œrodków
na edukacjê.

Sesja w Pu³awach

Uczestnicy dyskusji grupowej na organizatora i koordynatora sesji

lokalnej w powiecie pu³awskim wybrali powiatowy urz¹d pracy.
W dyskusji nad programem przysz³ego seminarium zwrócono uwagê na
potrzebê przedstawienia dzia³añ i skonfrontowania opinii przedstawi-
cieli ró¿nych podmiotów lokalnego rynku pracy, na przyk³ad: w³adzy
samorz¹dowej, urzêdu pracy, pracodawców, œrodowisk szkolnych i ini-
cjatyw obywatelskich. Podkreœlano, ¿e wiedza o dzia³alnoœci ró¿nych
podmiotów jest niewystarczaj¹ca. Du¿e znaczenie przywi¹zywano do
nadania odpowiedniej rangi seminarium: ¿eby zafunkcjonowa³o w œwia-
domoœci spo³ecznoœci lokalnej, ¿eby dawa³o poczucie wa¿noœci. W zwi¹z-
ku z tym postulowano zaproszenie oprócz wielu przedstawicieli instytu-
cji lokalnych zajmuj¹cych siê m³odzie¿¹ i rynkiem pracy, tak¿e lokal-
nych mediów.

Sesja w Pu³awach dotycz¹ca szans zawodowych m³odzie¿y na lokal-

nym rynku pracy zosta³a zorganizowana przez PUP w siedzibie i przy
wspó³pracy Pu³awskiej Szko³y Wy¿szej. Spotkanie odby³o siê 7 czerw-
ca 2002 roku. Uczestniczyli w nim miêdzy innymi przedstawiciele

Dzia³ania lokalne na rzecz przeciwdzia³ania bezrobociu... 187

zarz¹du starostwa powiatowego i urzêdu miasta Pu³awy, radni powiatu
i miasta, przedstawiciele gmin, administracji powiatu (PUP, PCPR),
wojewódzkiego urzêdu pracy, instytutów naukowych, szko³y wy¿szej,
szkó³ ponadgimnazjalnych (nauczyciele i uczniowie), poradni psycho-
logiczno-pedagogicznej, pracodawców, organizacji pozarz¹dowych,
lokalnych mediów. Program sesji, z wyj¹tkiem wyst¹pienia dotycz¹ce-
go za³o¿eñ projektu badawczego, obejmowa³ referaty lokalnych przed-
stawicieli.

Prezentacja przygotowana przez powiatowy urz¹d pracy zawiera³a

omówienie zasiêgu, struktury, uwarunkowañ i typów bezrobocia m³o-
dzie¿y w powiecie pu³awskim. Podkreœlono, ¿e sytuacja m³odych ludzi
na rynku pracy w powiecie: nie nastraja dziœ do optymizmu

264

, praktycz-

nie nie ma pracy dla m³odzie¿y koñcz¹cej szko³y i roœnie w tej grupie
bezrobocie d³ugookresowe, powy¿ej dwunastu miesiêcy. Wœród uwa-
runkowañ szczególnie trudnej sytuacji m³odzie¿y na rynku pracy wska-
zano na przyczyny le¿¹ce po stronie:
–

m³odych (miêdzy innymi: nieadekwatne kwalifikacje do wymagañ
pracodawców, brak doœwiadczenia w pracy zawodowej, ma³a mobil-
noœæ zawodowa i przestrzenna);

–

pracodawców (preferowanie osób z doœwiadczeniem zawodowym,
nieadekwatne wymagania w stosunku do zg³aszanych ofert pracy,
czêste korzystanie z wstêpnych umów pracy bez wynagrodzenia, nie-
podawanie ofert pracy do powszechnej wiadomoœci i d³ugotrwa³y
proces podejmowania decyzji o zatrudnieniu m³odego pracownika);

–

urzêdu pracy (ma³o œrodków Funduszu Pracy na aktywne formy
przeciwdzia³ania bezrobociu i programy specjalne).
Wyst¹pienie ucznia szko³y zawodowej zawiera³o omówienie wyni-

ków ankiety dotycz¹cej aspiracji i planów ¿yciowych m³odzie¿y prze-
prowadzonej wœród uczniów szeœciu szkó³ ponadgimnazjalnych powia-
tu

265

. W opinii uczniów podstawowymi barierami w zdobyciu zatrud-

nienia s¹ miêdzy innymi zbyt niskie kwalifikacje m³odych (na przyk³ad
s³aba znajomoœæ jêzyków obcych, niewystarczaj¹ce umiejêtnoœci prak-
tyczne), ma³o nowych miejsc pracy, niskie wynagrodzenie oferowane

188

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

264

Z. Przybysz, 2002, „Zasiêg, struktura, uwarunkowania i typy bezrobocia wœród m³od-

zie¿y w powiecie pu³awskim”, referat.

265

E. Otyœ, E. Ogonek, A. Ostrowska, 2002, „Aspiracje i plany ¿yciowe m³odzie¿y – ocze-

kiwania i problemy dotycz¹ce szans na lokalnym rynku pracy”, referat przygotowany pod
opiek¹ nauczycieli B. Biñczak, A. Kuflewskiej.

za ciê¿k¹ pracê, czasami wygórowane oczekiwania p³acowe absolwen-
tów. W referacie zwrócono uwagê na wysokie aspiracje edukacyjne
m³odzie¿y nie tylko liceów ogólnokszta³c¹cych, ale i szkó³ zawodo-
wych. Podkreœlono, ¿e brak œrodków finansowych uniemo¿liwia wielu
uczniom zw³aszcza ze wsi, z rodzin wielodzietnych kontynuowanie na-
uki i zmusza do szybkiego podjêcia pracy lub ³¹czenia nauki z prac¹.
Wielu ankietowanych uczniów swoich planów ¿yciowych nie wi¹¿e
z powiatem ze wzglêdu na z³¹ sytuacjê na rynku pracy i brak perspektyw
zawodowych: ...wiêkszoœæ (...) chce wyemigrowaæ do du¿ych aglomera

cji miejskich takich jak Warszawa, Poznañ czy Kraków. Tylko w nich
widzi realn¹ szansê na lepsz¹ przysz³oœæ

266

. Tego typu stwierdzenia

znalaz³y siê tak¿e w pracach pisemnych uczniów, które dostarczyli nam
nauczyciele w czasie sesji.

W wyst¹pieniu przedstawiciela Pu³awskiej Szko³y Wy¿szej zwró-

cono uwagê na rolê lokalnej szko³y wy¿szej dla rozwoju regionu. Obec-
noœæ uczelni wy¿szej zmniejsza koszty kszta³cenia, a przez to zwiêksza
siê jego dostêpnoœæ dla m³odzie¿y powiatu. Z badañ studentów szko³y
przeprowadzonych w maju 2002 roku wynika³o, ¿e dla 69 osób spoœród
110 ankietowanych istotna przy wyborze szko³y by³a odleg³oœæ uczelni
od miejsca zamieszkania. Wa¿n¹ rol¹ szko³y jest tworzenie pozytywne-
go obrazu regionu i aktywizowanie spo³ecznoœci lokalnej. Podkreœlono,
¿e obecnoœæ uczelni w regionie wzmacnia: jego konkurencyjn¹ pozycjê
we wspó³zawodnictwie o pozyskiwanie inwestorów tworz¹cych nowe
miejsca pracy

267

Dyskusja, w czasie której wypowiadali siê przedstawiciele prawie

wszystkich zaproszonych instytucji, toczy³a siê wokó³ takich zagad-
nieñ, jak: koniecznoœæ podjêcia wspó³pracy przez wszystkie podmioty
i koordynacji dzia³añ, podejmowanie i upowszechnianie pozytywnych
inicjatyw, kontynuacji rozpoczêtego procesu nawi¹zywania wspó³pra-
cy. Szansê poprawy m³odych na rynku pracy widziano w ogólnych
zmianach gospodarczych i instytucjonalnych w powiecie.

Ocena sytuacji prawnej i finansowej samorz¹dów by³a zdecydowa-

nie negatywna. Wskazywano na zewnêtrzne uwarunkowania prawne,
podatkowe, które utrudniaj¹ lub wrêcz uniemo¿liwiaj¹ realizacjê wielu
zadañ przez samorz¹dy. Podkreœlano, ¿e brak polityki regionalnej

Dzia³ania lokalne na rzecz przeciwdzia³ania bezrobociu... 189

266

Tam¿e.

267

M. Grodzka, K. Zinczuk, 2002, „Wykszta³cenie a adaptacja do wymogów rynku pracy”,

referat.

i przemys³owej zwiêksza obawy mieszkañców zwi¹zane z restruktury-
zacj¹ Zak³adów Azotowych. W dyskusji pojawi³y siê opinie obar-
czaj¹ce w³adzê centraln¹ win¹ za niewielk¹ skutecznoœæ dzia³añ sa-
morz¹dów w walce z bezrobociem: musimy zacz¹æ od prawa, gospo

darki, pieniêdzy, my w ma³ych ojczyznach wiemy lepiej, ale nie mamy
œrodków, instrumentarium. Wœród osób dyskutuj¹cych dominowa³y
jednak postawy gotowoœci do podjêcia dzia³añ, wykorzystania lokalne-
go potencja³u intelektualnego, wymiany informacji i wspó³pracy miê-
dzy ró¿nymi podmiotami: musimy zacz¹æ od siebie, potencja³ ziemi
pu³awskiej jest du¿y; trzeba siê skoncentrowaæ na Pu³awach (piêæ insty-
tutów naukowych, dwie szko³y wy¿sze), wszyscy musz¹ coœ wymyœliæ –
Zak³ady Azotowe, izba gospodarcza, w³adze samorz¹dowe miasta, gmi-
ny, powiatu musz¹ coœ wspólnie zrobiæ; s¹ oddzielne organizmy miasto,
powiat, instytuty, przedsiêbiorcy – wszystko jest, ale brak jest koordyna-
cji; nie tylko roszczenia, ale jeœli ludzie chc¹, to mo¿na zdobyæ œrodki,
tak powsta³o biuro porad obywatelskich.

Podczas dyskusji wymieniono kilka inicjatyw, które zakoñczy³y siê

sukcesem. Do pozytywnych dzia³añ zaliczono przeniesienie urzêdu pra-
cy do nowej siedziby, co zapewni³o lepsz¹ obs³ugê bezrobotnych,
powo³anie Pu³awskiej Szko³y Wy¿szej (szko³a za symbolicznego,
1 z³otego otrzyma³a od miasta grunt, za to zobowi¹za³a siê fundowaæ co
roku dwadzieœcia stypendiów), zintegrowanie przedsiêbiorców w wyni-
ku powo³ania Pu³awskiej Izby Gospodarczej, udostêpnienie lokali orga-
nizacjom pozarz¹dowym w budynkach wyremontowanych przez mia-
sto, obni¿enie przez piêæ lat o po³owê podatków od nieruchomoœci dla
przedsiêbiorców rozpoczynaj¹cych dzia³alnoœæ gospodarcz¹ w mieœcie,
dzia³alnoœæ Fundacji Pu³awskie Centrum Przedsiêbiorczoœci, urucho-
mienie Biura Porad Obywatelskich. Podkreœlano, ¿e wprawdzie dzia³al-
noœæ wielu podmiotów jest jeszcze zbyt ma³o znana w spo³ecznoœci lo-
kalnej, stanowi¹ jednak dobry przyk³ad do naœladowania: ka¿dy pomys³
mo¿e chwyciæ, trzeba wszystko uruchamiaæ co mo¿na, niech co dzie-
si¹ta inicjatywa siê rozwinie, a to poci¹gnie nastêpne, trzeba wyzwalaæ
inicjatywy intelektualne i ekonomiczne.

W podsumowaniu sesji wskazano na koniecznoœæ kontynuowania

podjêtych dzia³añ i realizacjê nowych inicjatyw, które zosta³y zg³oszo-
ne w trakcie dyskusji:

268

to spotkanie nie powinno byæ ostatnie; mówio-

190

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

268

Szczegó³owe omówienie znajduje siê w dalszych partiach publikacji.

no o optymizmie i pesymizmie, ale mimo wszystko jesteœmy optymistami
i siê nie k³óciliœmy, m³odzi chc¹ ¿yæ w dobrze zorganizowanym pañ-
stwie, w którym s¹ instytucje, które im pomog¹.

Sesja w Skierniewicach

Przedstawiciele w³adz Skierniewic jeszcze w trakcie grudniowych

warsztatów ustali cel sesji lokalnej oraz wstêpnie zaproponowali zagad-
nienia i sk³ad uczestników spotkania.

Planowanym celem sesji by³a wymiana wiedzy, pogl¹dów i ewentu-

alnie podjêcie pewnych inicjatyw, na przyk³ad: jakieœ spotkania, które
by³yby dla powiatu jakimœ trwa³ym elementem. Przede wszystkim cho-
dzi³o jednak: o przedstawienie tematu..., by zacz¹æ mówiæ, wskazywaæ
na to, ¿e problem istnieje. Formê wymiany informacji posiadanych
przez poszczególne instytucje uznano za szczególnie cenn¹, gdy¿: ka¿-
dy (...) ma tylko w¹sk¹ dzia³kê, w której siê porusza i któr¹ zna..., a taka
wymiana informacji jest najlepszym sposobem na wymianê spostrze¿eñ.
Uczestnikom warsztatu zale¿a³o równie¿, aby ustalenia dotycz¹ce ich
lokalnej polityki zatrudnienia i walki z bezrobociem m³odzie¿y zosta³y
wykorzystane w dalszych pracach legislacyjnych rz¹du dla polepszenia
startu zawodowego ludzi m³odych.

Zaproponowano tak¿e sk³ad uczestników sesji. Zgodzono siê, ¿e

powinni braæ w niej udzia³ przedstawiciele ró¿nych lokalnych œrodo-
wisk, wszyscy, którzy maj¹ jakikolwiek wp³yw na przygotowanie za-
wodowe i zatrudnienie m³odych, to jest: przedstawiciele urzêdu mia-
sta, urzêdów pracy, miejskiego oœrodka pomocy rodzinie, dyrektorzy
szkó³ ponadgimnazjalnych, przedstawiciele policji. Zaproponowano
równie¿, aby organizowana sesja by³a wspólna dla skierniewickiego
powiatu ziemskiego i miasta. Wówczas wœród zaproszonych znaleŸli-
by siê ponadto: przedstawiciele starostwa ziemskiego, wchodz¹cych
w jego sk³ad gmin, kierownicy gminnych oœrodków pomocy spo³ecz-
nej, dyrektorzy powiatowych szkó³ ponadgimnazjalnych. Osob¹ od-
powiedzialn¹ za organizacjê sesji zosta³a Przewodnicz¹ca Rady Mia-
sta Skierniewice.

Zagadnienia, które wyszczególniono jako warte omówienia podczas

sesji, dotyczy³y: zaprezentowania istniej¹cych informacji odnosz¹cych
siê do przygotowania zawodowego i bezrobocia m³odzie¿y w powiecie,
szczegó³owych dzia³añ jednostek administracji samorz¹dowej, a tak¿e
sposobów pozyskania œrodków Unii Europejskiej w celu polepszenia

Dzia³ania lokalne na rzecz przeciwdzia³ania bezrobociu... 191

startu zawodowego ludzi m³odych w powiecie, w tym przygotowywa-
nia programów unijnych (na przyk³ad szkoleñ dotycz¹cych pisania pro-
gramów).

Sesja „Szanse zawodowe m³odzie¿y w Skierniewicach i powiecie

skierniewickim” odby³a siê 23 maja 2002 roku w Skierniewicach. Orga-
nizatorem sesji by³y w³adze miasta. Uczestniczyli w niej zarówno bada-
cze, jak i przedstawiciele lokalnych œrodowisk: w³adz powiatu grodz-
kiego, administracji miasta, powiatowego urzêdu pracy, filii wojewódz-
kiego urzêdu pracy, dyrektorzy szkó³ ponadgimnazjalnych, poradni
psychologiczno-pedagogicznej, policji, lokalnej szko³y wy¿szej, praco-
dawców zrzeszonych w Regionalnej Izbie Gospodarczej, Ochotniczego
Hufca Pracy, organizacji pozarz¹dowych. Na sesji obecni byli równie¿
przedstawiciele skierniewickiego powiatu ziemskiego. Informacje o se-
sji zosta³y upowszechnione w lokalnych mediach: w radiu oraz prasie.

W czasie sesji referaty wyg³osili: przedstawiciel Powiatowego

Urzêdu Pracy w Skierniewicach, przedstawiciel Filii Wojewódzkiego
Urzêdu Pracy w Skierniewicach oraz przedstawicielka Wydzia³u Edu-
kacji Urzêdu Miasta Skierniewice.

Przedstawiciel PUP w Skierniewicach omówi³ stan i strukturê bez-

robocia osób m³odych w powiecie oraz inicjatywy s³u¿b zatrudnienia.
W swoim wyst¹pieniu wskaza³ na czynniki ograniczaj¹ce mo¿liwoœci
podjêcia pracy przez m³odych ludzi, miêdzy innymi takie jak: ma³e doœ-
wiadczenie zawodowe lub jego brak, nieadekwatne wykszta³cenie
w stosunku do potrzeb lokalnego rynku pracy, zbyt wysokie aspiracje
zawodowe i p³acowe w stosunku do wiedzy oraz umiejêtnoœci, ma³a
mobilnoœæ zawodowa i przestrzenna tej grupy oraz nie zawsze pe³na
dyspozycyjnoœæ m³odych ze wzglêdu na kontynuowanie nauki w trybie
zaocznym lub wieczorowym

269

Prezentacja przedstawiciela Filii WUP zawiera³a omówienie reali-

zowanych i planowanych inicjatyw podejmowanych na rzecz ograni-
czenia bezrobocia m³odzie¿y powiatu skierniewickiego. Podkreœli³ on,
¿e dzia³ania jego instytucji koncentruj¹ siê przede wszystkim na aktywi-
zowaniu osób m³odych i walce z ich biernoœci¹. Ponadto, stawiaj¹c py-
tania do dyskusji, wskaza³ na koniecznoœæ wspó³pracy ró¿nych podmio-
tów spo³ecznoœci lokalnej na rzecz zatrudnienia ludzi m³odych i poszu-

192

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

269

R. Pawlewicz, 2002, „Stan, struktura bezrobocia m³odzie¿y powiatu skierniewickiego

w latach 1999–2001 oraz dzia³ania Powiatowego Urzêdu Pracy w Skierniewicach na rzecz ogra-
niczenia bezrobocia wœród ludzi m³odych”, referat.

kiwania rozwi¹zañ niestandardowych: na ile system pomocy m³odzie¿y,
szczególnie bezrobotnej, powinien byæ substytutem innych segmentów
spo³ecznoœci lokalnej? Jak powinny w tym zakresie wspó³dzia³aæ ze
sob¹ ró¿ne podmioty lokalnego rynku pracy? Czy wyra¿amy wolê po-
szukiwania takich rozwi¹zañ, które by czasem wybiega³y poza te, o któ-
rych zwykliœmy mówiæ?

270

Przedstawicielka Wydzia³u Edukacji zaprezentowa³a sieæ szkó³

ponadgimnazjalnych miasta i dzia³ania w³adz Skierniewic w zakresie
przygotowania zawodowego i przeciwdzia³ania bezrobociu m³odzie-
¿y, miêdzy innymi takie jak: wzmocnienie systemu poradnictwa oraz
orientacji szkolnej i zawodowej, podniesienie jakoœci kszta³cenia za-
wodowego, upowszechnianie wiedzy o przedsiêbiorczoœci i technolo-
giach informacyjnych oraz wzmacnianie powi¹zañ miêdzy szko³ami
a pracodawcami

271

Podjêta dyskusja skoncentrowa³a siê na nastêpuj¹cych zagadnie-

niach:
–

efektywnoœci kszta³cenia w zasadniczych szko³ach zawodowych
i mo¿liwoœci uzyskiwania zatrudnienia przez ich absolwentów na
lokalnym rynku pracy,

–

metodach i skutecznoœci dzia³ania urzêdów pracy (omawiano pracê
z konkretn¹ osob¹),

–

ubóstwie jako czynniku determinuj¹cym wybory edukacyjne i drogi
zawodowe m³odych w powiecie,

–

pracy z m³odzie¿¹ „wypadaj¹c¹” z systemu edukacji,

–

perspektywach rozwoju gospodarczego terenu, koniecznoœci pro-
wadzenia aktywnej lokalnej polityki gospodarczej (lokalny przed-
siêbiorca szuka lokalnych pracowników),

–

sytuacji m³odzie¿y powiatu po wejœciu Polski do UE (koniecznoœæ
rozpoczêcia akcji informacyjnej o unijnych rynkach pracy, wyko-
rzystywania funduszy przedakcesyjnych),

–

koniecznoœci rozwoju sektora us³ug niematerialnych w powiecie
jako sektora generuj¹cego miejsca pracy.

Dzia³ania lokalne na rzecz przeciwdzia³ania bezrobociu... 193

270

W. Rutkowski, 2002, „Dotychczasowe inicjatywy i docelowe zamierzenia Filii Woje-

wódzkiego Urzêdu Pracy w Skierniewicach w przygotowaniu i realizacji lokalnych programów
przeciwdzia³ania bezrobociu absolwentów i pozosta³ych osób z przedzia³u wiekowego 18–24
lata”, referat.

271

A. Klepczarek, 2002, „Dzia³ania i propozycje w³adz samorz¹dowych Skierniewic w za-

kresie zapobieganiu zjawisku bezrobocia m³odzie¿y”, referat.

W trakcie dyskusji wskazywano na zagro¿enia zwi¹zane ze stabili-

zowaniem m³odzie¿y w ich lokalnym œrodowisku, takie jak ubóstwo
i niski poziom kszta³cenia zawodowego. Na ubóstwo jako czynnik
utrudniaj¹cy ludziom m³odym start w zawodowe ¿ycie wskaza³ przed-
stawiciel OHP. Podkreœli³ on, ¿e co roku w hufcach pracy roœnie liczba
osób, które nie kontynuuj¹ nauki z powodu z³ej sytuacji materialnej (tyl-
ko 3–4% uczestników to osoby przejawiaj¹ce kryminogenne zachowa-
nia lub pochodz¹ce z rodzin patologicznych). Zjawisko to jest tym bar-
dziej niebezpieczne, im trudniej m³odzie¿y OHP znaleŸæ zatrudnienie
ze wzglêdu na nieprzychylne postawy pracodawców.

Równie¿ du¿o uwagi poœwiêcono zagadnieniom kszta³cenia zawo-

dowego i praktycznego, a zw³aszcza problemowi zasadniczych szkó³
zawodowych. Uczestnicy dyskusji nie wypracowali wspólnego stano-
wiska w tej kwestii – pojawia³y siê zarówno argumenty za utrzymywa-
niem zasadniczych szkó³ zawodowych (ze wzglêdu na mo¿liwoœci inte-
lektualne czêœci m³odzie¿y, popyt na pracê robotników kwalifikowa-
nych w wyniku realizacji lokalnej inwestycji), jak i przeciw, wskazuj¹ce
na trudnoœci absolwentów ze znalezieniem pracy na lokalnym rynku.

W trakcie dyskusji pad³o tak¿e wiele propozycji i postulatów

zwi¹zanych z polepszaniem startu zawodowego ludzi m³odych

272

W podsumowaniu podkreœlono wielk¹ odpowiedzialnoœæ spo³ecznoœci
lokalnych za losy m³odego pokolenia: procesy spo³eczne powoli za-
chodz¹, ale jakie bêd¹ ma³e ojczyzny, to od nas zale¿y. Przebieg sesji lo-
kalnej potwierdzi³ nasze wczeœniejsze spostrze¿enia dotycz¹ce profe-
sjonalizmu dzia³ania publicznych s³u¿b zatrudnienia w Skierniewicach
i ma³ej aktywnoœci organizacji spo³ecznych w omawianym zakresie.
Uaktywni³ siê samorz¹d Skierniewic, pojawili siê nowi potencjalni part-
nerzy dzia³añ. Partnerem tym nie sta³ siê jednak skierniewicki powiat
ziemski.

194

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

272

Szczegó³owe omówienie znajduje siê w dalszych partiach publikacji.

Obraz lokalnej sieci spo³ecznej i postulaty na rzecz

przeciwdzia³ania bezrobociu m³odzie¿y

Konstruuj¹c obraz lokalnej sieci spo³ecznej uwzglêdniliœmy te pod-

mioty instytucjonalne, których przedstawiciele uczestniczyli w naszym
projekcie badawczym i których dzia³alnoœæ zwi¹zana jest z przygotowa-
niem zawodowym oraz zatrudnieniem m³odzie¿y. W badaniach ankie-
towych i w dyskusjach grupowych brali udzia³ przedstawiciele w³adz
samorz¹dowych: zarz¹du i rady powiatów, instytucji administracji po-
wiatu (PUP, PCPR, wydzia³ów starostwa), przedstawiciele zarz¹du
miast oraz œrodowisk szkolnych: dyrektorzy i nauczyciele szkó³ ponad-
gimnazjalnych, reprezentanci poradni psychologiczno-pedagogicz-
nych. W sesjach lokalnych udzia³ wziêli ponadto: przedstawiciele pra-
codawców, organizacji pozarz¹dowych, szkó³ wy¿szych, OHP, organi-
zacji prowadz¹cych kursy zawodowe, przedstawiciele WUP oraz liczni
przedstawiciele gmin.

W pierwszym etapie projektu zbieraliœmy opinie od w³adz samo-

rz¹dowych i œrodowisk szkolnych o dzia³aniach podejmowanych na po-
ziomie lokalnym na rzecz przygotowania zawodowego i zatrudnienia
m³odzie¿y. Interesowa³a nas wiedza o dzia³alnoœci wyró¿nionych pod-
miotów, to jest: w³adz samorz¹dowych, urzêdu pracy, pracodawców,
organizacji pozarz¹dowych, szkó³ ponadgimnazjalnych oraz ocena ich
aktywnoœci. Szczegó³owe opisy podejmowanych inicjatyw znajduj¹ siê
w monografiach powiatów. Zwróciliœmy w nich uwagê na wystêpuj¹ce
ró¿nice pomiêdzy stanem wiedzy i opiniami wyra¿anymi przez przed-
stawicieli w³adz samorz¹dowych i œrodowisk szkolnych.

Obecnie przedmiotem porównañ bêd¹: (1) sieæ wspó³pracy i komu-

nikacji miêdzy poszczególnymi podmiotami, zdiagnozowana w wyniku
badania ankietowego i dyskusji grupowej oraz (2) sieæ wspó³pracy i ko-
munikacji miêdzy poszczególnymi podmiotami zaobserwowana w cza-
sie sesji lokalnych w powiatach. Zaprezentowany pierwszy typ sieci
ujawnia stan œwiadomoœci przedstawicieli w³adz samorz¹dowych i œro-
dowisk szkolnych. Drugi zaœ powsta³ w wyniku prowadzonej obserwa-
cji uczestnicz¹cej w trakcie sesji lokalnej.

Dzia³ania lokalne na rzecz przeciwdzia³ania bezrobociu... 195

Powiat lidzbarski

Za g³ównego inicjatora dzia³añ na rzecz przygotowania zawodowe-

go i zatrudnienia m³odzie¿y postrzegany by³ samorz¹d powiatowy. Na
podstawie przeprowadzanych ankiet i dyskusji grupowej ujawni³a siê
œcis³a wspó³praca samorz¹du z powiatowym urzêdem pracy i szko³ami
ponadgimnazjalnymi. Dotyczy³o to miêdzy innymi: profilowania szkó³
ponadgimnazjalnych, badañ aspiracji edukacyjnych i zawodowych
m³odzie¿y oraz opinii pracodawców, udzia³u w opracowaniu projektu
funduszu stypendialnego i powo³ania szko³y wy¿szej. Samorz¹d sta³ siê
naturalnym inicjatorem zorganizowania sesji lokalnej. Przedstawiciele
w³adz powiatowych zadeklarowali aktywny udzia³ w przygotowaniu
i prowadzeniu seminarium. Sesja odby³a siê w siedzibie powiatu.

W trakcie sesji lokalnej zaobserwowaliœmy ponadto du¿¹ aktyw-

noœæ organizacji pozarz¹dowej Fundacja Rozwoju Lokalnego „Nad
Smysarn¹”, która œciœle wspó³pracowa³a z samorz¹dem powiatowym
i powiatowym urzêdem pracy. W dyskusji brali udzia³ przedstawiciele
samorz¹dów gmin, którzy wykazali du¿e zainteresowanie problemami
przygotowania edukacyjnego m³odzie¿y oraz zorganizowaniem wspar-
cia socjalnego dla dzieci z ubogich rodzin. Podobnie jak w pierwszym
etapie badañ lokalni pracodawcy nie byli postrzegani jako partner goto-
wy do wspó³pracy z innym podmiotami. W czasie sesji lokalnej nie
zaobserwowaliœmy równie¿ gotowoœci do podejmowania wspólnych
dzia³añ oraz inicjatyw na rzecz przygotowania zawodowego i zatrudnie-
nia m³odzie¿y.

Wydaje siê, ¿e charakterystyczn¹ cech¹ powiatu lidzbarskiego jest sil-

na pozycja samorz¹du, który wspó³pracuje z innymi podmiotami: powia-
towym urzêdem pracy, szko³ami, gminami i organizacj¹ pozarz¹dow¹.
Jest inicjatorem wielu dzia³añ i projektów. Dzia³alnoœæ samorz¹du prze-
biega w szczególnie trudnych warunkach spo³ecznych, zwi¹zanych
z ubóstwem, bezrobociem ludnoœci i nisk¹ samoorganizacj¹ spo³eczn¹.
Widoczna jest aktywnoœæ jednej organizacji pozarz¹dowej oraz biernoœæ
istniej¹cych pracodawców przy braku nowych inwestorów.

196

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

Rysunek 1

Powiat lidzbarski – stan przed sesj¹

samorz¹d powiatowy

Legenda:
1. Podmioty:
– w wypadku pogrubienia – podmiot dominuj¹cy w dzia³aniach,
– w wypadku kursywy pogrubionej – podmiot uaktywniony w czasie sesji

lokalnej

2. Sieæ wspó³pracy:

sta³a wspó³praca podmiotów,
s³aba, sporadyczna wspó³praca podmiotów,
ujawniona w trakcie sesji wspó³praca podmiotów lub deklaracja
nawi¹zania wspó³pracy.

Rysunek 2

Powiat lidzbarski – obserwowany stan w trakcie sesji

samorz¹d powiatowy

Legenda: patrz rysunek 1.

Dzia³ania lokalne na rzecz przeciwdzia³ania bezrobociu... 197

PUP

szko³y ponadgimnazjalne

organizacje pozarz¹dowe

pracodawcy

samorz¹dy gmin

PUP

szko³y ponadgimnazjalne

organizacje pozarz¹dowe

pracodawcy

Powiat pu³awski

Za g³ównego inicjatora dzia³añ na rzecz przygotowania zawodowe-

go i zatrudnienia m³odzie¿y postrzegany by³ powiatowy urz¹d pracy.
Na podstawie przeprowadzanych ankiet i dyskusji grupowej ujawni³a
siê œcis³a wspó³praca tej instytucji z samorz¹dem powiatowym. Doty-
czy³o to miêdzy innymi udzia³u przedstawicieli urzêdu w opracowaniu
strategii spo³eczno-gospodarczej powiatu (która uwzglêdnia problema-
tykê przygotowania do rynku pracy i przeciwdzia³ania bezrobociu),
profilowania szkó³ ponadgimnazjalnych, wsparcia finansowego urzêdu
pracy z bud¿etu powiatu i pozyskania dla niego nowej siedziby. Powia-
towy urz¹d pracy by³ inicjatorem zorganizowania sesji lokalnej. Pozy-
ska³ jako partnera do wspó³pracy Pu³awsk¹ Szko³ê Wy¿sz¹, w której
siedzibie odby³a siê sesja lokalna.

W trakcie sesji lokalnej zaobserwowaliœmy du¿¹ aktywnoœæ nauczy-

cieli szkó³ ponadgminazjalnych, którzy zmobilizowali uczniów do zrea-
lizowania badañ ankietowych dotycz¹cych aspiracji edukacyjnych i za-
wodowych ludzi m³odych. Uczniowie zaprezentowali wyniki badañ
i brali udzia³ w sesji. Równie¿ przedstawiciele innych podmiotów, to
jest: samorz¹du Pu³aw, samorz¹dów gmin, szko³y wy¿szej, organizacji
pozarz¹dowych i pracodawców aktywnie uczestniczyli w dyskusji. Wy-
kazali du¿e zainteresowanie problematyk¹ rynku pracy oraz sytuacj¹
edukacyjn¹ i zawodow¹ m³odych. Deklarowali gotowoœæ do wspó³pra-
cy i dzia³añ w obliczu potencjalnego zagro¿enia, jaki stanowi³by dla
miasta i okolic upadek Zak³adów Azotowych.

Charakterystyczn¹ cech¹ powiatu pu³awskiego jest du¿a aktywnoœæ

powiatowego urzêdu pracy, który wspó³pracuje z innymi podmiotami:
samorz¹dem powiatowym, samorz¹dem Pu³aw i gmin, szko³ami ponad-
gimnazjalnymi, szko³¹ wy¿sz¹, pracodawcami i organizacjami po-
zarz¹dowymi. Jest inicjatorem przedsiêwziêæ i wspólnych projektów.
Obecnie czynnikiem silnie stymuluj¹cym do aktywnoœci zwi¹zanej
z rynkiem pracy jest niepewna sytuacja Zak³adów Azotowych, od któ-
rych kondycji finansowej zale¿y przysz³oœæ miasta i okolic. W obliczu
poczucia zagro¿enia nastêpuje zbli¿enie wielu podmiotów i jednoczenie
dzia³añ, co mo¿e stanowiæ podstawê do stworzenia szerszej koalicji na
rzecz rozwoju rejonu.

198

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

Rysunek 3

Powiat pu³awski – stan przed sesj¹

samorz¹d powiatowy

Legenda:
1. Podmioty:
– w wypadku pogrubienia – podmiot dominuj¹cy w dzia³aniach,
– w wypadku kursywy pogrubionej – podmiot uaktywniony w czasie sesji

lokalnej

2. Sieæ wspó³pracy:

sta³a wspó³praca podmiotów,
s³aba, sporadyczna wspó³praca podmiotów,
ujawniona w trakcie sesji wspó³praca podmiotów lub deklaracja
nawi¹zania wspó³pracy.

Rysunek 4

Powiat pu³awski – obserwowany stan w trakcie sesji

Legenda: patrz rysunek 3.

Dzia³ania lokalne na rzecz przeciwdzia³ania bezrobociu... 199

samorz¹d powiatowy

PUP

szko³a wy¿sza

szko³y ponadgimnazjalne

samorz¹d Pu³aw

samorz¹dy gmin

organizacje pozarz¹dowe

pracodawcy

PUP

szko³y ponadgimnazjalne

organizacje pozarz¹dowe

pracodawcy

Powiat skierniewicki

Za g³ównego inicjatora dzia³añ na rzecz przygotowania zawodowego

i zatrudnienia m³odzie¿y postrzegane by³y urzêdy pracy: powiatowy
i wojewódzki. Du¿¹ aktywnoœæ wykazywa³ równie¿ samorz¹d powiato-
wy. Na podstawie przeprowadzanych ankiet i dyskusji grupowej ujawni³a
siê œcis³a wspó³praca pomiêdzy urzêdami pracy powiatowym i wojewó-
dzkim, szko³ami ponadgimnazjalnymi oraz samorz¹dem powiatowym.
Dotyczy³o to miêdzy innymi: profilowania szkó³ ponadgimnazjalnych,
badañ aspiracji edukacyjnych i zawodowych m³odzie¿y oraz jej rodzi-
ców, organizacji targów jêzykowych, edukacyjnych i pracy. Inicjatorem
i organizatorem sesji lokalnej by³ samorz¹d przy wspó³pracy PUP i Filii
WUP. Sesja odbywa³a siê w M³odzie¿owym Centrum Kultury.

W trakcie sesji lokalnej zaobserwowaliœmy ponadto du¿¹ aktyw-

noœæ reprezentantów nastêpuj¹cych podmiotów: samorz¹du powiato-
wego, szko³y wy¿szej, Ochotniczego Hufca Pracy, pracodawców. Obec-
ni byli równie¿ przedstawiciele powiatu skierniewickiego ziemskiego.
Pomimo administracyjnego podzia³u rejonu wiele problemów edukacyj-
nych i zawodowych ludzi m³odych obu powiatów jest wspólnych. Infra-
struktura edukacyjna, która w przewa¿aj¹cej czêœci znajduje siê na tere-
nie miasta, jest naturalnym zapleczem dla powiatu ziemskiego. Mimo
historycznych zwi¹zków nie zaobserwowaliœmy wspó³pracy pomiêdzy
powiatami. Nie pad³a równie¿ deklaracja jej podjêcia.

W dyskusji silnie akcentowano koniecznoœæ dokonywania inwestycji

w mieœcie i przyci¹gniêcia inwestorów. W nich upatrywano rozwi¹zanie
problemów rynku pracy. Pracodawcy oczekiwali równie¿ prowadzenia
przez miasto aktywnej polityki gospodarczej, która przyczyni siê do roz-
woju rejonu. Partnerem do wspó³pracy na rzecz rozwoju spo³ecznego
i gospodarczego Skierniewic oraz okolic staje siê lokalna uczelnia wy¿-
sza. Z drugiej strony ujawni³ siê problem m³odzie¿y wypadaj¹cej z syste-
mu szkolnego, widoczny w strukturach OHP. Wyartyku³owanie proble-
mu by³o zaskoczeniem dla w³adz miasta. Problemy te byæ mo¿e w wiêk-
szym stopniu dotycz¹ powiatu ziemskiego, niemniej jednak konsekwen-
cje spo³eczno-ekonomiczne s¹ nieuniknione dla miasta.

Skierniewice charakteryzuje doœwiadczenie administracyjne i pro-

fesjonalizm s³u¿b zatrudnienia, wynikaj¹ce z po³¹czenia si³ PUP i Filii
WUP. Dzia³alnoœæ samorz¹du miasta nastawiona jest na rozwój inwes-
tycyjny, ³¹cz¹cy Skierniewice z Warszaw¹ i £odzi¹. Obserwowane jest
natomiast s³abe zainteresowanie rozwojem i problemami okolicznych

200

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

gmin (powiatu ziemskiego). Próba ominiêcia problemów powiatu ziem-
skiego czyni lokalne koalicje budowane przez miasto nieskutecznymi.
Zw³aszcza nierozwi¹zane problemy m³odych z powiatu ziemskiego,
zwi¹zane z ich edukacj¹, zatrudnieniem oraz stabilizacj¹ ¿yciow¹, doty-
czyæ bêd¹ w du¿ym stopniu miasta.

Rysunek 5

Skierniewice – stan przed sesj¹

Legenda:
1. Podmioty:
– w wypadku pogrubienia – podmiot dominuj¹cy w dzia³aniach,
– w wypadku kursywy pogrubionej – podmiot uaktywniony w czasie sesji

lokalnej

2. Sieæ wspó³pracy:

sta³a wspó³praca podmiotów,
s³aba, sporadyczna wspó³praca podmiotów,
ujawniona w trakcie sesji wspó³praca podmiotów lub deklaracja
nawi¹zania wspó³pracy.

Rysunek 6

Skierniewice – obserwowany stan w trakcie sesji

Legenda: patrz rysunek 5.

Dzia³ania lokalne na rzecz przeciwdzia³ania bezrobociu... 201

samorz¹d powiatowy

PUP (+WUP)

szko³y
ponadgimnazjalne

szko³a wy¿sza

OHP

organizacje
pozarz¹dowe

pracodawcy

samorz¹d powiatowy

PUP (+WUP)

szko³y
ponadgimnazjalne

organizacje pozarz¹dowe

pracodawcy

Postulaty na rzecz przeciwdzia³ania bezrobociu m³odzie¿y

W czasie ka¿dej sesji lokalnej zg³oszono wiele postulatów do-

tycz¹cych polepszenia sytuacji ludzi m³odych w zakresie przygotowa-
nia zawodowego i zatrudnienia. Szczegó³owe informacje dla ka¿dego
powiatu przedstawia tabela 3. Zebrane propozycje zosta³y podzielone
wed³ug kategorii: edukacja i zatrudnienie.

W zakresie edukacji zg³oszono nastêpuj¹ce postulaty dotycz¹ce:

–

kszta³cenia ustawicznego, na przyk³ad: utworzenie Centrum Kszta³-
cenia Ustawicznego w powiecie pu³awskim, wzbogacenie oferty
edukacyjnej w Skierniewicach,

–

kszta³cenia praktycznego, na przyk³ad: utworzenie Centrum Kszta³-
cenia Praktycznego w Skierniewicach i powiecie pu³awskim,

–

kszta³cenia jêzykowego, na przyk³ad: zorganizowanie bezp³atnych
kursów jêzykowych w powiecie pu³awskim i w Skierniewicach,

–

upowszechnienia wiedzy o Unii Europejskiej wœród uczniów i na-
uczycieli, na przyk³ad w Skierniewicach i powiecie pu³awskim,

–

utworzenia lokalnej uczelni wy¿szej w powiecie lidzbarskim i wy-
korzystywania potencja³u uczelni dla rozwoju rejonu poprzez, na
przyk³ad, utworzenie centrum przygotowuj¹cego ludzi do pracy
w us³ugach przy lokalnej uczelni wy¿szej w Skierniewicach,

–

uspo³ecznienia procesów decyzyjnych dotycz¹cych szkolnictwa po-
przez, na przyk³ad: w³¹czenie spo³ecznoœci lokalnych w planowanie
systemu edukacji w powiecie lidzbarskim czy stworzenie lobby dy-
rektorów szkó³ na rzecz kszta³cenia w powiecie pu³awskim,

–

promowania pozytywnych postaw wobec pracy, na przyk³ad po-
przez powo³anie stowarzyszenia i pokazywanie m³odym potencjal-
nych miejsc pracy w powiecie lidzbarskim.
Zg³aszane postulaty wynika³y z istniej¹cych braków w infrastruktu-

rze spo³ecznej powiatów, jak równie¿ by³y reakcj¹ na szczególnie dot-
kliwe i nierozwi¹zane problemy danego powiatu. Równie¿ inicjatywy
odnosz¹ce siê do sfery zatrudnienia wskazywa³y na niedobory i trudno-
œci w tym obszarze.

Propozycje w zakresie zatrudnienia m³odych obejmowa³y nastê-

puj¹ce dziedziny dotycz¹ce:
–

aktywizowania osób m³odych na rynku pracy poprzez, na przyk³ad:
powo³anie agencji pracy czasowej dla uczniów w powiecie lidzbar-
skim i w powiecie pu³awskim, biura promocji karier przy szkole wy¿-

202

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

szej w powiecie pu³awskim, upowszechnienie wolontariatu w po-
wiecie lidzbarskim,

–

polepszenia informacji o rynku pracy poprzez, na przyk³ad: po-
wo³anie centrum informacji zawodowej w powiecie lidzbarskim,
upowszechnienie informatorów o szko³ach i regionalnym rynku pra-
cy w Skierniewicach, monitorowanie losów zawodowych absol-
wentów i debaty spo³eczne w mediach w powiecie pu³awskim,

–

stymulowania dzia³alnoœci inwestycyjnej poprzez, na przyk³ad: po-
szukiwanie i wspieranie lokalnych inwestorów w powiecie lidzbar-
skim i w powiecie pu³awskim, pozyskiwanie œrodków przedakcesyj-
nych na rozwój w powiecie Skierniewice,

–

preferowania przy zatrudnianiu lokalnych pracowników i dzielenia
siê prac¹ w powiecie Skierniewice,

–

doskonalenia s³u¿b zatrudnienia, na przyk³ad poprzez szkolenie pra-
cowników w zakresie pozyskiwania œrodków pozabud¿etowych
w powiecie pu³awskim.
Zaprezentowany w rozdziale obraz sieci lokalnej wskazuje na aktu-

alne i potencjalne zasoby istniej¹ce w strukturze ka¿dego powiatu. Na-
tomiast wymienione postulaty dzia³añ pokazuj¹ obszary niedoborów
i wa¿nych problemów wymagaj¹cych interwencji. S¹dziæ nale¿y, ¿e
przy udziale aktywnych i deklaruj¹cych wiêksze zaanga¿owanie pod-
miotów liczne propozycje zg³oszone w trakcie sesji lokalnych maj¹
szanse na realizacjê. Wydaje siê, ¿e wa¿na jest liczba zawi¹zywanych
koalicji i ich zdolnoœæ do przetrwania, jak równie¿ to, aby ¿aden ze
znacz¹cych partnerów rynku pracy nie pozostawa³ poza sieciami
wspó³pracy. Na zakoñczenie warto podkreœliæ, ¿e wybrany przez nas
problem–sonda, czyli bezrobocie m³odzie¿y na lokalnym rynku pracy,
jest zagadnieniem wzbudzaj¹cym zaanga¿owanie przedstawicieli ró¿-
nych organizacji, tak¿e ze wzglêdu na ich osobiste doœwiadczenia.
Sprzyjaæ to mo¿e mobilizacji i integracji œrodowiska lokalnego wokó³
sposobów jego rozwi¹zania.

Dzia³ania lokalne na rzecz przeciwdzia³ania bezrobociu... 203

Tabela 3

Postulaty dzia³añ lokalnych dotycz¹ce edukacji i zatrudnienia ludzi

m³odych na lokalnym rynku pracy

Edukacja

Zatrudnienie

Powiat
lidzbar-
ski

Utworzenie lokalnej uczelni wy¿szej.
Szkolenie nauczycieli pod k¹tem
przekazywania wiedzy o UE i edu-
kacji regionalnej.
„Otwarcie” szkó³ na potrzeby
spo³ecznoœci lokalnych i w³¹cznie
spo³ecznoœci lokalnych w planowa-
nie systemu edukacji.
Powo³anie stowarzyszenia na rzecz
kszta³towania postaw wobec pracy.
Edukowanie m³odych przez poka-
zywanie im potencjalnych miejsc
pracy.

Utworzenie agencji pracy czasowej
dla uczniów – spó³dzielni pracy.
Powo³anie lokalnego centrum informacji
zawodowej upowszechniaj¹cego wiedzê
o zawodach i ofertach pracy.
Upowszechnianie wolontariatu jako
etapu przygotowania do zatrudnienia.
Wzmocnienie inicjatyw lokalnych na
rzecz rozwoju agroturystyki, sektora
turystycznego i du¿ych specjalistycz-
nych gospodarstw rolnych jako poten-
cjalnych miejsc pracy dla m³odych.

Powiat
pu³aw-
ski

Utworzenie centrum kszta³cenia
ustawicznego.

Utworzenie centrum kszta³cenia
praktycznego.

Stworzenie lobby dyrektorów szkó³
ponadgimnazjalnych na rzecz
kszta³cenia w powiecie.

Rozwój bezp³atnych kursów jêzy-
kowych dla m³odzie¿y.

Utworzenie biura promocji karier za-
wodowych przy szkole wy¿szej.
Inicjowanie debat spo³ecznych i paneli
dyskusyjnych w mediach na temat bez-
robocia z udzia³em wielu podmiotów.
Szkolenie pracowników urzêdu pracy
w pozyskiwaniu pieniêdzy pozabu-
d¿etowych.
Utworzenie agencji pracy czasowej
dla m³odzie¿y szkolnej.
Zbudowanie systemu monitorowania
losów zawodowych absolwentów.
Utworzenie koalicji ró¿nych lokal-
nych podmiotów na rzecz œci¹gniêcia
inwestorów.

Powiat
skier-
niewic-
ki
grodzki

Utworzenie centrum kszta³cenia
praktycznego.
Utworzenie centrum przygoto-
wuj¹cego ludzi do pracy w
us³ugach przy wykorzystaniu
szko³y wy¿szej.
Rozwój bezp³atnych kursów jêzy-
kowych dla m³odzie¿y.
Zorganizowanie szkoleñ dla m³o-
dzie¿y w zakresie wiedzy o UE.
Wzbogacenie oferty edukacyjnej
zwi¹zanej ze szkoleniem ustawicz-
nym.

Ograniczanie wolontariatu jako formy
zatrudnienia m³odzie¿y na rzecz two-
rzenia miejsc pracy przez podzia³
(dzielenie siê prac¹).
Preferowanie przy inwestycjach
w mieœcie zatrudnienia mieszkañców,
w tym m³odych.
Upowszechnienie informacji o regio-
nalnym rynku pracy (poza powiatem)
poprzez informatory o szko³ach i sytu-
acji na rynku pracy.
Wykorzystanie œrodków przedakcesyj-
nych na tworzenie miejsc pracy.

204

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

Ewa Giermanowska

Mariola Rac³aw-Markowska

Wnioski z badañ i rekomendacje

dla praktyki

Decentralizacja polityki spo³ecznej pañstwa wi¹za³a siê z przejê-

ciem odpowiedzialnoœci za rozwój spo³ecznoœci lokalnej przez samo-
rz¹dy. Do lat dziewiêædziesi¹tych XX wieku samorz¹dy jako samodziel-
ne podmioty organizuj¹ce ¿ycie mieszkañców nie funkcjonowa³y w œro-
dowiskach lokalnych. Rolê dominuj¹cego podmiotu w spo³ecznoœci lo-
kalnej pe³ni³y zak³ady pracy. Jak podkreœla J. Regulski, organizacja
spo³eczeñstwa nastêpowa³a przede wszystkim wokó³ miejsca pracy,
a nie miejsca zamieszkania

273

. Sytuacja ta uleg³a zmianie w latach dzie-

wiêædziesi¹tych. Powo³anie samorz¹dów gminnych, a nastêpnie powia-
towych spowodowa³o powrót do wymiaru lokalnego, uto¿samianego
z miejscem zamieszkania. Umiejscowienie w lokalnej przestrzeni spo-
³ecznej sta³o siê podstawowym wymiarem doœwiadczeñ jednostko-
wych.

Wraz z wprowadzeniem gospodarki rynkowej pojawia³y siê nowe

czynniki, maj¹ce istotny wp³yw na doœwiadczenia biograficzne jedno-
stek. O umiejscowieniu w przestrzeni lokalnej w du¿ym stopniu zaczê³a
przes¹dzaæ sytuacja na lokalnym rynku pracy. Brak pracy zaburzy³ po-
czucie stabilizacji spo³ecznej i zmusi³ jednostki do podejmowania mi-
gracji. Przyjmuj¹c definicjê rozwoju lokalnego jako „systematyczny

273

J. Regulski, 2002, Polski samorz¹d po dziesiêciu latach, w: S. Micha³owski (red.), Sa-

morz¹d terytorialny III Rzeczypospolitej. Dziesiêæ lat doœwiadczeñ, Lublin, Wydawnictwo Uni-
wersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej, s. 16.

i trwa³y proces (...) zmian w uk³adzie lokalnym, które zwiêkszaj¹ sumê
szans indywidualnego rozwoju poszczególnych mieszkañców”

274

, nale-

¿y uznaæ zjawisko bezrobocia za czynnik uniemo¿liwiaj¹cy wszech-
stronny rozwój jednostek i spo³ecznoœci. W wyniku braku zatrudnienia
zosta³y zak³ócone harmonijne procesy rozwoju spo³ecznego, zwi¹zane
z wykorzystaniem istniej¹cych zasobów pracy.

Lokalne rozwi¹zania problemu bezrobocia

m³odzie¿y i ich konsekwencje dla rozwoju

spo³ecznoœci powiatu

W referowanych badaniach liczne z omawianych trudnoœci zwi¹za-

ne z przygotowaniem zawodowym i zatrudnieniem ludzi m³odych by³y
wspólne dla lokalnych samorz¹dów. Niemniej sposób ich postrzegania
oraz przyjmowane i proponowane strategie dzia³añ by³y zró¿nicowane.
W powiatach obserwowaliœmy odmienne postawy wystêpuj¹ce w œro-
dowiskach lokalnych wobec bezrobocia m³odzie¿y. Ró¿nice te ilustruj¹
stworzone przez nas continua dla analizowanych wymiarów struktury
spo³ecznej, to jest: poziomu w³adz powiatu, administracji powiatu
(w tym wypadku s³u¿b zatrudnienia), spo³ecznoœci lokalnej, ludzi
m³odych. Danych do ich skonstruowania dostarczy³a ca³oœæ zgroma-
dzonego materia³u Ÿród³owego. Do wyró¿nionych przez nas czterech
poziomów struktury zosta³y przyporz¹dkowane skale, których krañce
opisuj¹ okreœlone cechy. Przedstawione poni¿ej uporz¹dkowanie po-
wiatów na skalach stanowi porównanie œrodowisk lokalnych, natomiast
nie pokazuje stopnia natê¿enia danej cechy w powiecie. Zgromadzony
przez nas materia³ badawczy nie pozwoli³ na okreœlenie intensywnoœci
wystêpowania poszczególnych cech w powiatach.

206

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

274

J. Warda, W. K³osowski, 2002, Strategia rozwoju lokalnego a dzia³alnoœæ samorz¹du

lokalnego, w: S. Micha³owski (red.), Samorz¹d terytorialny III Rzeczypospolitej..., wyd.cyt.,
s. 382.

Skonstruowaliœmy nastêpuj¹ce skale:

I. dla poziomu powiatu (w³adz samorz¹dowych): oczekiwania w³adz
samorz¹dowych kierowane do innych podmiotów w³adzy publicznej
wymiary skali: samodzielnoœæ (poleganie w³adz samorz¹dowych na
sobie i w³asnych zasobach lokalnych) – roszczeniowoœæ (oczekiwania
zg³aszane przez w³adze samorz¹dowe wobec pañstwa, województwa,
gmin)
kolejnoœæ uporz¹dkowania na skali „samodzielnoœæ versus roszczenio-
woœæ”:

samodzielnoœæ: Skierniewice > powiat pu³awski > powiat lidzbarski: roszczeniowoœæ

II. dla poziomu administracji powiatu (w tym wypadku s³u¿b zatrudnie-
nia): stosunek przedstawicieli s³u¿b zatrudnienia do innowacji i zmian
odnosz¹cych siê do problemu bezrobocia osób m³odych
wymiary skali: kreatywnoœæ (inicjatywa obserwowana w dzia³aniach
s³u¿b zatrudnienia) – konserwatywny legalizm (koncentrowanie siê
s³u¿b zatrudnienia na realizacji ustawowych zadañ)
kolejnoœæ uporz¹dkowania na skali „kreatywnoœæ versus konserwatyw-
ny legalizm”:

kreatywnoœæ:Skierniewice > powiat pu³awski > powiat lidzbarski: konserwatywny legalizm

III. dla poziomu spo³ecznoœci lokalnej (mieszkañców powiatu): post-
rzegany stan aktywnoœci spo³ecznej mieszkañców powiatu zwi¹zany
z rozwi¹zywaniem problemu bezrobocia ludzi m³odych w œrodowisku
lokalnym
wymiary skali: samoorganizacja spo³eczna (powstawanie i dzia³alnoœæ
organizacji pozarz¹dowych, obecnoœæ inicjatyw obywatelskich) – bier-
noœæ spo³eczna (brak inicjatyw obywatelskich i nik³a dzia³alnoœæ orga-
nizacji pozarz¹dowych)
kolejnoœæ uporz¹dkowania na skali „samoorganizacja spo³eczna versus
biernoœæ spo³eczna”:

samoorganizacja spo³eczna: powiat lidzbarski = powiat pu³awski > Skierniewice: biernoœæ spo³eczna

Wnioski z badañ i rekomendacje dla praktyki

207

IV. dla poziomu jednostek (postawy ludzi m³odych): postrzegane stra-
tegie zachowania m³odych na rynku pracy
wymiary skali: aktywnoœæ (aktywne poszukiwanie zatrudnienia przez
osoby m³ode w powiecie lub poza nim) – pasywnoœæ (bierne wyczekiwa-
nie m³odych, podporz¹dkowanie siê sytuacji na lokalnym rynku pracy)
kolejnoœæ uporz¹dkowania na skali „aktywnoœæ versus pasywnoœæ”:

aktywnoœæ: Skierniewice > powiat pu³awski > powiat lidzbarski: pasywnoœæ

Przedstawione skale pokazuj¹ wystêpowanie w œrodowiskach lokal-

nych zró¿nicowanych postaw wobec problemu bezrobocia osób
m³odych. W Skierniewicach zaobserwowaliœmy du¿¹ samodzielnoœæ
w³adz samorz¹dowych, kreatywnoœæ s³u¿b zatrudnienia oraz w porów-
naniu z pozosta³ymi powiatami bardziej aktywne postawy m³odzie¿y
wobec w³asnego zatrudnienia. Jest to uwarunkowane w du¿ym stopniu
korzystnym po³o¿eniem geograficznym miasta (stanowi¹cego „sypial-
niê” dla Warszawy i £odzi) oraz lepszym stanem infrastruktury spo³ecz-
nej i doœwiadczeniem w³adz samorz¹dowych, wynikaj¹cych ze statusu
by³ego miasta wojewódzkiego. Z drugiej strony w powiecie lidzbar-
skim, czêœciej ni¿ w pozosta³ych, zaobserwowaliœmy postawy roszcze-
niowe w³adz samorz¹dowych wobec pañstwa, konserwatywny legalizm
s³u¿b zatrudnienia (wynikaj¹cy z braku œrodków nawet na realizacjê za-
dañ ustawowych) oraz nasilenie wystêpowania wœród ludzi m³odych
postaw apatycznych wobec w³asnej edukacji i pracy (bêd¹cych miêdzy
innymi rezultatem pog³êbiaj¹cego siê i powszechnego ubóstwa miesz-
kañców powiatu).

Za³o¿eniem reformy samorz¹dowej by³o przywrócenie znaczenia

czynnika umiejscowienia lokalnego w organizacji spo³eczeñstwa. Na
podstawie naszych badañ s¹dzimy, ¿e wraz z powiêkszaj¹cym siê bez-
robociem maleæ bêdzie jego znaczenie. To praca (wystêpowanie lub jej
brak) ponownie staje siê wyznacznikiem organizacji spo³ecznej. W wy-
padku m³odych miejsce zamieszkania mo¿e mieæ wtórne znaczenie wo-
bec wyborów zwi¹zanych z prac¹. W konsekwencji zminimalizowania
czynnika umiejscowienia lokalnego bêdzie utrudnione budowanie lokal-
nych to¿samoœci. W tej sytuacji s¹dzimy, ¿e w obliczu braku rozwi¹za-
nia problemów rynku pracy, za które powiat ponosi du¿¹ odpowiedzial-
noœæ, nie nast¹pi legitymizacja struktur powiatowych. Utrudniæ to mo¿e
(a nawet uniemo¿liwiæ) budowê spo³eczeñstwa obywatelskiego. Socjo-

208

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

logowie podkreœlaj¹, ¿e „wytwarzaniu siê standardów obywatelskich
nie s³u¿¹ zbyt du¿e ró¿nice dochodowe w spo³eczeñstwie oraz sytuacja
deprywacji materialnej szerokich grup ludnoœci”

275

ród³a bezrobocia i lokalna polityka wspierania

rodzin oraz ludzi m³odych

W latach dziewiêædziesi¹tych rynek pracy w dalszym ci¹gu pozosta³

czynnikiem organizuj¹cym ¿ycie spo³ecznoœci lokalnych. Posiadanie
pracy lub jej brak zdeterminowa³o przebieg indywidualnych biografii
i doœwiadczeñ rodzinnych. Wprowadzenie gospodarki rynkowej w Pol-
sce ³¹czy³o siê z powstaniem nowych wzorów karier zawodowych. Do-
œwiadczenia edukacyjne i zawodowe rodziców uzyskane w poprzednim
systemie okaza³y siê czêsto nieprzydatne dla m³odych. Nast¹pi³o przer-
wanie ci¹g³oœci przekazywania wzorów wchodzenia w doros³e ¿ycie.
M³odzi stanêli wobec wyboru wielu stylów ¿ycia.

Bogata oferta edukacyjna i zawodowa, której doœwiadcza³y spo-

³eczeñstwa zachodnie w wyniku procesów modernizacji, sta³a siê tak¿e
udzia³em spo³eczeñstwa polskiego. Rozpoczê³y siê procesy indywidua-
lizacji doœwiadczeñ jednostkowych zwi¹zanych z w³asn¹ biografi¹ edu-
kacyjn¹ i zawodow¹. Przejawem tego zjawiska sta³a siê na przyk³ad
popularyzacja w mediach wzorów m³odych osób odnosz¹cych sukcesy
w wyniku „planowania w³asnego ¿yciorysu (kariery)”.

Jednoczeœnie procesom indywidualizacji biografii towarzyszy³a po-

garszaj¹ca siê sytuacja na rynku pracy i zwi¹zane z ni¹ procesy ubo¿e-
nia ca³ych grup spo³ecznych. Wyniki wielu realizowanych projektów
badawczych potwierdzaj¹, ¿e znaczna czêœæ spo³eczeñstwa nie korzysta
z pozytywnych rezultatów zmiany ustrojowej

276

. Jak pokazuj¹ rezultaty

naszych badañ, dla wielu ludzi m³odych dostêp do edukacji i pracy sta³
siê pozorny w ich miejscach zamieszkania. W opinii badanych przedsta-
wicieli w³adz powiatowych i œrodowisk szkolnych losy edukacyjne i za-

Wnioski z badañ i rekomendacje dla praktyki

209

275

P. Gliñski, 1999, O spo³eczeñstwie obywatelskim w Polsce: teoria i praktyka, w: Homo

Eligens. Spo³eczeñstwo œwiadomego wyboru, Warszawa, IFiS PAN, s. 125.

276

Na przyk³ad wyniki projektów badawczych realizowanych w latach dziewiêædzie-

si¹tych przez IFiS PAN.

wodowe osób m³odych w du¿ym stopniu by³y zdeterminowane przez
instytucje wychowawcze – rodzinê i szko³ê. Z wypowiedzi przedstawi-
cieli w³adz lokalnych wynika³o, ¿e o sukcesie lub pora¿ce jednostki na
rynku pracy w du¿ym stopniu decydowa³y takie uwarunkowania ro-
dzinne, jak: sytuacja materialna rodziny, zasoby i kompetencje spo³ecz-
ne rodziców, wystêpowanie dysfunkcji w rodzinie. Natomiast w wypad-
ku szkó³ przypisywano znaczenie takim czynnikom zwi¹zanym z lokal-
nymi instytucjami, jak: kierunki nauczania, jakoœæ kszta³cenia i przygo-
towania praktycznego, podejmowanie dzia³añ aktywizuj¹cych m³odych
do rynku pracy. Nale¿y podkreœliæ, ¿e uwarunkowania procesu wpro-
wadzania ludzi m³odych w ¿ycie zawodowe przez instytucje wychowaw-
cze – rodzinê i szko³ê oraz ich konsekwencje dla losów edukacyjnych
i zawodowych osób m³odych by³y postrzegane podobnie przez przed-
stawicieli wszystkich badanych powiatów.

Wydaje siê, ¿e w spo³ecznoœciach lokalnych instytucje wychowaw-

cze (to jest: rodziny i szko³y) by³y osamotnione w procesie wprowadza-
nia m³odzie¿y w doros³e ¿ycie. Brakowa³o aktywnego dzia³ania instytu-
cji wspieraj¹cych rodziny i szko³y oraz wspó³pracy pomiêdzy wymie-
nionymi podmiotami. Nie oznacza³o to braku kontaktów, ale ich s³a-
boœæ, selektywnoœæ, nieci¹g³oœæ, brak koordynacji. Nie tworzy³y one
spójnej sieci spo³ecznej. W otoczeniu spo³ecznym rodziny i szko³y na
poziomie lokalnym istnia³o wiele podmiotów mog¹cych staæ siê natu-
ralnymi partnerami dzia³añ na rzecz ludzi m³odych, miêdzy innymi:
urzêdy pracy, powiatowe centra pomocy rodzinie, oœrodki pomocy
spo³ecznej, poradnie psychologiczno-pedagogiczne, pracodawcy, orga-
nizacje pozarz¹dowe. Nie nast¹pi³ jednak proces zawi¹zywania trwa-
³ych wiêzi instytucjonalnych. Wspó³praca mia³a miejsce przy realizacji
okreœlonych, pojedynczych programów i inicjatyw, ale nie przeradza³a
siê w dzia³ania o charakterze systemowym.

Wnioski z naszych badañ wskazuj¹, ¿e skuteczna walka z bezrobo-

ciem osób m³odych powinna zacz¹æ siê od wsparcia instytucji wycho-
wawczych – rodziny i szko³y. Programy rz¹dowe kierowane do m³o-
dych bezrobotnych, jak na przyk³ad: „Absolwent” (1998–2002) i „Pierw-
sza praca” (od 2002 roku) s¹ dzia³aniami spóŸnionymi z punktu widze-
nia jednostkowej biografii. Dlatego te¿ ich efekty mog¹ okazaæ siê nie-
adekwatne do poniesionych nak³adów i nietrwa³e, je¿eli chodzi o skute-
czne w³¹czenie m³odych do rynku pracy. We wszystkich powiatach do-
strze¿ono problem wystêpowania znacz¹cej grupy m³odych „przegra-

210

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

nych na starcie” – potencjalnych bezrobotnych. M³odzi z tej grupy nie
dysponowali wystarczaj¹cymi zasobami materialnymi, kulturowymi
i spo³ecznymi, ani te¿ potencja³em, którym móg³by poprawiæ ich sytua-
cjê edukacyjn¹ oraz zawodow¹. Nawet przyjmuj¹c tezê, ¿e bezrobocie
m³odzie¿y jest uwarunkowane kondycj¹ gospodarki i ma tendencjê ma-
lej¹c¹ przy poprawie koniunktury gospodarczej, sytuacja tej grupy
m³odych zapewne nie ulegnie poprawie. Jak podkreœlono w rozdziale
III, wiele wyników badañ dotycz¹cych sytuacji osób m³odych na rynku
pracy w krajach rozwiniêtych gospodarczo wskazuje, ¿e m³odzi ludzie
z niskimi kwalifikacjami najczêœciej zostaj¹ bezrobotnymi i ich sytuacja
zatrudnieniowa w ci¹gu ostatnich dwudziestu lat ulega³a sta³emu pogor-
szeniu. W ró¿nych koncepcjach dotycz¹cych przysz³oœci rynku pracy
czêsto wskazuje siê na procesy ograniczania liczby miejsc pracy i spa-
dek udzia³u osób z niskimi kwalifikacjami w strukturze zatrudnio-
nych

277

. Brak odpowiedniego wykszta³cenia i kwalifikacji utrudnia

m³odym trwa³e ulokowanie siê na rynku pracy. Skazuje ich na zatrud-
nienie na wtórnym rynku pracy, brak stabilnoœci pracy lub zarobkowa-
nie w szarej strefie.

Brak stabilizacji zawodowej m³odych mo¿e skutkowaæ destabili-

zacj¹ ról rodzinnych. W literaturze podkreœla siê, ¿e wiêzi rodzinne sta-
nowi¹ podstawê budowy wspólnot lokalnych, przes¹dzaj¹ o spójnoœci
spo³ecznej. Pojawienie siê znacz¹cych grup m³odych o nieuregulowa-
nym statusie zawodowym mo¿e skutkowaæ zachwianiem ³adu w spo-
³ecznoœciach lokalnych. W naszej opinii wiêkszoœæ œrodków i inicjatyw
wspieraj¹cych m³odych w zakresie przygotowania zawodowego i za-
trudnienia powinna byæ lokowana w przedsiêwziêciach na rzecz rodzi-
ny i szko³y. G³ównym poziomem, na którym powinna byæ udzielana
tego typu pomoc, jest wspólnota lokalna (gmina, powiat). Na tym szcze-
blu mo¿na dokonaæ szczegó³owej diagnozy problemów spo³ecznych
i opracowaæ adekwatne przedsiêwziêcia na rzecz ludzi m³odych oraz ich
stabilizacji zawodowej i ¿yciowej.

Wnioski z badañ i rekomendacje dla praktyki

211

277

J. Rifkin, Koniec pracy, wyd.cyt.

Rekomendacje do dalszych badañ i dla praktyki

Nawi¹zuj¹c do wniosków z naszych badañ mo¿na siê zastanowiæ

nad analiz¹ problemu bezrobocia m³odych w spo³ecznoœciach lokal-
nych w kontekœcie koncepcji kapita³u spo³ecznego. W socjologii i na-
ukach pokrewnych znanych jest kilka ujêæ kapita³u spo³ecznego, na
przyk³ad: P. Bourdieu, J.S. Colemana, R. Putnama, F. Fukuyamy. Wy-
mienieni autorzy podobnie identyfikuj¹ formy kapita³u spo³ecznego
(wskazuj¹c miêdzy innymi na normy, stosunki spo³eczne, sieci
powi¹zañ), jednak przypisuj¹ mu odmienne cele i poziomy egzystencji
w strukturze spo³ecznej. Na gruncie tych teorii mo¿na wyró¿niæ dwa po-
dejœcia do analizy poziomu ujawniania siê kapita³u spo³ecznego:
–

poziom jednostkowy, podkreœlany w pracach P. Bourdieu, J.S. Cole-
mana,

–

poziom zbiorowoœci, widoczny w ujêciu R. Putnama, F. Fukuyamy.
Wyniki naszych badañ wskazuj¹ na istotn¹ rolê zagadnieñ zwi¹za-

nych z procesami „oddolnego” tworzenia spo³ecznoœci lokalnych.
Problematyka ta wymaga dalszych dociekañ teoretycznych i empiry-
cznych. Przywo³ywana koncepcja kapita³u spo³ecznego mo¿e byæ
u¿yteczna dla wyjaœnienia wielu zró¿nicowañ i specyfik jednostek
oraz œrodowisk lokalnych. Jednoczeœnie badania oparte na tej koncep-
cji wymaga³yby uwzglêdnienia znacznie wiêkszego ni¿ w naszym pro-
jekcie spektrum aktorów spo³ecznych, na przyk³ad: przedstawicieli
mieszkañców (jednostek, rodzin), organizacji wyznaniowych (w tym
lokalnej parafii)

278

, przedstawicieli lokalnych mediów, s³u¿b porz¹d-

kowych. Uwzglêdniaj¹c uczestnictwo wiêkszej liczby podmiotów
w badanych spo³ecznoœciach lokalnych, a tak¿e ich wzajemne po-
wi¹zania i wp³ywy, mo¿na by z wiêksz¹ trafnoœci¹ pokazywaæ lokalne
zró¿nicowania i weryfikowaæ hipotezy dotycz¹ce lokalnej polityki
spo³ecznej.

Przedstawione wyniki badañ wskazuj¹, ¿e nie ma jednej drogi roz-

woju spo³ecznego na poziomie wspólnot terytorialnych. Wiele czynni-
ków ma wp³yw na kierunek oraz tempo przeobra¿eñ gospodarczych
i spo³ecznych powiatów, takich jak: uwarunkowania rozwoju historycz-
nego, jakoœæ i stan zasobów ludnoœciowych, struktura zatrudnienia, stan

212

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

278

J. Hrynkiewicz (red.), 2002, Przeciw ubóstwu i bezrobociu: lokalne inicjatywy obywa-

telskie¸ Warszawa, ISP.

infrastruktury spo³ecznej i przemys³owej. Ka¿dy z powiatów musi wy-
korzystaæ w³asne zasoby i potencja³y przy tworzeniu wizji d³ugofalowe-
go rozwoju. Zagospodarowanie ludzi m³odych w wyniku inwestowania
w ich edukacjê i zatrudnienie powinno byæ nadrzêdnym celem w budo-
wanych strategiach. Jak podkreœlaliœmy wczeœniej, warunkiem koniecz-
nym rozwoju spo³ecznego jest zwiêkszanie szans jednostek oraz nie-
dopuszczenie do rozwoju dolegliwych i d³ugotrwa³ych kwestii socjal-
nych we wspólnotach lokalnych. St¹d szczególnie wa¿ne jest rozwi¹za-
nie problemu przysz³oœci osób m³odych, by – jak to okreœli³ J. Rifkin –
z powodu braku pracy nie dawali „upust(u) frustracji i z³oœci w aspo-
³ecznym zachowaniu”

279

Bezrobocie jest zjawiskiem makroekonomicznym i na tym pozio-

mie musz¹ byæ podejmowane dzia³ania. Rola pañstwa w rozwi¹zywa-
niu problemu braku pracy jest niekwestionowana, mimo istnienia ró¿-
nych koncepcji i praktyk w zakresie prowadzenia polityki zatrudnie-
nia

280

. Na bezrobocie mo¿na te¿ spojrzeæ przez pryzmat spo³ecznoœci

lokalnych, przez otoczenie, w którym znajduj¹ siê osoby poszukuj¹ce
pracy i pracodawcy. Dzia³ania inicjowane na tym poziomie s¹ równie
wa¿ne jak dzia³ania podejmowane na poziomie pañstwa. Jak twierdzi
M. Crozier, wspó³czesny socjolog francuski, tylko rozwa¿aj¹c wszy-
stkie wymiary zjawiska bezrobocia bêdzie je mo¿na zacz¹æ opanowy-
waæ, a w wypadku braku pracy „ma³e kroki maj¹ wiêksz¹ wartoœæ ni¿
wielkie przedsiêwziêcia”

281

. Nasze rekomendacje wynikaj¹ce z badañ

wskazuj¹ na przydatnoœæ zainicjowania w œrodowiskach lokalnych ta-
kich dzia³añ, jak:

1) uwra¿liwienie spo³ecznoœci lokalnej na problem bezrobocia lu-

dzi m³odych – nag³oœnienie w lokalnych mediach oraz wœród lokalnych
œrodowisk opiniotwórczych problemów dotycz¹cych: przygotowania
zawodowego i zatrudnienia osób m³odych, dzia³alnoœci instytucji edu-
kacyjnych oraz s³u¿b zatrudnienia, konsekwencji spo³ecznych wyni-
kaj¹cych z wypadania m³odzie¿y z systemu edukacji i pracy.

2) aktywizowanie œrodowiska lokalnego wokó³ problemu przygo-

towania zawodowego i zatrudnienia m³odych – pozyskanie najwiêkszej

Wnioski z badañ i rekomendacje dla praktyki

213

279

J. Rifkin, Koniec pracy, wyd.cyt., s. 19.

280

I. Boruta, Strategie zatrudnienia..., wyd.cyt.

281

M. Crozier, 1996, Kryzys inteligencji. Szkic o niezdolnoœci elit do zmian, Warszawa,

Poltext, s. 134.

liczby partnerów lokalnych do dzia³añ na rzecz przygotowania zawodo-
wego i zatrudnienia ludzi m³odych, inicjowanie wspólnych programów
i tworzenie koalicji, nawi¹zanie wspó³pracy ze œrodowiskami zewnêtrz-
nymi mog¹cymi s³u¿yæ pomoc¹ i doradztwem.

3) stworzenie warunków do sta³ej wymiany doœwiadczeñ miêdzy

ró¿nymi podmiotami dzia³aj¹cymi na rzecz m³odych i profesjonalizo-
wanie ich kadr – budowa systemu gromadzenia i przetwarzania danych
dotycz¹cych osób m³odych, upowszechnianie pozytywnych przyk³a-
dów dzia³añ, szkolenia kadr podmiotów wspó³pracuj¹cych na rzecz
m³odych na lokalnym rynku pracy.

4) sprzyjanie rozwojowi organizacji spo³ecznych jako nowych pra-

codawców i podmiotów scalaj¹cych wspólnotê lokaln¹ – tworzenie wa-
runków i klimatu do powstawania oraz funkcjonowania organizacji
spo³ecznych, traktowanie ich jako równorzêdnego partnera rynku pracy
obok sektora publicznego i prywatnego.

Nawi¹zuj¹c do wspomnianej tezy sformu³owanej przez M. Croziera

s¹dzimy, ¿e w wypadku bezrobocia wszelkie inicjatywy, nowe sposoby
dzia³ania na poziomie lokalnym s¹ bardzo wa¿ne w jego rozwi¹zywa-
niu. Z jednej strony zmniejszaj¹ napiêcia spo³eczne i ograniczaj¹ rozwój
dolegliwych kwestii spo³ecznych, z drugiej – stanowi¹ Ÿród³o powsta-
nia kolejnych inicjatyw, pomagaj¹cych rozwi¹zaæ problem spo³eczny.
Zaktywizowanie mieszkañców do dzia³añ na rzecz œrodowiska lokalne-
go zwiêksza poczucie zakotwiczenia jednostek we wspólnocie i stabili-
zuje ³ad spo³eczny.

214

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska

ANEKS

Tabela 1

Charakterystyka ludnoœci badanych powiatów – grudzieñ 2000

Wyszczególnienie

Liczba

ludnoœci

w tys.

Ludnoœæ

zamieszkuj¹ca

miasta

w %

Wspó³czynnik

przyrostu

naturalnego

(na 1000 lud.)

Wspó³czynnik

salda migracji
(na 1000 lud.)

Powiat lidzbarski

45,21

+2,3

–4,7

Powiat pu³awski

122,733

–0,3

–2,3

M. Skierniewice (grodzki)

49,232

100

+1,0

+2,9

Powiat skierniewicki (ziemski)

38,733

–

–1,3

ród³o: Powiaty w Polsce 2001, 2001, Warszawa, GUS.

Tabela 2

Stopa bezrobocia rejestrowanego wed³ug powiatów – stan na koniec

roku (w %)

Wyszczególnienie

1998

1999

2000

2001

Polska

10,4

13,1

15,1

17,4

Powiat lidzbarski

23,0

25,7

28,9

31,9

Powiat pu³awski

10,8

13,1

14,5

15,7

M. Skierniewice (grodzki)

–

11,3

13,9

Powiat skierniewicki (ziemski)

5,3

7,9

7,4

9,1

ród³o: Bezrobocie rejestrowane 2001, 2002, Warszawa, GUS.

Tabela 3

Bezrobotni zarejestrowani wed³ug wieku i powiatów – grudzieñ 2001

Wyszczególnienie

Ogó³em

Do 24 lat

25-34

liczba

Polska

3 115 056 100

917 962

836 679

Powiat lidzbarski

6 050 100

1 581

1 661 27

Powiat pu³awski

9 479 100

2 846

3 091 33

M. Skierniewice (grodzki)

2 846 100

829

667

Powiat skierniewicki (ziemski)

1 842 100

785

455

ród³o: Bezrobocie rejestrowane 2001, 2002, Warszawa, GUS.

Tabela 4

Bezrobotni zarejestrowani wed³ug czasu pozostawania bez pracy

wed³ug powiatów, grudzieñ 2001 (w %)

Wyszczególnienie

Ogó³em

Do 6 m-cy

6–12 m-cy

Powy¿ej 12 m-cy

Polska

100

Powiat lidzbarski

100

Powiat pu³awski

100

M. Skierniewice (grodzki)

100

Powiat skierniewicki (ziemski)

100

ród³o: Bezrobocie rejestrowane 2001, 2002, Warszawa, GUS.

216

Aneks

VI. Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci

lokalnej – monografie powiatów

Józefina Hrynkiewicz

Powiat lidzbarski

Specyfika powiatu i historyczne uwarunkowania jego rozwoju

Powiat lidzbarski le¿y w pó³nocno-zachodniej czêœci województwa

warmiñsko-mazurskiego, obejmuje znaczn¹ czêœæ

historycznie wyodrê-

bnionej

krainy – Warmii. W sk³ad powiatu wchodz¹ cztery gminy: dwie

miejskie – Lidzbark i Orneta oraz dwie wiejskie – Kiwity i Lubomino.
Orneta i Lubomino przed reform¹ administracyjn¹ 1999 roku znajdo-
wa³y siê w województwie elbl¹skim, gminy Lidzbark i Kiwity w woje-
wództwie olsztyñskim. Lidzbark Warmiñski by³ miastem powiatowym
do 1975 roku, ale teren powiatu obejmowa³ w znacznej czêœci teryto-
rium inne ni¿ obecnie. Powiat charakteryzuje siê niskim (i obni¿aj¹cym
siê) poziomem zaludnienia wynosz¹cym oko³o 49 mieszkañców na
1 km

201

Udzia³ ludnoœci miejskiej wynosi oko³o 60% i jest ni¿szy od

œredniej krajowej. Udzia³ ludnoœci w wieku produkcyjnym wynosi
oko³o 60% i kszta³tuje siê na poziomie œrednim dla województwa. Po-
wiat charakteryzuje siê przeciêtnymi dla województwa wartoœciami do-
tycz¹cymi zatrudnienia w rolnictwie, ale wy¿szymi ni¿ w Polsce.
Wy¿szy jest, ni¿ przeciêtnie w kraju, area³ u¿ytków rolnych na jednego
mieszkañca. Poziom wynagrodzenia pracuj¹cych nale¿a³ i nale¿y do
najni¿szych w kraju i województwie. Na tle województwa warmiñ-
sko-mazurskiego powiat lidzbarski nie wyró¿nia siê szczególnymi ce-

201

Dane statystyczne na podstawie: Powiaty w Polsce, 2001, Warszawa, GUS. Stan na ko-

niec grudnia 2000 roku.

chami spo³ecznymi i ekonomicznymi. Wiele cech spo³ecznych i ekono-
micznych powiatu lidzbarskiego jest charakterystycznych dla innych
powiatów w pó³nocnej i zachodniej Polsce.

Warmia i Lidzbark Warmiñski le¿¹ na historycznym szlaku, wio-

d¹cym z Krakowa do Królewca, na pograniczu wp³ywów polskich i nie-
mieckich. Historia miasta liczy blisko 700 lat

202

, ale historia wspó³czesna

miasta zaczê³a siê w 1945 roku, kiedy w wyniku tragicznego splotu wy-
darzeñ wojennych (ja³tañskich decyzji geopolitycznych), po drugiej woj-
nie niemal ca³kowicie wymieni³a siê ludnoœæ miasta i powiatu. Dzieje
miasta i powiatu zwi¹zane by³y z istniej¹cym tu od 1350 roku do 1795
roku biskupstwem warmiñskim. Od 1251 roku miasto nale¿a³o do bisku-
pów warmiñskich i by³o g³ówn¹ ich siedzib¹, która mieœci³a siê w zamku
zbudowanym w latach 1350–1355. Lidzbark do 1795 roku by³ te¿ stolic¹
Warmii. Z histori¹ miasta zwi¹zanych by³o wiele wybitnych postaci na-
uki, kultury, polityki i Koœcio³a katolickiego, miêdzy innymi: Miko³aj
Kopernik, który przebywa³ tu dziesiêæ lat, M. Kromer, J. Dantyszek,
I. Krasicki, S. Grabowski, A. Batory, A. Za³uski, S. Hozjusz, K. Szembek
i inni. Jedn¹ z najwa¿niejszych dat w historii Warmii i Lidzbarka by³ rok
1795, gdy wskutek III rozbioru Polski Warmia przesz³a (do 1945 roku)
pod panowanie pruskie, a Lidzbark opuœci³ biskup Ignacy Krasicki.

Zmiana przynale¿noœci pañstwowej zakoñczy³a okres pomyœlnego

rozwoju Lidzbarka i Warmii. Nastêpni, ju¿ niemieccy biskupi (Karol
i Józef Hohenzollernowie) porzucili Lidzbark i przenieœli swoj¹ siedzi-
bê do Oliwy

203

. Przeniesienie biskupstwa powa¿nie wp³ynê³o na rozwój

miasta i stan zabytków

204

. Zamek lidzbarski jest wybitnym, zaliczonym

Józefina Hrynkiewicz: Powiat lidzbarski

107

202

Prawa miejskie otrzyma³ Lidzbark Warmiñski 12 sierpnia 1308 roku. Nada³ je biskup

Eberhad z Nysy – miasto lokowano na prawie che³miñskim.

203

Od 1836 roku siedzib¹ biskupstwa warmiñskiego do drugiej wojny œwiatowej sta³ siê

Frombork, a po drugiej wojnie œwiatowej Olsztyn.

204

W 1795 roku, kiedy miasto opuœci³ Ignacy Krasicki, zamek by³ w trakcie odbudowy.

Krasicki jeszcze przez trzy lata przekazywa³ w³asne œrodki na jego odbudowê. W okresie wojen
napoleoñskich zamek tak zdewastowano, ¿e w³adze pruskie zdecydowa³y siê na jego rozbiórkê.
Protest ludnoœci spowodowa³ odst¹pienie od tego pomys³u, ale zamek popad³ w ruinê. W 1857
roku umieszczono w nim (do 1932 roku) sierociniec, potem szpital dla sierot (do 1877 roku).
W 1927 roku otwarto w zamku muzeum regionalne z bogatymi zbiorami z Warmii, dzia³a³ tam
te¿ katolicki oœrodek oœwiatowy. W okresie drugiej wojny œwiatowej zamku nie zniszczono.
Ca³kowitej zag³adzie uleg³y zbiory muzealne; wiêkszoœæ zrabowa³y wojska sowieckie, rzekomo
na wyposa¿enie muzeum w Kijowie!, resztê wywieziono do Muzeum Mazurskiego w Olszty-
nie. W latach szeœædziesi¹tych wystawy na zamku lidzbarskim organizowa³ prof. Stanis³aw Lo-
rentz, dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie. Od 1966 roku zamek jest oddzia³em Muze-
um Warmii i Mazur w Olsztynie.

do klasy „0”, zabytkiem architektury, przyci¹ga wielu turystów. Wspó³-
czeœnie nie jest jednak dostatecznie wykorzystany jako turystyczna atrak-
cja i wa¿ny obiekt historyczny. Chocia¿ zlokalizowany w centrum mia-
sta, to ¿yje „w³asnym ¿yciem”. W przesz³oœci wielokrotnie pl¹drowany
i okradany z cennych zbiorów, które tam gromadzono, ci¹gle czeka na
nowe, ³askawsze czasy.

Historia miasta, choæ nieobecna w œwiadomoœci wspó³czesnych

jego mieszkañców, wywiera znacz¹cy wp³yw na jego obecn¹ sytuacjê
spo³eczn¹ i gospodarcz¹. Wspó³czesna historia Lidzbarka Warmiñskie-
go zaczê³a siê faktycznie w 1945 roku, na ruinach miasta zniszczonego
przez Armiê Czerwon¹. Oko³o 80% zwartej staromiejskiej zabudowy,
g³ównie renesansowej i barokowej, zniszczy³y wojska radzieckie, po-
niewa¿ w pojêciu Rosjan by³o to miasto niemieckie. Cofaj¹ca siê zwy-
ciêska Armia Czerwona ca³kowicie ograbi³a miasto. Zagrabionych dóbr
nie odzyskano (nikt nigdy o nie siê nie upomina³). Rosjanie niszczyli
i grabili miasto oraz wsie powiatu ju¿ po zakoñczeniu walk i po przej-
œciu frontu

205

. W œwiadomoœci wspó³czesnych mieszkañców miasta

i powiatu d³uga, bogata i ciekawa historia miasta i Warmii, jego praco-
wite i bogate, ale i tragiczne dzieje nie istniej¹ – dziedzictwo i tradycja,
dorobek poprzednich mieszkañców zosta³y zaprzepaszczone.

Wspó³czesne spo³eczeñstwo miasta i powiatu lidzbarskiego to

g³ównie osiedleñcy i potomkowie osiedleñców z Wileñszczyzny, Polski
Centralnej oraz Po³udniowowschodniej (miêdzy innymi ludnoœæ prze-
siedlona w akcji „Wis³a”). Ludnoœæ polska osiedla³a siê w mieœcie i po-
wiecie od koñcu marca 1945 roku i w tym samym czasie wysiedlano do
Niemiec ludnoœæ autochtoniczn¹. Wysiedlenie do Niemiec przebiega³o
w dwóch etapach, bezpoœrednio po wojnie (1945–1948) i nastêpnie
w 1956 roku oraz po nim

206

. Rdzenna ludnoœæ, która tu pozosta³a, ukry-

108

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

205

J. Miko³ajczak, 1994, Trud pierwszych lat, Lidzbark Warmiñski, s. 11 i nastêpne.

206

„Lidzbark Warmiñski. Z dziejów miasta i okolic”, 1990, praca zbiorowa, maszynopis

w Bibliotece Miejskiej w Lidzbarku. Praca niepublikowana, Ludnoœæ autochtoniczn¹ wysiedlo-
no w kilku akcjach: przed przejœciem dzia³añ wojennych, po 1945 roku (g³ównie w latach
1945–1948), a nastêpnie w i po roku 1956. Do Niemiec wyje¿d¿a³a zarówno ludnoœæ narodowo-
œci niemieckiej, jak i autochtoniczna ludnoœæ polska, ze wzglêdu na wrogi stosunek w³adz
komunistycznych do tej ludnoœci, gdy¿ na ogó³ nie zna³a ona jêzyka polskiego. Planowe wysied-
lanie ludnoœci niemieckiej rozpoczê³o siê w drugiej po³owie 1946 roku; odjecha³o 6 transportów
po 1500 osób ka¿dy. Ostatni transport ludnoœci niemieckiej licz¹cy oko³o 1500 osób odjecha³
w lipcu 1948 roku. Do wyjazdu zg³aszali siê tak¿e Polacy. Nie wiadomo, ilu Polaków wyjecha³o
w tym czasie z Warmii do Niemiec.

wa³a swoje pochodzenie w obawie przed niechêci¹ i wrogim stosun-
kiem otoczenia (zorganizowa³a siê dopiero po 1989 roku).

Pierwsi osadnicy w czternastowiecznym Lidzbarku to Niemcy, Pru-

sowie i Polacy

207

. W roku 1939 Lidzbark liczy³ 11 787 mieszkañców.

Straty ludnoœci miasta i powiatu w okresie drugiej wojny œwiatowej sza-
cowane by³y na oko³o 70%. Pierwszy spis powojenny z 14 lutego 1946
roku wykaza³, ¿e ludnoœæ Lidzbarka liczy³a 4201 osób (35% w stosunku
do 1939 roku). W paŸdzierniku 1946 roku liczba ludnoœci miasta wyno-
si³a ju¿ 6963. Byli to: przesiedleñcy z Wileñszczyzny i Wo³ynia (4407),
z innych terenów Polski (1633), Polacy miejscowi (313) osób, Niemcy
(610). Nie by³o w tym czasie dok³adnych informacji o liczbie i stanie
ludnoœci. Obowi¹zek rejestracji urodzeñ i zgonów wprowadzono
w 1947 roku, ale jeszcze w 1948 roku oko³o 10% ludnoœci nie rejestro-
wa³o siê lub robi³o to z opóŸnieniem. Od maja 1947 roku nadchodzi³y
transporty ludnoœci wysiedlanej w akcji „Wis³a” (przyjecha³y w tym
czasie 772 rodziny licz¹ce 3465 osób). Kierowano ich g³ównie na wieœ
i osadzano na gospodarstwach w wiêkszoœci ju¿ zniszczonych i ograbio-
nych przez tak zwanych szabrowników. W koñcu 1947 roku ludnoœæ
z akcji „Wis³a” stanowi³a 11% ogó³u. Przesiedlanych w akcji „Wis³a”
kierowano wy³¹cznie na wieœ, ¿eby nie tworzyæ ich skupisk w mieœcie.

Proces zasiedlania (i wysiedlania) ludnoœci miasta i powiatu po dru-

giej wojnie œwiatowej odcisn¹³ swoje piêtno na procesie asymilacji i in-
tegracji ludnoœci w nastêpnym pó³wieczu. Osadnicy z Wileñszczyzny
i Wo³ynia asymilowali siê wzglêdnie naj³atwiej, poniewa¿ ich powrót
na tereny zamieszkiwane poprzednio by³ niemo¿liwy. G³ównym moty-
wem osiedlania siê przybyszów z tak zwanej Polski Centralnej (g³ównie
Mazowsza) by³y korzystniejsze warunki ¿ycia, a je¿eli ich nie znajdo-
wali, to opuszczali te tereny. Przesiedleni w akcji „Wis³a” traktowali
swój pobyt na terenie Warmii jako przymusowy i tymczasowy, nie dbali
o stan przekazanych im gospodarstw rolnych, a otrzymywan¹ na zago-
spodarowanie pomoc przeznaczali na bie¿¹ce wydatki

208

. Po zakoñcze-

niu g³ównego etapu przesiedleñ w koñcu 1948 roku struktura ludnoœci
powiatu lidzbarskiego przedstawia³a siê nastêpuj¹co: przesiedleni
z Polski Centralnej i Po³udniowowschodniej – 56%, przesiedleni z tere-
nów wschodnich II Rzeczypospolitej – 43%, ludnoœæ miejscowa – 1%.
W latach piêædziesi¹tych XX wieku udzia³ migracji w kszta³towaniu

Józefina Hrynkiewicz: Powiat lidzbarski

109

207

„Lidzbark Warmiñski. Z dziejów miasta i okolic”, wyd.cyt., s. 70 i nast.

208

Tam¿e.

stanu i struktury ludnoœci mala³. Na pocz¹tku lat szeœædziesi¹tych lud-
noœæ Lidzbarka osi¹gnê³a stan przedwojenny (ponad 11 tysiêcy osób):
integracja spo³eczeñstwa przebiega powoli, ró¿nice etniczne po blisko
55 latach nie zatar³y siê jeszcze. Nie powsta³o jeszcze jednolite zintegro-
wane spo³eczeñstwo na tym terenie. Jeszcze nie. Chyba nie. (...) dopiero
przez ostatnie lata tak otwieramy siê na siebie. Ludnoœæ pochodzi z ró¿-
nych stron œwiata. Tak zwana ludnoœæ autochtoniczna by³a ostro oskar-
¿ana za ca³e z³o drugiej wojny œwiatowej. Ukraiñcy bali siê przyznaæ do
swojego pochodzenia i ¿yli bardzo hermetycznie. Teraz dopiero siê
otwieraj¹ i przyznaj¹ do swojego pochodzenia. Jest ju¿ Stowarzyszenie
Ukraiñskie i Niemieckie. Jest Klub Wileñski*.

Problemy demograficzne i ekonomiczne powiatu

Mimo stale dodatniego przyrostu naturalnego liczba ludnoœci w Lidz-

barku i powiecie nie ros³a szybko z powodu zmiennego (najczêœciej
ujemnego) salda migracji ludnoœci. W latach dziewiêædziesi¹tych saldo
migracji by³o stale ujemne, w 1998 roku wynosi³o –205 osób, przyrost
naturalny 38 osób

209

. W grudniu 2000 roku liczba ludnoœci w powiecie

wynosi³a 45 210 osób, a wspó³czynnik salda migracji na 1000 ludnoœci
wynosi³ –4,7, wspó³czynnik przyrostu naturalnego +2,3

210

. Dane GUS

pokazuj¹, ¿e w koñcu 2000 roku udzia³ ludnoœci w poszczególnych gru-
pach wieku wynosi³: w wieku przedprodukcyjnym 11 919 (26,4%), pro-
dukcyjnym 26 948 (59,6%), w wieku poprodukcyjnym 6343 (14,0%).
Z prognozy GUS wynika, ¿e ludnoœæ powiatu lidzbarskiego zmniejszy
siê z 45 200 osób w 2000 roku do 43 400 osób w 2020 roku i 41 300
w 2030 roku. Zmniejszaæ siê bêdzie udzia³ ludnoœci w wieku 0–17 lat
oraz 18–44 lat, a wzrastaæ udzia³ ludnoœci w starszych grupach wieku
(45–59/64 – 60+/65+)

211

. W kolejnych dziesiêcioleciach liczba ludnoœci

w poszczególnych grupach wieku ukszta³tuje siê nastêpuj¹co (por.
tab. 1):

110

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

Wypowiedzi osób badanych w tekstach pisane s¹ kursyw¹.

209

Powiaty w liczbach, 1999, Warszawa, GUS, s. 131.

210

Powiaty w Polsce, 2001, Warszawa, GUS.

211

W województwie warmiñsko-mazurskim do roku 2020 przyrost ludnoœci wyst¹pi tylko

w kilku powiatach; olsztyñskim, elbl¹skim (grodzkim), e³ckim, i³awskim, mr¹gowskim, a w po-
zosta³ych zmniejszy siê.

Tabela 1

Udzia³ ludnoœci w poszczególnych grupach wieku (w tys. i %)

Prognoza wed³ug wieku

2010

2020

2030

liczba

Przedprodukcyjny

9,0

20,2

8,7

20,0

7,5

18,1

Produkcyjny

29,0

65,2

26,2

60,2

23,9

57,9

Poprodukcyjny

6,5

14,6

8,6

19,8

9,9

24,0

ród³o: Powiaty w Polsce, 2001, Warszawa, GUS. Obliczenia w³asne.

Prognoza demograficzna GUS pokazuje, ¿e w strukturze ludnoœci

powiatu zmniejszaæ siê bêdzie udzia³ ludnoœci w m³odszych grupach
wieku, a wzrastaæ udzia³ ludnoœci starszej wiekiem. Ujemne saldo mi-
gracji i niski przyrost ludnoœci negatywnie wp³ywaæ bêd¹ na mo¿liwo-
œci rozwoju gospodarczego miasta i powiatu. W strukturze wieku ludno-
œci powiatu w 2000 roku zwraca uwagê nie tylko wysoki udzia³ ludzi
w wieku emerytalnym, ale tak¿e starzenie siê zasobów pracy. Prawie co
pi¹ta osoba w wieku aktywnoœci zawodowej (19%) ma wiêcej ni¿ 45 lat.
Zmiany w strukturze ludnoœci wed³ug wieku wskazuj¹ na zaawansowa-
ne i wysokie tempo starzenia siê ludnoœci. Bêdzie przybywa³o ludzi
w wieku nieprodukcyjnym. W 2030 roku niemal co czwarty mieszka-
niec powiatu bêdzie w wieku poprodukcyjnym (24,0%)

212

Wspó³czesn¹ sytuacjê ludnoœciow¹ powiatu charakteryzuje stale

malej¹ca (ale ci¹gle wzglêdnie wysoka) liczba urodzeñ, stale ujemne sal-
do migracji ludnoœci (–4,7 w 2000 roku) w wieku produkcyjnym. Wiêk-
szoœæ migruj¹cych to osoby o najwiêkszej mobilnoœci, w m³odszych
grupach wieku, o wy¿szym poziomie wykszta³cenia. Charakterystyczn¹
cech¹ procesów ludnoœciowych powiatu jest sta³a migracja ze wsi do
miast powiatu, województwa i poza jego teren. Do miast nap³ywa lud-
noœæ z okolicznych wsi, a z miast powiatu odp³ywa ludnoœæ poza teren
powiatu i województwa, a liczba mieszkañców zmniejsza siê. Wysoka
migracja z terenu powiatu przez ca³y okres powojenny to skutek niskie-
go poziomu rozwoju gospodarczego. Demograficzn¹ przysz³oœæ War-
mii najlepiej okreœli³ jeden z badanych: coraz wiêcej ludzi starszych,
a m³odzie¿ ucieka. Gdyby wrócili, to mieliby problemy z prac¹. Powa¿-
nym problemem jest wyludnianie siê wsi. Wiele wsi pozosta³o ju¿ tylko

Józefina Hrynkiewicz: Powiat lidzbarski

111

212

Prognoza ludnoœci GUS, www.stat.gov.pl

na mapach. Pola zarastaj¹ chaszczami, domy zawalaj¹ siê (wsie P³usy,
Pomorowo ju¿ nie istniej¹). Mo¿e widzimy za du¿o tych czarnych
chmur, ale to, co dzieje siê na tych wsiach, przygnêbia.

Warmia zawsze by³a krain¹ rolnicz¹, a g³ówne dochody ludnoœci po-

chodzi³y z rolnictwa. Wybitne zabytki kultury materialnej w powiecie
zaœwiadczaj¹ o tym, ¿e w przesz³oœci rolnictwo pozwala³o na kumulo-
wanie znacznych nadwy¿ek. O wspó³czesnej strukturze w³asnoœciowej
miejscowego rolnictwa i strukturze gospodarstw rolnych zadecydowa³
proces zasiedlania (i wysiedlania) ludnoœci Warmii. Wiêkszoœæ ziemi
rolniczej znajduje siê w posiadaniu rolników indywidualnych. Grunty
Skarbu Pañstwa stanowi³y (w 2000 roku) oko³o 37,0%, pozosta³e to
w³asnoœæ osób fizycznych. U¿ytki rolne obejmuj¹ 61,6% powierzchni
powiatu, a obszary wiejskie 97%. W 1999 roku by³o 20 708 gospo-
darstw rolnych, przeciêtna wielkoœæ gospodarstwa wynosi³a 20,5 ha, co
pi¹te gospodarstwo u¿ytkowa³o area³ ponad 30 ha. Do 1990 roku sto-
sunkowo niewielk¹ czêœæ ziemi rolniczej u¿ytkowano kolektywnie
(PGR, spó³dzielnie rolnicze i inne). Zasoby Agencji W³asnoœci Rolnej
Skarbu Pañstwa pozwalaj¹ obecnie powiêkszaæ gospodarstwa rolni-
ków. Istniej¹ca w mieœcie od 1946 roku œrednia szko³a rolnicza
wp³ynê³a na podniesienie poziomu przygotowania zawodowego rolni-
ków. Powiat ma sprzyjaj¹ce rozwojowi rolnictwa warunki klimatyczne,
strukturalne i kadrowe, ale powa¿n¹ barier¹ rozwoju rolnictwa jest poli-
tyka rolna pañstwa i nieop³acalnoœæ produkcji rolniczej: regulacje wol-
nego rynku s¹ dla rolnictwa nieodpowiednie, tu musi byæ ukierunkowa-
na regulacja. Brakuje te¿ podstawowych instytucji wspieraj¹cych roz-
wój rolnictwa, dostarczaj¹cych rolnictwu us³ug i umo¿liwiaj¹cych prze-
twarzanie produktów. Istotniejsze znaczenie dla rozwoju produkcji rol-
nej ma jedynie Zak³ad Mleczarski w Lidzbarku, dlatego wiele gospo-
darstw nastawionych jest na produkcjê mleka. Mleko (w 2000 roku)
produkowa³o ponad 1000 gospodarstw, 150 specjalizowa³o siê w pro-
dukcji mleka. Warunki glebowo-klimatyczne powiatu s¹ korzystne dla
produkcji rolnej, hodowli zwierz¹t i produkcji mleka.

Rolnictwo mo¿e byæ dziedzin¹ gospodarki dostarczaj¹c¹ miejsc pra-

cy, ale intensyfikacja i rozwój produkcji rolnej mo¿e prowadziæ do dal-
szego zmniejszania zatrudnienia w rolnictwie: mamy dobr¹ strukturê
w rolnictwie – œrednia wielkoœæ gospodarstw jest taka, jak w UE. Ale
tam te¿ s¹ nadwy¿ki ludzi, na razie s¹ potrzebni, bo stosuje siê w rolnic-
twie prymitywne technologie. Ale jak siê je zmieni, to ujawni siê w rolni-

112

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

ctwie masa ludzi zbêdnych. I nadmiar si³y roboczej w rolnictwie mo¿e
siê jeszcze powiêkszyæ. Przeorientowanie rolnictwa na tradycyjne meto-
dy uprawy ziemi mo¿e wywo³aæ wzrost zatrudnienia. Ale warunkiem
rozwoju rolnictwa s¹ zmiany w polityce rolnej pañstwa – produkcja rol-
na musi byæ op³acalna. Pozarolnicze podmioty gospodarcze to lokalne
zak³ady przetwórcze i us³ugowe.

Przyczyn¹ wiêkszoœci problemów spo³ecznych, jakie tu wystêpuj¹,

jest upadek po 1989 roku zak³adów przemys³owych i us³ugowych pra-
cuj¹cych na rzecz rolnictwa oraz likwidacja PGR. W gospodarce nadal
dominuje rolnictwo, które zatrudnia oko³o 45% ogó³u pracuj¹cych.
W przemyœle, transporcie i budownictwie pracuje oko³o 24%, w us³u-
gach oko³o 30%. Rolnictwo oraz przetwórstwo rolno-spo¿ywcze wyko-
rzystuj¹ce miejscowe surowce by³o, jest i bêdzie podstawow¹ dziedzin¹
gospodarki. Mo¿liwoœci rozwoju innych dziedzin s¹ ograniczone, za-
le¿¹ od pozyskania inwestorów z zewn¹trz. Ale nie ma atrakcyjnych
czynników sk³aniaj¹cych do lokowania inwestycji na tym terenie:
spo³eczeñstwo jest ma³o aktywne gospodarczo, zainteresowanie inwes-
torów zewnêtrznych tak¿e niewielkie. (...) jest takie zamkniête ko³o – my
nie jesteœmy w stanie poprawiæ infrastruktury, a inwestorzy zewnêtrzni
nami siê nie zainteresuj¹.

Wartoœci¹ spo³eczn¹ i gospodarcz¹ województwa warmiñsko-ma-

zurskiego s¹ jego zasoby przyrodnicze – 37% powierzchni to tereny
o unikatowych wartoœciach przyrodniczych i krajobrazowych, prawnie
chronione. Turystyczne walory powiatu to zabytki, przesz³oœæ history-
czna, niezniszczona przyroda. Przesz³oœæ historyczna Warmii doku-
mentowana jest wieloma zabytkami kultury materialnej

213

. Rozwój tu-

rystyki w powiecie wi¹zaæ siê mo¿e z turystyk¹ kwalifikowan¹ (na
przyk³ad: kajakarsk¹, kolarsk¹, jeŸdzieck¹), dla której trzeba dopiero
przygotowaæ odpowiedni¹ infrastrukturê (noclegi, wy¿ywienie, trans-
port, wyznaczyæ trasy itp.). Agroturystyka wskazywana w wielu doku-
mentach strategicznych jako wa¿na dziedzina rozwoju lokalnego, mo¿e
stanowiæ istotny, ale tylko dodatkowy, czynnik rozwoju. W opinii bada-
nych: promowanie agroturystyki jest nieporozumieniem, to propozycja

Józefina Hrynkiewicz: Powiat lidzbarski

113

213

Kolejne podzia³y administracyjne bezpowrotnie zniszczy³y œlady historycznej ci¹g³oœci

w rozwoju Warmii. W podzia³ach administracyjnych nie uwzglêdniono historycznie i naturalnie
ukszta³towanego terytorium. Historyczna Warmia by³a dzielona dowolnie miêdzy ró¿ne powia-
ty i województwa. W ten sposób zosta³ bezpowrotnie utracony jeden z istotnych walorów turys-
tycznej atrakcyjnoœci, jakim by³a historycznie ukszta³towana Warmia. Obecnie ka¿dy samorz¹d
lokalnie okreœla w³asne funkcje oraz strategie rozwoju lokalnego w³asnego terytorium.

na papierze. Tu nie ma warunków na agroturystykê, ani przyrodniczych,
ani ekonomicznych. Agroturystyka wymaga zainwestowania znacznych
œrodków, a takich nie ma, dlatego: agroturystyka nie ma tu wielkich
szans. Na wsiach nie ma œrodków na tak¹ zmianê warunków, aby rozwi-
nê³a siê agroturystyka. Bogata przesz³oœæ historyczna Warmii, wiele
cennych zabytków architektury œwieckiej i sakralnej, bogactwo przyro-
dy i krajobrazu tworzyæ mog¹ sprzyjaj¹ce warunki rozwoju turystyki
i wypoczynku. Ale powiat nie ma rozbudowanej i zró¿nicowanej infra-
struktury umo¿liwiaj¹cej rozwój ró¿nych form turystyki

214

. W 2000

roku wydatki na inwestycje wynios³y niespe³na 23 z³ na 1 mieszkañca.
Dochody samorz¹du powiatu w zasadniczej czêœci pochodz¹ z subwen-
cji i dotacji bud¿etu (oko³o 97%), a wiêkszoœæ wydatków (ponad 96%)
to wydatki bie¿¹ce. Przeciêtne wynagrodzenia stanowi¹ oko³o 50%
œredniego wynagrodzenia w kraju. Sytuacjê ekonomiczn¹ ludnoœci cha-
rakteryzuj¹ bardzo niskie dochody, wysoki udzia³ dochodów ze œwiad-
czeñ spo³ecznych, wysokie bezrobocie.

Problemy spo³eczne powiatu

Bezrobocie w ca³ym regionie warmiñsko-mazurskim ma charakter

strukturalny, utrwalony i masowy. Wszystkie problemy spo³eczne po-
wiatu s¹ pochodn¹ bezrobocia: bezrobotni s¹ ojcowie. Potem dzieci.
Nastêpuje upadek materialny, potem depresja, a potem upadek moral-
ny. Brak pracy decyduje o wszystkim w rodzinie; przestêpczoœæ, upadek
obyczajów, degradacja potrzeb. Bezrobocie i nasilaj¹ca siê patologia.
Rozboje. Stopa bezrobocia w powiecie lidzbarskim jest stale wy¿sza ni¿
œrednia w województwie i kraju, a poziom bezrobocia utrzymywa³ siê
stale w latach dziewiêædziesi¹tych na poziomie blisko dwukrotnie wy¿-
szym ni¿ przeciêtnie w Polsce. Na koniec 2001 roku stopa bezrobocia
rejestrowanego w powiecie lidzbarskim wynosi³a 31,9%. W grudniu
2001 roku powy¿ej dwunastu miesiêcy bez pracy pozostawa³o 57%
zarejestrowanych bezrobotnych

215

. Powy¿ej piêciu lat bez pracy pozo-

stawa³o 48,8% bezrobotnych, a oko³o 80% bezrobotnych nie mia³o pra-
wa do zasi³ku. Bezrobocie to problem zarówno wsi (bezrobotni ze wsi
stanowili 44,6% bezrobotnych), jak i miast (odpowiednio 55,4%). Bli-
sko trzy czwarte (72,7%) bezrobotnych mia³o wykszta³cenie podstawo-

114

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

214

Strategia rozwoju spo³eczno-gospodarczego powiatu lidzbarskiego, 2000, Lidzbark

Warmiñski.

215

Bezrobocie rejestrowane 2001, 2002, Warszawa, GUS.

we i zasadnicze zawodowe, 26% bezrobotnych mia³o wykszta³cenie
œrednie. Z ogólnej liczby 6050 bezrobotnych zarejestrowanych w grud-
niu 2001 roku m³odzie¿ do 24. lat stanowi³a 26,1% (1581 osób), bezro-
botni w wieku 18–34. lat to 53,6% (3242 osób) ogó³u bezrobotnych: lu

dzie bez pracy maj¹ bardzo niskie wykszta³cenie. Bezrobotni nie przeja-
wiaj¹ te¿ aktywnoœci w poszukiwaniu pracy. Wysoki poziom bezrobocia
w powiecie lidzbarskim jest najpowa¿niejszym problemem spo³ecznym
i gospodarczym, który nie tylko wp³ywa na obecne warunki ¿ycia miesz-
kañców, ale tak¿e wyznacza mo¿liwoœci rozwoju powiatu. Wobec skali
i charakteru bezrobocia wystêpuj¹cego w powiecie lidzbarskim stosowa-
ne aktywne œrodki zwalczania bezrobocia s¹ ca³kowicie nieskuteczne.

Wed³ug danych statystycznych z lat 1990–2001 województwo war-

miñsko-mazurskie nale¿a³o do regionów masowego i strukturalnego,
utrwalonego bezrobocia. Stopa bezrobocia w powiecie lidzbarskim jest
stale wy¿sza o kilka punktów od stopy bezrobocia w województwie,
a tak¿e niemal dwukrotnie wy¿sza od przeciêtnej stopy bezrobocia
w kraju. Wysoki poziom bezrobocia utrzymuje siê stale, od podjêcia
procesu transformacji systemowej. Bezrobocie to skutek zmian struktu-
ralnych w gospodarce. Nast¹pi³ upadek wszystkich niemal zak³adów
pracy, nowe miejsca pracy nie powstaj¹. Autorzy strategii rozwoju po-
wiatu nie wskazali skutecznych œrodków prze³amania masowego
i utrwalonego bezrobocia. Bezrobocie sta³o siê g³ównym czynnikiem
pogarszaj¹cym sytuacjê materialn¹ ludnoœci, jest ono przyczyn¹ niskich
dochodów i niskiego poziomu zamo¿noœci mieszkañców powiatu.
Wp³ywa bezpoœrednio negatywnie na mo¿liwoœci rozwoju lokalnego,
na mo¿liwoœci dzia³ania pomocy spo³ecznej. Gminy powiatu maj¹ nis-
kie dochody w³asne, a wiêc i mo¿liwoœci udzielenia pomocy s¹ niewiel-
kie. Tymczasem potrzeba pomocy stale roœnie: bezrobocie to tak¿e
i trudne warunki materialne. Rodzice przychodz¹ i prosz¹ o wsparcie fi-
nansowe. Jeœli jest praca, to ludzie inaczej ¿yj¹.

Najwa¿niejszym problemem powiatu lidzbarskiego jest bezrobocie

– na ten problem jako pierwszoplanowy, zasadniczy i g³ówny wskazy-
wali wszyscy badani w roku 2000, 2001 i 2002. Analiza danych staty-
stycznych pokazuje, ¿e problem ten nie ustêpuje, ale stale narasta (stopa
bezrobocia w 1998 roku wynosi³a 23,0%, w 2001 roku 31,9%). W ra-
mach istniej¹cych warunków i struktur organizacyjnych, nikt z bada-
nych nie widzia³ mo¿liwoœci ani zlikwidowania, ani nawet zmniejszenia
skali bezrobocia. Z wypowiedzi przedstawicieli œrodowisk szkolnych

Józefina Hrynkiewicz: Powiat lidzbarski

115

wynika³o, ¿e: jest to trudny rynek pracy. M³odzie¿ koñcz¹ca szko³y
oprócz propozycji pracy w handlu nie ma innych. Kwitnie „szara stre-
fa”. Inni badani z tej grupy wskazywali, ¿e: likwidowane s¹ stanowiska
pracy i powiêksza siê bezrobocie; brakuje ekonomicznych bodŸców do
rozwoju rolnictwa. Brakuje ofert pracy, a jeœli pojawiaj¹ siê, to s¹ to
oferty pracy dorywczej, sezonowej (np. w rolnictwie); bezrobotni nie
maj¹ praktycznie ¿adnej mo¿liwoœci podjêcia sta³ej pracy. Nie by³o te¿
miejsc pracy dla m³odzie¿y koñcz¹cej studia wy¿sze: naj³atwiej jeszcze
znaleŸæ zatrudnienie w zawodach: krawcowa, szwaczka, sprzedawca.
Z wypowiedzi przedstawicieli œrodowisk szkolnych wynika³o, ¿e nie ty-
lko nie by³o pracy, ale nie wystêpowa³y te¿ pozytywne przes³anki eko-
nomiczne zmiany sytuacji.

Wypowiedzi przedstawicieli w³adz samorz¹dowych powiatu tak¿e

nie zawiera³y elementów daj¹cych nadzieje na pozytywne zmiany: roœ-
nie bezrobocie (przekroczy³o 30%), brak pracy zw³aszcza dla kobiet, dla
powracaj¹cej po studiach m³odzie¿y. Rynek pracy w powiecie to tylko
drobne zak³ady przetwórstwa rolno-spo¿ywczego pracuj¹ce na potrze-
by lokalne: Lidzbarski rynek pracy, to rynek pracodawcy, wynagrodze-
nia s¹ bardzo niskie, poni¿ej œredniej krajowej, a prawdopodobnie i wo-
jewódzkiej. Rynek pracy w powiecie nie ró¿ni siê zasadniczo od sytuacji
na terenie ca³ego regionu warmiñsko-mazurskiego: charakteryzuje go
tendencja do „kurczenia siê” w zastraszaj¹cym tempie. Przedsiêbior-
stwa, które w zesz³ym roku postrzegano jako rozwojowe zmniejszaj¹ za-
trudnienie. Powiat jest ma³o atrakcyjny pod wzglêdem inwestycyjnym,
a atrakcyjne tereny i nieruchomoœci s¹ przekazywane niesprawdzonym
i ma³o wiarygodnym inwestorom. Ze strony pracodawców reprezen-
tuj¹cych miejscowe podmioty gospodarcze nie by³o przekonania o tym,
¿e w³adzom samorz¹dowym miasta zale¿y na zmianie sytuacji: ofert
pracy nie ma ¿adnych, ale te¿ nie widaæ wielkiej troski ze strony w³adz
miasta powiatowego we wspieraniu i pobudzaniu przedsiêbiorczoœci.
Odnosi siê wra¿enie, ¿e to przedsiêbiorcy s¹ „instrumentalnie” trakto-
wani przez samorz¹d, który chce za³atwiæ swoje sprawy, a los pojedyn-
czego przedsiêbiorcy nikogo nie interesuje. Wszyscy byli jednak prze-
konani, ¿e rynek pracy jest w¹ski. Nie ma na nim du¿ych zak³adów (a je-
dyny zak³ad mleczarski prowadzi³ w czasie badañ zwolnienia). Miejsca
pracy wystêpowa³y w oœwiacie, policji, stra¿y po¿arnej, handlu,
us³ugach, s³u¿bie zdrowia (z ci¹g³¹ obaw¹, ¿e szpital zostanie zamkniê-
ty). Istnia³a pe³na zgodnoœæ pogl¹dów, ¿e: nie ma pracy, nie ma szans na

116

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

zmianê sytuacji, jest realne zagro¿enie zmian¹ sytuacji na gorsz¹ ni¿
obecna. Natomiast stan rynku pracy w badanym powiecie jest zbli¿ony
do sytuacji na terenie ca³ego województwa, a wiêc jest w pewnym sen-
sie normalna, bo podobna do sytuacji innych powiatów województwa.

Bezrobocie, jako najwa¿niejszy problem spo³eczny w powiecie, wy-

mieniali wszyscy badani. Wszyscy te¿ podkreœlaj¹, ¿e jest ono d³ugo

trwa³e i rosn¹ce. Brak pracy wynika ze z³ej koniunktury dla rolnictwa,
niskiego poziomu rozwoju rolnictwa, stagnacji i braku perspektyw roz-
woju, braku inwestycji gospodarczych, które dawa³yby w przysz³oœci
miejsca pracy. Trudn¹ sytuacjê na rynku pracy dodatkowo wzmacnia
sytuacja spo³eczna i demograficzna powiatu, starzej¹ce siê spo³eczeñ-
stwo, migracja m³odzie¿y, szczególnie wykszta³conej, poza teren po-
wiatu i województwa, niski poziom wykszta³cenia spo³eczeñstwa,
szczególnie z terenów by³ych PGR-ów. Wykszta³cona m³odzie¿ migru-
je, bo nie ma dla niej pracy, a na rynku pracy brakuje potrzebnych kwali-
fikacji: rynek pracy kurczy siê w zastraszaj¹cym tempie.

Drugim, równie czêsto wymienianym problemem by³o ubóstwo,

które utrudnia³o lub wrêcz uniemo¿liwia³o zmianê sytuacji wielu ro-
dzin. Ubóstwo wi¹za³o siê z brakiem pracy, a jednoczeœnie d³ugotrwa³e
bezrobocie pozwoli³o na wypracowanie mechanizmów przystosowania
siê do braku pracy: ja to widzê nawet na w³asnej ulicy – kolejne pokole-
nie osób bezrobotnych; Ojciec, matka bez pracy, dorastaj¹ce dzieci te¿.
Nastêpuje tu taka prawie „tradycja rodzinna” bezrobocia. W zwi¹zku
z tym obserwowano: nadu¿ywanie publicznych systemów wsparcia (po-
mocy spo³ecznej, urzêdu pracy), podkreœlano tak¿e, ¿e: pracê otrzymuje
siê dziêki protekcji. Ubóstwo to tak¿e przyczyna braku lub niskiej aktyw-
noœci spo³ecznej, apatii i niezaradnoœci ¿yciowej, braku zainteresowa-
nia sytuacj¹ i przysz³oœci¹, tak¿e w³asnych dzieci: m³odzie¿ wiejska nie
uczy siê dlatego, ¿e jest tam koszmarna bieda. Szczególnie w by³ych
PGR-ach: tam mamy do czynienia z postêpuj¹cym regresem. Z wtórnym
analfabetyzmem. Na wsi szczególn¹ trudnoœæ sprawiaj¹ dojazdy, wyda-
tki na podrêczniki, na wyposa¿enie dziecka do szko³y. Wydatki na edu-
kacjê by³y dla wiêkszoœci wiejskich rodzin zbyt du¿e. Wiêc, jak ktoœ bie-
rze zasi³ek, to go nie staæ. Dla dzieci bardzo zdolnych s¹ jakieœ stypen-
dia, jakieœ nagrody, ¿eby rodzinie pomóc. Staramy siê w miarê mo¿liwo-
œci, ale to pomoc niewielka. Powiat otrzymywa³ œrodki na pomoc sty-
pendialn¹ dla m³odzie¿y wiejskiej, ale by³a to pomoc raczej symbolicz-
na ni¿ rzeczywista. W roku szkolnym 2000/2001 wielkoœæ tej pomocy

Józefina Hrynkiewicz: Powiat lidzbarski

117

na 1 ucznia szko³y ponadgimnazjalnej, pochodz¹cego ze wsi wynosi³a
miesiêcznie 5,25 z³, w 200l/2002 by³a to kwota 14,5 z³, a w roku szkol-
nym 2002/2003 (w okresie wrzesieñ – grudzieñ) wynosi³a 5,96 z³

216

Nie by³a to pomoc, która mog³aby skutecznie poprawiæ szanse edukacyj-
ne m³odzie¿y wiejskiej. Powszechnie te¿ postrzegano nierównoœæ szans
edukacyjnych dzieci i m³odzie¿y. Wynika³o to nie tylko z ubóstwa ro-
dzin, ale i z ma³ych nak³adów na oœwiatê, ma³ej liczby zajêæ pozalekcyj-
nych. W konsekwencji szanse m³odzie¿y z tego terenu s¹ mniejsze i do-
tyczy to nie tylko rodzin niezamo¿nych. Ubóstwo i bezrobocie defor-
mowa³y postawy m³odzie¿y: jeœli m³ody cz³owiek wychowuje siê w ro

dzinie, gdzie ojciec i matka pracuj¹, to jest to dla niego wzorzec: nauka,
szko³a, zdobycie zawodu, praca. Kiedy jest to rodzina bezrobotna, to za-
czyna siê jakaœ taka wytwarzaæ œwiadomoœæ, ¿e oto: jakoœ przecie¿ ¿yje-
my, wiêc po co mi szko³a, po co praca. Zaczyna siê wiêc ¿ycie od zasi³ku
do zasi³ku, jeszcze coœ siê po drodze za³apie. Nastêpuje wiêc tak¿e i de-
gradacja modelu ¿ycia, postaw... To bêdzie bardzo trudno zmieniæ.

Kolejnym problemem spo³ecznym podkreœlanym przez wiêkszoœæ

badanych by³a niska aktywnoœæ spo³eczna i kulturalna spo³eczeñstwa,
brak chêci wspó³dzia³ania z innymi, brak przedsiêbiorczoœci. Niskie po-
czucie wiêzi lokalnych, pasywnoœæ œrodowiska, brak poczucia stabiliza-
cji ¿yciowej, to zjawiska, które prowadzi³y do postêpuj¹cej degradacji
spo³eczeñstwa. Wskazywano na problemy spo³ecznej patologii, alkoho-
lizm wœród doros³ych, narkomaniê wœród m³odzie¿y oraz przestêpczoœæ:
alkohol wszed³ ju¿ na sta³e w krajobraz miasta, tak, ¿e na to ju¿ siê nie
reaguje. Ale czasem jest to jedyne Ÿród³o dochodu rodziny. Spo³eczeñ-
stwo bardzo siê degraduje. W powiecie sytuacja jest zró¿nicowana, ale:
wielka patologia jest w œrodowiskach popegeerowskich. Trzeba zacz¹æ
od do³u – w szko³ach. Jest tam wielka beznadzieja – brak wykszta³cenia,
brak pracy, nie ma mo¿liwoœci kszta³cenia dzieci.

M³odzie¿ w powiecie – dane statystyczne i problemy spo³eczne
dotycz¹ce m³odych

W strukturze ludnoœci powiatu lidzbarskiego 26,7% stanowi¹ dzieci

i m³odzie¿ w wieku 0–17 lat. Powiat lidzbarski posiada bogat¹ ofertê
edukacyjn¹ dla m³odzie¿y. Powiat ma liczne budynki szkolne, ale nie-
mal wszystkie zbudowane przed 1945 rokiem (wiêkszoœæ na prze³omie

118

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

216

Dane Starostwa w Lidzbarku Warmiñskim.

wieków XIX i XX). W powiecie dzia³a dziesiêæ szkó³ œrednich zawodo-
wych, trzy licea ogólnokszta³c¹ce: w Lidzbarku Warmiñskim i w Orne-
cie (dla m³odzie¿y i doros³ych), dwie zasadnicze szko³y zawodowe, jed-
na szko³a policealna. Program liceum ogólnokszta³c¹cego realizowany
jest te¿ w klasach w zasadniczych szko³ach zawodowych w Lidzbarku
i Ornecie. Uczniowie LO to 35,3% uczniów szkó³ œrednich, 51,0% uczy
siê w œrednich szko³ach zawodowych, 13,7% w zasadniczych szko³ach
zawodowych

217

. W strukturze uczniów w szko³ach ponadpodstawo-

wych przewa¿aj¹ uczniowie œrednich szkó³ zawodowych i liceów ogól-
nokszta³c¹cych (razem ponad 85%). M³odzie¿ kszta³ci siê w nastê-
puj¹cych kierunkach: ekonomiczne, handlowe, mechaniczne, rolnicze,
leœne, drzewne, ¿ywienia, gospodarstwa domowego. Ró¿norodnoœæ
realizowanych kierunków kszta³cenia wskazuje na dostosowywanie
kszta³cenia zawodowego do potencjalnych (wyobra¿anych raczej ni¿
rzeczywistych) mo¿liwoœci zatrudnienia na lokalnym rynku pracy. Na
uwagê zas³uguje znacz¹cy udzia³ uczniów w œrednich szko³ach dla pra-
cuj¹cych (kierunki: rolniczy, mechaniczny oraz ogólnokszta³c¹cy). Sy-
stematycznie zmniejszana jest liczba kszta³conych w zasadniczych
szko³ach zawodowych, zorganizowano w nich nauczanie wed³ug pro-
gramu liceum ogólnokszta³c¹cego i liceum zawodowego. Powiat lidz-
barski ma dobre warunki do kszta³cenia m³odzie¿y i doros³ych na pozio-
mie ponadgimnazjalnym. W przekonaniu w³adz samorz¹dowych wielu
absolwentów szkó³ œrednich podejmuje naukê w szko³ach wy¿szych,
ale powiat nie ma informacji o kszta³ceniu siê m³odzie¿y na poziomie
wy¿szym. W rozwoju spo³ecznym powiatu wa¿nym problemem jest
utrwalone ujemne saldo migracji. Wystêpowa³o ono w ca³ym okre-
sie powojennym. Jednak w latach wczeœniejszych obejmowa³o g³ów-
nie m³odzie¿ o ni¿szych kwalifikacjach, natomiast obecnie m³odzie¿
wykszta³cona migruje do innych miast i poza region warmiñsko-mazur-
ski. Chocia¿ zjawisko to wystêpuje od wielu lat, to obecnie postrzegane
jest przez w³adze jako istotnie utrudniaj¹ce i zmniejszaj¹ce szanse roz-
woju.

Sytuacjê spo³eczn¹ m³odzie¿y okreœla w znacznym stopniu sytuacja

jej rodzin, dotkniêtych skutkami poszerzaj¹cego siê ubóstwa i bezrobocia.
Badani powszechnie podkreœlali trudn¹ sytuacjê m³odzie¿y wynikaj¹c¹
z braku pracy, braku perspektyw ¿yciowych i zawodowych, która wy-

Józefina Hrynkiewicz: Powiat lidzbarski

119

217

Dane Starostwa Powiatowego w Lidzbarku w Warmiñskim, 2001/2002 rok oraz Powia-

ty w Polsce, wyd.cyt.

musza³a sta³¹ migracjê zarobkow¹ poza teren powiatu i województwa.
W opinii badanych szko³y zawodowe po czêœci tylko kszta³c¹ w takich
zawodach, które s¹ poszukiwane na rynku pracy. Czêœciej badani
stwierdzali, ¿e miejscowe szko³y œrednie dobrze przygotowuj¹ do po-
dejmowania studiów wy¿szych. Najpowa¿niejszym problemem w sytu-
acji edukacyjnej m³odzie¿y jest brak dostatecznej pomocy materialnej
dla uczniów, co czêœci m³odzie¿y wrêcz uniemo¿liwia³o dalsz¹ eduka-
cjê szkoln¹: dzieci pracowników z by³ych PGR zosta³y kompletnie bez
¿adnych szans. Zaklête ko³o... Oni sobie próbuj¹ jakoœ radziæ, ale sezon
na grzyby i jagody trwa krótko, a innej pracy nie ma. Ich sytuacja jest
tragiczna, a sytuacja ich dzieci beznadziejna. Ten problem jest w obe-
cnych warunkach nie do rozwi¹zania. Mo¿e ludzie uciekn¹, budynki siê
rozwal¹, a potem... Badani powszechnie wskazywali na brak perspe-
ktyw zawodowych dla m³odzie¿y, brak mo¿liwoœci zrobienia kariery
i osi¹gniêcia wysokiej pozycji zawodowej. Wielu stwierdza³o, ¿e pracê
po ukoñczeniu szko³y m³odzi otrzymuj¹ dziêki znajomoœciom i protek-
cji. Wspó³praca szkó³ ponadgimnazjalnych z powiatowym urzêdem
pracy mia³a tylko ograniczony zakres.

Inicjatywy lokalne. Stan œwiadomoœci w³adz powiatowych
i œrodowisk szkolnych

Przedstawiciele lokalnych w³adz w pe³ni uœwiadamiali sobie trudn¹,

czy wrêcz dramatyczn¹, sytuacjê m³odych na rynku pracy. Wielu bada-
nych podkreœla³o, ¿e rozwój spo³eczno-gospodarczy regionu i powiatu
wymaga pracy i zaanga¿owania ludzi m³odych, wykszta³conych, bez
których nie ma szans na poprawê sytuacji. Jednoczeœnie wskazywano,
¿e m³ode i wykszta³cone osoby nie maj¹ szans na zrobienie kariery za-
wodowej i osi¹gniêcie wysokiej pozycji w swoim zawodzie na terenie
powiatu.

a) inicjatywy samorz¹du powiatowego

Mimo trudnej sytuacji samorz¹d powiatowy podejmowa³ liczne ini-

cjatywy, które mia³y wp³ywaæ na zmianê warunków ¿ycia i sytuacjê
m³odzie¿y. Strategia powiatu zawiera³a program aktywizacji zawodo-
wej i rozwoju rynku pracy. W uchwalonej przez samorz¹d powiatu stra-
tegii rozwoju znaczn¹ czêœæ miejsca poœwiêcono zagadnieniom eduka-
cji i bezrobocia m³odzie¿y. Z inicjatywy starosty powo³ano zespó³ do
spraw opracowania kierunków rozwoju szkolnictwa ponadpodstawo-

120

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

wego. Powiatowe w³adze samorz¹dowe inicjowa³y badania (z Uniwer-
sytetem Warmiñsko-Mazurskim) na temat warunków przyrodniczych
Warmii w zwi¹zku z mo¿liwoœciami rozwoju rolnictwa, turystyki i re-
kreacji.

Badania mia³y dostarczyæ wiedzy o mo¿liwych kierunkach rozwoju

gospodarczego Warmii (by³o to poszukiwanie lokomotywy koniunktury
dla Warmii). Podejmowane by³y tak¿e badania ankietowe zwi¹zane
z kszta³ceniem w szko³ach ponadpodstawowych powiatu w celu dosto-
sowania kierunków kszta³cenia i zawodów do potrzeb miejscowego
rynku pracy. W wyniku tych badañ powo³ano nowe kierunki kszta³cenia
zawodowego dla m³odzie¿y i doros³ych, opracowano programy zmian
w zakresie kszta³cenia zawodowego: w tym roku poradnia przeprowa

dzi³a ankietê wœród m³odzie¿y III klasy gimnazjum na temat oczekiwañ
edukacyjnych. Prosi³o o to starostwo. Na tej podstawie starostwo mia³o
tworzyæ sieæ szkó³ ponadgimnazjalnych. Takie by³o za³o¿enie. Powiat
wykazywa³ te¿ wielk¹ aktywnoœæ w poszukiwaniu œrodków na stypen-
dia dla uczniów: powiat przyst¹pi³ do programu stypendialnego dla
dzieci z terenów wiejskich. Ale s¹ œrodki z Ministerstwa niewielkie, z po-
wiatu mo¿na wytypowaæ na rok 6–7 osób

218

Inicjowane by³y tak¿e prace zwi¹zane z uruchomieniem sta¿y absol-

wenckich, szkoleñ w ramach kszta³cenia ustawicznego. W³adze powia-
tu podjê³y te¿ inicjatywê utworzenia wy¿szej szko³y zawodowej, która
kszta³ci³aby w zawodach potrzebnych na regionalnym rynku pracy.

b) inicjatywy urzêdu pracy

Inicjatywy powiatowego urzêdu pracy skierowane by³y do poszu-

kuj¹cych pracy bezrobotnych oraz do potencjalnych pracodawców.
Urz¹d pracy podejmowa³ lub uczestniczy³ w programach maj¹cych
zmieniæ warunki funkcjonowania bezrobotnych na rynku pracy. Powia-
towy urz¹d pracy prowadzi³ doradztwo zawodowe, kursy przekwalifi-
kowuj¹ce pracowników, podpisywa³ z pracodawcami umowy o sta¿e
absolwenckie, realizuje program „Absolwent”. Realizowany by³ pro-
gram „Agro-Warmia” dla m³odzie¿y wiejskiej. Urz¹d przygotowywa³
m³odych do poszukiwania i podjêcia pracy, prowadzi³ kursy aktywi-
zuj¹ce bezrobotnych (miêdzy innymi prowadzi³ klub pracy). Urz¹d po-
szukiwa³ i przygotowywa³ oferty pracy, wspó³pracowa³ z pracodawca-

Józefina Hrynkiewicz: Powiat lidzbarski

121

218

W tym roku w szko³ach ponadgimnazjalnych uczy³o siê 1596 uczniów ze wsi.

mi, pozyskuje od nich oferty. Zdaniem niektórych badanych urz¹d pra-
cy prowadzi dzia³ania nieistotne, typowy ruch kadrowy, wymiana star

szych na m³odszych pracowników. Urz¹d pracy uczestniczy³ te¿ w przy-
gotowaniu programu zmian w ofercie kszta³cenia zawodowego w miej-
scowych szko³ach ponadgimnazjalnych.

c) inicjatywy pracodawców

Niektórzy pracodawcy w³¹czali siê tak¿e w proces przygotowania

m³odych pracowników i pomagali im w ró¿nych formach nabywaæ
kwalifikacje. Wskazywano, ¿e przyjmowali uczniów na praktyki zawo-
dowe, zatrudniali m³odzie¿ w ramach umów o pracê w celu przygoto-
wania do zawodu, przyjmowali absolwentów na sta¿e, zawierali umowy
z absolwentami. Ponadto kierowali m³odych pracowników na szkolenia
podwy¿szaj¹ce kwalifikacje, nie utrudniali im studiowania. Pracodaw-
cy uczestniczyli tak¿e w opracowaniu planu kszta³cenia zawodowego
w szko³ach ponadgimnazjalnych. Z inicjatywy oœrodka kszta³cenia za-
wodowego odbywa³y siê spotkania pracodawców z m³odymi uczestni-
kami kursów przygotowuj¹cych do poszukiwania i podjêcia pracy.
Z drugiej strony jednak badani wskazywali tak¿e na to, ¿e pracodawcy
nie chc¹ ponosiæ kosztów kszta³cenia i przekwalifikowania m³odzie¿y,
a ich pomoc m³odym ograniczona jest czêsto tylko do sporadycznych
przypadków.

d) inicjatywy szkó³

Badani nauczyciele powszechnie krytykowali wprowadzon¹ refor-

mê, a przede wszystkim jej przygotowanie i sposób wdra¿ania. Reforma
systemu edukacyjnego wi¹za³a siê ze znacznym zaniepokojeniem
wœród przedstawicieli œrodowisk szkolnych, szczególnie utworzenie gim-
nazjum: bardzo trudno jest pracowaæ z m³odzie¿¹ w tym wieku akurat,
gdy ona jest w tym najtrudniejszym wieku, bo to jest najtrudniejszy wiek,
ten okres dorastania, gdy w jednym miejscu zlokalizowana jest taka
szko³a. Nauczyciele nie zostali przygotowani do wdra¿ania reformy: ja
widzia³am ogromny niepokój starszych nauczycieli, którzy s³yszeli na
przyk³ad, ¿e coœ siê ma zadziaæ. (...) nie t¹ drog¹ sz³a reforma (...) naj-
pierw powinny byæ zmiany na studiach i przygotowanie ludzi do prowa-
dzenia tych przedmiotowych spraw, a dopiero potem powinno to byæ
wdra¿ane. (...) mamy praktykantów, ludzi, którzy w tej chwili studiuj¹,
przychodz¹ z uczelni i dla nich jest to te¿ jakoœ tak ma³o czytelne. W wy-

122

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

padku matematyki nauczyciele wprost oœwiadczaj¹, ¿e: program na

uczania jest nierealny i nie da siê tego zrealizowaæ. Realizacja progra-
mu i wdro¿enie nowych metod nauczania wymaga³o te¿ osobistego
kontaktu nauczyciela z uczniem, a na to nie pozwala³y zbyt liczne klasy:
s³yszê od polonistów na przyk³ad, ¿e nie mog¹ skontaktowaæ siê z ucz-
niem przez pó³ roku na lekcji, ¿eby us³yszeæ jego osobist¹ wypowiedŸ, bo
klasa liczy ponad 30 osób. Poziom w szko³ach zawodowych by³ bardzo
niski: te dzieci naprawdê nie umiej¹ czytaæ. Autentycznie. Zdarza siê, ¿e
poproszê, aby on cokolwiek przeczyta³. Dziecko sylabizuje. Czy mo¿na
iœæ do zasadniczej szko³y z takimi umiejêtnoœciami? W rezultacie obni-
¿y³ siê poziom kszta³cenia w szko³ach wszystkich poziomów i typów:
pracujê w szkole 12 lat. Z perspektywy tych lat uwa¿am, ¿e regres jest
ogromny. Jest taki regres intelektualny, bo nie rozwija siê intelektu. Ale
jednoczeœnie osobowoœciowy, bo nie poszerza siê swoich umiejêtnoœci.

Praca z m³odzie¿¹ w œrodowiskach o wysokim bezrobociu, ubóstwie

i nasileniu zjawisk patologicznych wymaga indywidualnego kontaktu
nauczyciela i wychowawcy z uczniem. Nie ma na to czasu i miejsca,
gdy w szko³ach z powodu zani¿onej subwencji oszczêdza siê na proce-
sie wychowawczym, zwiêksza siê liczebnoœæ klas szkolnych: teoretycz-
nie zaplanowana reforma bardzo mi siê podoba. Przede wszystkim musi
byæ najpierw œwietnie przygotowany nauczyciel, musia³oby byæ zaple-
cze. Tego nie zrobiono. Nie ma te¿ mo¿liwoœci realizowania za³o¿onych
przez reformê celów z powodu z³ych warunków materialnych i braku
œrodków: nauczyciel nie mo¿e byæ mistrzem w czterdziestoosobowej kla-
sie, gdzie nie ma ¿adnego kontaktu indywidualnego z dzieæmi. Badani
podkreœlaj¹, ¿e im trudniejsza sytuacja materialna i spo³eczna, tym trud-
niej realizowaæ cele reformy.

Ubóstwo i rosn¹ce bezrobocie wp³ynê³y na zmiany postaw pracow-

ników szkó³ wobec kszta³cenia m³odzie¿y. Najwiêkszym problemem
w szko³ach by³o dostosowanie profilu nauczania do wybranego przez
ucznia jêzyka obcego. W³aœciwie bardziej troska w tej chwili jest o to,
¿eby wszyscy nauczyciele mieli jakiekolwiek szanse pracy, bo idzie ni¿.
Mamy ju¿ w tej chwili pe³n¹ œwiadomoœæ, ¿e nie bêdzie ob³o¿enia takie-
go, jakiego siê spodziewamy. Koniecznoœæ tworzenia du¿ych liczebnie
klas szkolnych (nie mniej ni¿ 30 uczniów) prowadzi³a do tego, ¿e wiele
osób z koniecznoœci wybiera profil kszta³cenia niezgodny z ich zaintere-
sowaniami. Ogólny spadek poziomu kszta³cenia wywo³ywa³ te¿ reakcje
ze strony rodziców o wy¿szych aspiracjach edukacyjnych: migracja

Józefina Hrynkiewicz: Powiat lidzbarski

123

wi¹¿e siê z prac¹, ale wi¹¿e siê równie¿ z kszta³ceniem. Wielu rodziców
podejmowa³o wysi³ek zwi¹zany z dodatkow¹ nauk¹ jêzyka obcego
(g³ównie angielskiego) i op³aceniem kursu na prawo jazdy, aby zwiêk-
szyæ w przysz³oœci szanse m³odych na rynku pracy. Wielu rodziców
szuka³o te¿ szkó³ œrednich o wy¿szym poziomie nauczania, co ma zapew-
niæ lepszy start na studia: coraz czêœciej ambitni rodzice zaczynaj¹ szu

kaæ szkó³ w Olsztynie (...). Nasz etos nauki podupad³ ostatnimi czasy.
Elitarnoœæ liceów ogólnokszta³c¹cych skoñczy³a siê ileœ lat temu, sta³o
siê ono te¿ czêœciowo przechowalni¹. Trudna sytuacja na rynku pracy
powodowa³a, ¿e m³odzie¿ w coraz póŸniejszym wieku decydowa³a siê
na wybór kierunku kszta³cenia i zawodu: jest coraz wiêcej m³odzie¿y,
która na dwa miesi¹ce przed matur¹, tak naprawdê nie do koñca zasta-
nawia siê co dalej. Trudnoœci na rynku pracy przek³ada³y siê na trudno-
œci zwi¹zane z wyborem zawodu i kierunku kszta³cenia, tak w szko³ach
œrednich, jak i w gimnazjach: podobnie jest w gimnazjach, to dziecko po
prostu jeszcze nie ma pojêcia, co chce robiæ w ¿yciu. Dlatego próby po-
dejmowane przez pedagogów szkolnych w celu przygotowania m³o-
dzie¿y do wyboru zawodu koñczy³y siê w zasadzie niepowodzeniem:
w trzydziestoosobowej klasie w LO zdecydowanych jest trzy, cztery oso-
by. Reszta nie wie. W opinii badanych m³odzie¿ pytana o to, jaki chce
wybraæ zawód, kierunek kszta³cenia, nie potrafi³a odpowiedzieæ. Czê-
sto odpowiada³a, ¿e chce ¿eby dobrze zarobiæ, bez wzglêdu na to, co bê-
dzie robiæ, ale te¿ i bez okreœlenia, co to znaczy dobry zarobek. Pytana
o to, jaki zawód daje wysokie dochody, odpowiada³a: ale s¹ zawody,
w których dobrze siê zarabia. Na poziomie powiatu lidzbarskiego trud-
no jest jednak okreœliæ, co to s¹ du¿e pieni¹dze, czy dobre zarobki. Po-
niewa¿ w wielu wypadkach mo¿e to byæ na przyk³ad dochód rodziny na
poziomie tysi¹ca z³otych: ¿eby rodzina mia³a miesiêcznie tysi¹c z³otych,
bo tego nie ma.

Przygotowanie m³odzie¿y przez szko³ê do wyboru zawodu zawodzi

w sytuacji wysokiego bezrobocia, bo rzeczywiœcie jest tak, ¿e ktoœ
za³atwi robotê. A jeœli nie za³atwi, to nie ma pracy, a wtedy nawet najlep-
sze przygotowanie zawodowe, kwalifikacje, motywacje i umiejêtnoœci
s¹ zbêdne. Wszyscy uczestnicy badañ podkreœlali, ¿e brak mo¿liwoœci
uzyskania satysfakcjonuj¹cej pozycji zawodowej zniechêca m³odzie¿
do nauki i wysi³ku w zdobywaniu wiedzy i umiejêtnoœci. Ale jednoczeœ-
nie brak osobistego wysi³ku m³odego cz³owieka jest gwarancj¹ braku
sukcesu. Jednym ze sposobów na budowanie pozycji szko³y i zachêca-

124

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

nie absolwentów do podejmowania wysi³ku i pracy jest badanie losów
absolwentów. Szko³a (LO w Lidzbarku) ma kilku znanych absolwen-
tów: i oni mogliby pokazaæ, ¿e z ka¿dej szko³y, tak¿e w ma³ym mieœcie te¿
mo¿na osi¹gaæ karierê i stanowisko. Ale trzeba te¿ pokazaæ, ¿e ka¿da
ponadprzeciêtna pozycja spo³eczna i zawodowa wymaga od m³odego
cz³owieka przede wszystkim wielkiej pracy. Z jednej strony trudne wa-
runki ¿ycia i ma³e szanse na pracê powoduj¹ obni¿enie motywacji
i aspiracji m³odzie¿y, ale bez nich nie ma te¿ szans na wyrwanie siê
z krêgu bezrobocia i ubóstwa.

Jednym z g³ównych celów reformy by³o wyrównanie szans eduka-

cyjnych dzieci i m³odzie¿y wywodz¹cej siê z ró¿nych œrodowisk. W re-
alizacji reformy wyst¹pi³y jednak powa¿ne trudnoœci z osi¹ganiem tego
celu, poniewa¿ pozamykano szko³y ma³e, na wsiach: te dzieci wstaj¹
o szóstej rano, id¹ gdzieœ trzy kilometry, bo dopiero od piêciu kilome-
trów mo¿na dowoziæ. (...) I od szóstej rano to dziecko, po iluœ tam kilo-
metrach przejœcia na pieszo dociera do jakiegoœ punktu, sk¹d doje¿d¿a
jeszcze kawa³ek dalej do szko³y i wraca wieczorem do domu. Podkreœla-
no, ¿e: marnowany jest ogromny potencja³ intelektualny m³odzie¿y wiej-
skiej, która jest znacznie gorzej i w znacznie gorszych, ni¿ m³odzie¿
miejska, warunkach kszta³cona.

Szanse edukacyjne m³odzie¿y ograniczane by³y przez pog³êbiaj¹ce

siê ubóstwo wielu rodzin. Zakres i wielkoœæ oferowanej m³odzie¿y po-
mocy by³a zbyt ma³a, aby skutecznie prze³amaæ barierê ubóstwa rodzin,
a wysokoœæ stypendium œrednio to 30 z³otych miesiêcznie, to œmieszne
i ¿enuj¹ce. Powa¿nym problemem w korzystaniu ze stypendiów by³o tak-
¿e i to, ¿e rodzina najpierw musi wydaæ pieni¹dze (na przyk³ad na bilet
miesiêczny), a potem wyst¹piæ o ich zwrot. Rodzina czêsto nie mia³a ta-
kiej iloœci pieniêdzy, i nawet nie mia³a ich od kogo po¿yczyæ, bo miesz-
ka³a wœród takich samych, jak i ona ubogich. Nierzadko wiêc po¿yczki
„a konto” przysz³ego stypendium udzielali nauczyciele. Badani podkre-
œlali, ¿e m³odzie¿ w szkole œredniej wstydzi siê ubóstwa swoich rodzin
i raczej zrezygnuje z nauki, ni¿ poprosi o pomoc: bieda, totalna bieda.
Dzieci g³odne do szko³y przychodz¹. Jeszcze na etapie szko³y podstawo-
wej i gimnazjum jest tak, ¿e dzieci nie maj¹ takiej bariery, ¿eby przyjœæ
do pedagoga, nauczyciela, czy wychowawcy, do kogokolwiek i powie-
dzieæ, ¿e ja jestem g³odny, Dzisiaj, wczoraj nawet nic nie by³o do jedze-
nia, prawda? Ale ¿eby w szkole œredniej – to ona nie przyzna siê tak od
razu, tylko widzisz, ¿e jest blada, ¿e ma oczy podkr¹¿one, ¿e na wuefie

Józefina Hrynkiewicz: Powiat lidzbarski

125

zemdla³a na przyk³ad, czyli coœ siê dzieje nie tak. Albo jest chora, albo
anoreksja, albo po prostu nie je, bo nie ma za co.

Skala ubóstwa i jego zasiêg powiêksza siê, a jego skutki maj¹ zasad-

niczy wp³yw na postawy, zachowania, aspiracje i d¹¿enia zawodowe.
Ubóstwo powoduje, ¿e m³odzie¿ nie kontynuuje nauki po gimnazjum,
przerywa naukê w szkole œredniej. Przedstawiciele œrodowisk szkol-
nych podkreœlali bardzo du¿e rozwarstwienie po³o¿enia materialnego
uczniów: jest czêœæ m³odzie¿y, która ¿yje w skrajnie z³ych warunkach.
Jedna z moich uczennic przez rok nie mia³a œwiat³a w domu. Bieda mo-
ich uczniów jest przez nich skrzêtnie ukrywana. Niekiedy bardzo skute-
cznie. M³odzie¿ wstydzi siê swojej biedy.

Szko³y mia³y ograniczone mo¿liwoœci przygotowania uczniów do

wyboru zawodu, by³y te¿ trudnoœci ze znalezieniem miejsca do odbycia
praktyki zawodowej. Szko³y nie wiedzia³y, jakie bêdzie zapotrzebowa-
nie na kwalifikacje na lokalnym i regionalnym rynku pracy w bliskiej
i dalszej przysz³oœci. Trudnoœci te pog³êbia³ brak jednolitej polityki edu-
kacyjnej rz¹du, który powodowa³: zamieszanie jeszcze wiêksze i poczu-
cie zdziwienia, ¿e tak naprawdê nie wiadomo, o co chodzi do koñca.
W przygotowaniu zawodowym uczniów niewiele w szko³ach siê zmie-
ni³o: jest stagnacja zupe³nie, nic tam siê nowego nie zmienia. Nauczy-
ciele nie byli przygotowani do prowadzenia orientacji zawodowej i sa-
mi potrzebowali w tym zakresie pomocy merytorycznej: nie jesteœmy
omnibusami, bo to jest powa¿ny zakres pracy ta orientacja zawodowa.
Wskazywali na urz¹d pracy jako instytucjê bardziej, ni¿ nauczyciele,
kompetentn¹ do prowadzenia poradnictwa i przygotowania m³odzie¿y
do radzenia sobie na rynku pracy: ale ja to mam w zakresie swoich obo-
wi¹zków i ja to prowadzê na razie, odpukaæ, na wyczucie. I ¿ebym kogoœ
po prostu nie skrzywdzi³a.

e) inicjatywy organizacji spo³ecznych

W powiecie lidzbarskim nie by³o wielu aktywnych organizacji

spo³ecznych, dzia³aj¹cych na rzecz ograniczenia bezrobocia m³odzie¿y:
organizacji pozarz¹dowych nie stworzymy zarz¹dzeniem. Jest to jedno
z obci¹¿eñ przejêtych po poprzednim ustroju – nieumiejêtnoœæ i niechêæ
do wspó³dzia³ania, tradycja sztucznej aktywnoœci spo³ecznej. Mo¿e m³o-
de pokolenie, które nie pamiêta i nie ma tych obci¹¿eñ sztuczn¹ aktyw-
noœci¹ spo³eczn¹ – podejmie z czasem autentyczn¹ aktywnoœæ spo-
³eczn¹. Badani wymienili trzy organizacje, które przejawia³y aktywn¹

126

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

dzia³alnoœæ na rzecz przygotowania zawodowego i zatrudnienia m³o-
dzie¿y. Fundacja Rozwoju Lokalnego – Warmiñsko-Mazurski Fundusz
Lokalny organizowa³a kursy aktywizuj¹ce dla wszystkich bezrobot-
nych (i pozyskiwa³a œrodki na organizowanie takich kursów). Stowa-
rzyszenie Agroturystyczne „Agrorelaks” prowadzi³o szkolenia, doradz-
two jak pozyskiwaæ œrodki na rozwój dzia³alnoœci, poszukiwa³o ofert
pracy. Badani wskazywali, ¿e przy urzêdzie pracy dzia³a Stowarzysze-
nie Bezrobotnych „Warmia”. Dzia³a³ te¿ Zak³ad Doskonalenia Zawo-
dowego oraz Stowarzyszenie Oœwiatowe, ale badani nie potrafili okre-
œliæ zakresu i charakteru dzia³alnoœci tych organizacji na rzecz przygo-
towania do pracy i zatrudnienia m³odzie¿y. Organizacje te koncentro-
wa³y dzia³ania na osobach d³ugotrwale bezrobotnych. Ale, jak podkre-
œla³o wielu badanych: spo³eczeñstwo jest bardzo ostro¿ne w zachowa-
niu. S¹ to ludzie przyjezdni, niepewni, bojaŸliwi, zastraszeni... Wiêc do-
póki nie nast¹pi zmiana postaw, nie powstan¹ wiêzi spo³eczne, nie mo¿-
na liczyæ na spo³eczn¹ samoorganizacjê i inicjatywy: niepokój i nieuf-
noœæ ci¹gle trwa tu. Mo¿e to zmienia siê w trzecim pokoleniu, gdzie tego
strachu nie bêdzie. Brak spo³ecznej aktywnoœci znajduje te¿ swoje wy-
jaœnienie w rosn¹cym upolitycznieniu sektora publicznego.

f) inne inicjatywy (podejmowane wspólnie)

Wspólne przedsiêwziêcia podejmowane by³y przez samorz¹d po-

wiatu, pracowników szkó³, zwi¹zki zawodowe, urz¹d pracy, pracodaw-
ców, przedstawicieli izby przemys³owo-handlowej, poradni psycholo-
giczno-pedagogicznej. Wspó³praca dotyczy³a porêczeñ kredytowych,
szkoleñ, wspólnych konferencji. Razem pracowano te¿ nad przygoto-
waniem sieci szkó³ zawodowych, kierunków i profili kszta³cenia zawo-
dowego. Programy inicjowane by³y przez jedn¹ ze stron (najczêœciej
starostwo), inni je wspieraj¹. Niektórzy badani wskazywali na brak
zainteresowania problemem bezrobocia m³odzie¿y ze strony w³adz sa-
morz¹dowych miasta.

Kto jest odpowiedzialny za zatrudnienie m³odzie¿y?

W opinii badanych odpowiedzialnoœæ ró¿nych podmiotów za przy-

gotowanie zawodowe i zatrudnienie m³odzie¿y powinna byæ zdecydo-
wanie wiêksza. Najwiêksz¹ odpowiedzialnoœæ powinno ponosiæ pañ-
stwo oraz sam m³ody cz³owiek, który bardziej powinien troszczyæ siê
o swoj¹ przysz³oœæ zawodow¹. Znacznie wiêksz¹ ni¿ obecnie odpowie-

Józefina Hrynkiewicz: Powiat lidzbarski

127

dzialnoœæ powinna przyj¹æ na siebie rodzina, organizacje spo³eczne
oraz pracodawcy. Równie¿ wiêksz¹, ni¿ obecnie, odpowiedzialnoœæ po-
winien przyj¹æ na siebie samorz¹d lokalny i powiatowy urz¹d pracy.
Przypisanie wiêkszej ni¿ istniej¹ca odpowiedzialnoœci pañstwu i m³o-
dzie¿y, oraz rodzinie i pracodawcom, wynika byæ mo¿e w faktu, ¿e
g³ównymi uczestnikami badañ byli przedstawiciele w³adz lokalnych
(pracownicy, radni, nauczyciele), którzy podejmuj¹ wysi³ki, ¿eby zmie-
niæ obecny stan. W ocenie przedstawicieli w³adz lokalnych wszyscy
robi¹ w tym zakresie zbyt ma³o, aby stan uleg³ wiêkszej zmianie.

W opinii badanych dla dokonania pe³nej analizy sytuacji m³odego

pokolenia na rynku pracy brakuje wielu informacji dotycz¹cych zapotrze-
bowania rynku pracy na kwalifikacje zawodowe. Brakuje danych
o kszta³towaniu siê poda¿y pracowników na lokalnym rynku pracy (odej-
œcia na emeryturê, powroty m³odych po zakoñczeniu nauki). Niejasna jest
te¿ polityka pañstwa wobec ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw, nieznana
jest strategia rozwoju gospodarczego, nie s¹ te¿ znane kierunki zmian
w prawie (w tym w prawie pracy). Badani wskazywali te¿ na koniecznoœæ
zmian w konkretnych aktach prawnych, na przyk³ad w rozporz¹dzeniu
Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu dotycz¹cym organizacji i fi-
nansowania praktycznej nauki zawodu oraz praw i obowi¹zków podmio-
tów organizuj¹cych naukê zawodu. Podstawow¹ wad¹ przepisów jest ich
czêsta zmiana i dostosowywanie prawa do doraŸnych potrzeb (na
przyk³ad sieci szkó³, wielkoœci klas szkolnych, wielkoœci pomocy mate-
rialnej dla uczniów) do bie¿¹cych trudnoœci bud¿etowych.

Podsumowanie

Badania wykaza³y, ¿e w³adze samorz¹dowe oraz wszystkie podmio-

ty ¿ycia publicznego w powiecie s¹ dobrze poinformowane o sytuacji
m³odzie¿y na rynku pracy oraz o jej perspektywach zawodowych. Po-
dejmowane dzia³ania maj¹ dostosowaæ kierunki kszta³cenia do wyobra-
¿onych przez w³adze po¿¹danych na rynku pracy zawodów i specjalno-
œci. Faktycznie nie ma jednak wiedzy o tym, jakie zawody bêd¹ potrzeb-
ne na lokalnym i regionalnym rynku pracy w bli¿szej i dalszej
przysz³oœci. Ma³e szanse zatrudnienia m³odzie¿y silnie wp³ywa³y na jej
postawy i zachowania wobec nauki i kszta³cenia. Na obni¿enie motywa-
cji m³odzie¿y wp³ywa³y te¿ jej doœwiadczenia wyniesione ze œrodowi-
ska lokalnego, gdzie wiele osób i rodzin ¿yje przez wiele lat bez pracy,
bez sta³ego dochodu.

128

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

Dla w³adz powiatu oraz wszystkich podmiotów ¿ycia publicznego

odpowiedzialnych i zainteresowanych sytuacj¹ m³odzie¿y na rynku pra-
cy nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e sytuacja jest nie tylko bardzo trudna, ale
wrêcz beznadziejna: my sobie w³aœnie zdajemy z tego sprawê, ¿e mamy
tylko chêci, a nie mamy instrumentów i narzêdzi, ¿eby to w jakiœ sposób
zrealizowaæ. Brakuje takich instrumentów i narzêdzi te¿ w ogólnej poli-
tyce.

Szko³a ma niewielkie mo¿liwoœci dostosowania podnoszenia po-

ziomu kszta³cenia i zmiany metod, poniewa¿ reforma zosta³a wdro¿ona
bez koniecznego przygotowania nauczycieli do nowych zadañ, bez po-
trzebnych na ten cel œrodków. Powiat lidzbarski ma wysoki udzia³ lud-
noœci wiejskiej i wysoki udzia³ m³odzie¿y wiejskiej w szko³ach ponad-
gimnazjalnych (49,9% w ogólnej liczbie uczniów w IV kwartale 2001
roku). Œrodki materialne na pomoc, na poprawê szans edukacyjnych
m³odzie¿y wiejskiej, którymi dysponuje powiat, s¹ wrêcz symboliczne
i nie pozwalaj¹ na skuteczne wsparcie. W sytuacji g³êbokiego ubóstwa
œrodki pomocy m³odzie¿y wiejskiej powinny byæ znacznie wy¿sze,
a kryteria i formy udzielania pomocy zró¿nicowane, dostosowane do
warunków w poszczególnych powiatach i regionach. Ubóstwu rodzin
uczniów „towarzyszy” ubóstwo ca³ego œrodowiska lokalnego, dlatego
te¿ znacznie trudniej o pomoc z innych, niepublicznych Ÿróde³: ¿yje siê
tu ciê¿ko. Brak œrodków wp³ywa na mo¿liwoœci rozwi¹zywania proble-
mów spo³ecznych. Chroniczny brak œrodków powoduje, ¿e powiat zosta-
je w tyle, ¿e wiele problemów nie mo¿e byæ rozwi¹zanych. Brak infra-
struktury, brak przemys³u. Nastêpuje dalsze wyludnianie siê wsi.
A m³odzie¿, która tylko ma szanse na wykszta³cenie, ucieka st¹d. Ci, co
studia koñcz¹, nie wracaj¹. (...) dlatego i prognoza nie mo¿e byæ tu opty-
mistyczna. Jak pomóc tej m³odzie¿y nie wiadomo?

Trudniejsze, ni¿ w innych powiatach Warmii (i regionach), proble-

my, to tak¿e skutek uwarunkowañ historycznych oraz procesów
wywo³anych wydarzeniami w bli¿szej i dalszej przesz³oœci. Wspó³czes-
ne trudnoœci Warmii maj¹ swoje uwarunkowania nie tylko gospodarcze,
ale i spo³eczne: u nas nie ma jeszcze mi³oœci do tej ziemi, na której ¿yje-
my od ponad 50 lat. Ludzie, którzy st¹d odeszli, têskni¹ za t¹ ziemi¹
gdzieœ tam daleko ¿yj¹c. A ludzie, którzy tu przyszli, jakoœ nie umieli tej
ziemi pokochaæ. I tak têskni¹ za t¹ mglist¹ Wileñszczyzn¹. Osadnicy
z centralnej Polski rzadko nastawiali siê na to, ¿e zostan¹ tutaj na sta³e.
Œrodki wypracowane tutaj inwestowali gdzie indziej. Mnie ta ziemia za-

Józefina Hrynkiewicz: Powiat lidzbarski

129

wsze wielk¹ tkliwoœci¹ napawa. Widzê, ¿e jest ona taka niekochana. Je-
szcze niekochana. Jak rozmawiam z m³odym pokoleniem, które tutaj
urodzi³o siê i uros³o to mówi ja jestem Warmiakiem, czy Warmiaczk¹.
Tak, ¿e mo¿e czas ten nie jest ca³kiem stracony. ¯eby jeszcze ta m³odzie¿
wraca³a do nas, jak siê ju¿ wykszta³ci i ¿eby s³u¿y³a tej ziemi swoj¹
wiedz¹ i energi¹...

Wszystkie zastosowane œrodki prawne, ekonomiczne, edukacyjne

i organizacyjne zmiany sytuacji zawodowej m³odzie¿y okaza³y siê
w powiecie lidzbarskim nieskuteczne, poniewa¿ s¹ one niedostosowane
do istniej¹cej tam sytuacji. Ma ona charakter szczególny, spowodowany
uwarunkowaniami historycznymi, politycznymi, spo³ecznymi, ekono-
micznymi. Wymaga to zastosowania innych œrodków i innych form
dzia³ania, które skutecznie prze³ama³yby negatywne tendencje manife-
stuj¹ce siê sta³ym wzrostem skali bezrobocia, skali i g³êbokoœci ubó-
stwa oraz towarzysz¹cych im patologii i degradacji spo³ecznej. Intensyw-
na migracja wykszta³conej m³odzie¿y utrwala i pog³êbia obecny stan
i odbiera szanse na pozytywne zmiany.

130

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

Ewa Giermanowska

Powiat pu³awski

Specyfika powiatu i jego problemy spo³eczne

Powiat pu³awski obejmuje miasto Pu³awy, dwie gminy miejsko-

-wiejskie: Kazimierz Dolny i Na³êczów oraz osiem gmin wiejskich.
Ludnoœæ powiatu pu³awskiego pod koniec 2000 roku wed³ug danych
GUS wynosi³a 122 733 osoby

219

. Ze wzglêdu na liczbê ludnoœci powiat

pu³awski by³ na drugim miejscu w województwie lubelskim. Blisko
po³owa spo³ecznoœci powiatu (53 966 osób) zamieszkiwa³a w 2000
roku miasto Pu³awy

220

. W strukturze ludnoœci powiatu zaznacza³ siê

jednak stosunkowo du¿y odsetek mieszkañców wsi. Ogó³em w mia-
stach mieszka³o w 2000 roku 51,1% spo³ecznoœci powiatu.

Pocz¹tki rozwoju Pu³aw i okolic zwi¹zane by³y z rezydencj¹ mag-

nack¹

221

. Nastêpuj¹cy od po³owy XVII wieku rozkwit rezydencji wp³y-

n¹³ na rozwój gospodarczy rejonu. Pu³awy sta³y siê wa¿nym oœrodkiem
kulturalnym. W wieku XVIII i XIX, chocia¿ formalnie nie by³y mia-
stem, pe³ni³y funkcje miejskie, stanowi¹c oœrodek handlowy, rzemieœl-
niczy i administracyjny dla okolicznych ziem. Rozwój Pu³aw i okolic
zwi¹zany z rezydencj¹ magnack¹ zosta³ zakoñczony wraz z upadkiem
powstania listopadowego – rz¹d cesarski skonfiskowa³ dobra Czartorys-
kich za sprzyjanie powstaniu. Pu³awy zosta³y przemianowane na Now¹

219

Powiaty w Polsce, wyd.cyt.

220

Ludnoœæ, ruch naturalny i migracje w województwie lubelskim w 2000 roku, 2001,

Urz¹d Statystyczny w Lublinie.

221

Informacje historyczne podano za: Powiat pu³awski. Informator, 2000, Starostwo Po-

wiatowe w Pu³awach, Wydawnictwo ArRyS; Pu³awy, 2000, Wydawnictwo Unitetex, Byd-
goszcz; W. Wójcikowski, Pu³awy, Wojewódzki Oœrodek Informacji Turystycznej w Lublinie.

Aleksandriê, nadal jednak pozostawa³y oœrodkiem administracyjnym
i handlowym okolicznych ziem. Zaczê³y te¿ pe³niæ rolê oœrodka nauko-
wego, dziêki powo³aniu placówek zajmuj¹cych siê badaniami i kszta³ce-
niem, g³ównie w dziedzinach zwi¹zanych z rolnictwem. Prawa miejskie
Pu³awy otrzyma³y w 1906 roku wraz z przywróceniem starej nazwy.
W okresie miêdzywojennym, w latach 1918–1939, funkcjonowa³ po-
wiat Pu³awy, który nale¿a³ do województwa lubelskiego. Miasto rozwi-
ja³o siê jako oœrodek administracyjny dla ziem powiatu. Kontynuowana
by³a dzia³alnoœæ badawcza. Du¿¹ rolê dla rozwoju polskiego rolnictwa
odgrywa³ dzia³aj¹cy w mieœcie Pañstwowy Instytut Naukowy Gospodar-
stwa Wiejskiego.

Po drugiej wojnie œwiatowej, powiat Pu³awy jako jednostka admi-

nistracji terenowej funkcjonowa³ w latach 1944–1975, do czasu, kiedy
to decyzj¹ administracyjn¹ zlikwidowano powiaty w Polsce. Klu-
czow¹ spraw¹ w tym okresie dla rozwoju Pu³aw i okolic sta³a siê budo-
wa Zak³adów Azotowych, rozpoczêta w 1963 roku. Zaplanowana in-
westycja mia³a stworzyæ miejsca pracy w ubogim, rolniczym regionie
i stanowiæ empiryczny przyk³ad planowanego kierowania procesem
uprzemys³owienia

222

. Do czasu rozpoczêcia procesu uprzemys³owia-

nia Pu³aw w powiecie brak by³o wiêkszych zak³adów i tradycji prze-
mys³owej. Dominuj¹cym Ÿród³em utrzymania ludnoœci powiatu by³o
rolnictwo, w którym wystêpowa³y du¿e nadwy¿ki si³y roboczej.

Wspó³zale¿noœæ miêdzy budow¹ zak³adu przemys³owego a rozwo-

jem miasta sta³a siê przedmiotem wielu ówczesnych projektów badaw-
czych. Dynamiczny przyrost liczby mieszkañców miasta i zmiany
w jego strukturze spo³ecznej odbywa³y siê przy niedostatecznych œro-
dkach przeznaczanych na rozwój infrastruktury technicznej i spo³ecz-
nej. Jak pokaza³o studium procesu uprzemys³owiania Pu³aw, opraco-
wane przez Zbigniewa Sufina, zjawiska te przyczyni³y siê do powsta-
nia wielu konfliktów miêdzy instytucjami, grupami spo³ecznymi i jed-
nostkami

223

. Wystêpuj¹ce konflikty i opóŸnienia w rozwoju infrastruk-

tury spo³ecznej nie zatrzyma³y jednak procesu uprzemys³owiania
i rozwoju miasta. W spo³ecznoœci powiatu pojawi³o siê jednak wiele
problemów spo³ecznych, które nasili³y siê w wyniku gwa³townego
procesu uprzemys³owiania rejonu, takich jak alkoholizm, rozpad ro-

132

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

222

Z. Sufin, 1979, Pu³awy. Planowe kierowanie procesem uprzemys³owienia, Warszawa.

223

Tam¿e, s. 67.

dzin, zjawiska patologiczne wœród m³odzie¿y, du¿e zagro¿enie ekolo-
giczne ludnoœci

224

W latach dziewiêædziesi¹tych, okresie transformacji gospodarki, co

podkreœlaliœmy w poprzedniej publikacji dotycz¹cej powiatu

225

, rejon

pu³awski mia³ strukturê zatrudnienia i rozmieszczenie ludnoœci po-
wsta³e w wyniku uprzemys³owienia Pu³aw. Dominuj¹c¹ rolê odgrywa³y
Zak³ady Azotowe, bêd¹ce najwiêkszym inwestorem, kooperantem
i pracodawc¹, wokó³ których zamieszkiwa³a blisko po³owa mieszkañ-
ców powiatu. Nowe zasady funkcjonowania gospodarki spowodowa³y
upadek wielu zak³adów w powiecie, procesy prywatyzacji i restruktury-
zacji wymusi³y redukcjê zatrudnienia w firmach. Dla wielu mieszkañ-
ców podstawowym problemem sta³o siê bezrobocie lub groŸba utraty
pracy. Obawy zwi¹zane z restrukturyzacj¹ lub upadkiem zak³adów pra-
cy, a zw³aszcza Zak³adów Azotowych wp³ynê³y na funkcjonowanie
miasta, powiatu i ¿ycie jego mieszkañców.

W czerwcu 1998 roku parlament uchwali³ nowy podzia³ administra-

cyjny kraju

226

, przywracaj¹cy powiaty. Od 1 stycznia 1999 roku ponow-

nie zacz¹³ funkcjonowaæ powiat pu³awski, wchodz¹cy w sk³ad wojewódz-
twa lubelskiego. W badaniach dotycz¹cych decentralizacji zadañ spo-
³ecznych pañstwa, które realizowaliœmy w powiecie pu³awskim w 2000
roku, opisaliœmy wiele problemów wystêpuj¹cych w spo³ecznoœci lokal-
nej

227

. Koñcowe rezultaty naszego projektu wskazywa³y, ¿e przekaza-

nie zadañ spo³ecznych pañstwa na poziom lokalny – powiatowy na-
st¹pi³o bez przygotowania odpowiednich narzêdzi do realizacji zadañ
lokalnej polityki spo³ecznej. Okaza³y siê one niespójne, niekompletne
i nie dostosowane do warunków i mo¿liwoœci powiatów

228

. Wyniki

wspomnianego projektu pokaza³y tak¿e, ¿e zadania spo³eczne przeka-
zane do powiatów zaczynaj¹ aktywizowaæ i integrowaæ wiele œrodo-
wisk lokalnych wokó³ takich problemów spo³ecznych jak: walka z bez-
robociem, edukacja m³odzie¿y, pomoc spo³eczna, pomoc rodzinie, oso-
bom niepe³nosprawnym, zagro¿onym patologiami. W zwi¹zku z tym

Ewa Giermanowska: Powiat pu³awski

133

224

E. Giermanowska, S. Legat, M. Rymsza, 2001, Powiat Pu³awy, w: J. Hrynkiewicz

(red.), Decentralizacja funkcji spo³ecznych pañstwa, Warszawa, ISP.

225

Tam¿e, s. 118.

226

Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorz¹dzie powiatowym (Dz.U. z 1998 roku

Nr 91, poz. 578).

227

E. Giermanowska, S. Legat, M. Rymsza, Powiat ..., wyd.cyt.

228

J. Hrynkiewicz, Podsumowanie, w: J. Hrynkiewicz (red.), Decentralizacja funkcji

spo³ecznych pañstwa, wyd.cyt., s. 211.

postawiliœmy tezê, ¿e dla Pu³aw i powiatu reforma administracyjna sta³a
siê szans¹ na odbudowanie tradycji administracyjnej i kulturowej tego
rejonu

229

Mapa problemów spo³ecznych wystêpuj¹cych obecnie w spo³ecz-

noœci powiatu obejmuje wiele zagro¿eñ. Niew¹tpliwie najwa¿niejszym
z nich, w dalszym ci¹gu, jest bezrobocie i spo³eczne skutki tego zjawi-
ska. Potwierdzi³y to wyniki referowanych badañ, realizowanych w 2002
roku. Przedstawiciele w³adz samorz¹dowych

230

w badaniu ankietowym

wskazywali najczêœciej na nastêpuj¹ce zagro¿enia (problemy uszerego-
wane s¹ wed³ug czêstoœci wskazañ): bezrobocie, rosn¹ce ubóstwo (pau-
peryzacja spo³eczeñstwa), patologie spo³eczne (alkoholizm, narkoma-
nia, przestêpczoœæ), stagnacja gospodarcza w rolnictwie, w mieœcie brak
inwestorów. Podobnie przedstawiciele œrodowisk szkolnych za najwa¿-
niejszy problem spo³eczny uznali bezrobocie. W dalszej kolejnoœci wy-
mieniali wystêpuj¹ce w spo³ecznoœci lokalnej patologie (takie jak: nar-
komania, alkoholizm i przestêpczoœæ), s³aboœæ instytucji wychowaw-
czych (rodziny i szko³y), migracje zarobkowe, zw³aszcza absolwentów
szkó³ oraz rosn¹ce ubóstwo wielu rodzin. Mo¿na postawiæ tezê, ¿e wiêk-
szoœæ wymienionych zagro¿eñ ³¹czy³a siê bezpoœrednio lub poœrednio
z sytuacj¹ na rynku pracy, która determinowa³a ¿ycie mieszkañców po-
wiatu.

W opisach lokalnego rynku pracy, zarówno w badaniach ankieto-

wych, jak i podczas dyskusji grupowych, pojawi³y siê stwierdzenia
o defektach rynku pracy: rynek pracy praktycznie nie istnieje lub jest
o ograniczonym charakterze, co wynika³o z niemal zupe³nego braku
ofert pracy, zw³aszcza dla m³odych ludzi koñcz¹cych szko³y. Wskazy-
wano, ¿e s³aboœci¹ rynku pracy jest monokulturowoœæ. Zak³ady Azoto-
we wymieniane by³y jako najwa¿niejszy pracodawca, od którego kon-
dycji finansowej zale¿y przysz³oœæ miasta i okolic. W wielu wypowie-
dziach pojawia³y siê obawy dotycz¹ce losów miasta i powiatu po ewen-
tualnym upadku Zak³adów Azotowych. Niepewnoœæ powiêksza³y fatal-
ne doœwiadczenia z przesz³oœci, zwi¹zane z dotychczasowymi procesa-
mi restrukturyzacji i prywatyzacji w powiecie, jak na przyk³ad: Fabryki
¯elatyny w Pu³awach czy Zak³adów Futrzarskich w Kurowie: (...) zlik-

134

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

229

E. Giermanowska, S. Legat, M. Rymsza, 2001, Powiat..., wyd.cyt., s. 147–148.

230

Z powiatu pu³awskiego otrzymaliœmy 18 ankiet: 9 ankiet wype³nionych przez przedsta-

wicieli w³adz samorz¹dowych (7 w³adz powiatu i 2 miasta Pu³awy) oraz 9 od przedstawicieli
œrodowisk szkolnych.

widowana ¯elatyna posz³a w rêce pana Grabka, który j¹ doprowadzi³
do ruiny; ¿eby nie p³aciæ podatków wyburzy³ przecie¿ hale; (...) zlikwi-
dowano Zak³ady Futrzarskie w Kurowie, którymi siê ostatnio pan P...
z panem Bagsikiem, zdaje siê zajmowali, tak sukcesywnie i tak dok³ad-
nie, ¿e zlikwidowali.

Sytuacjê na rynku pracy, zw³aszcza w gminach wiejskich, pogarsza³

upadek ma³ych i œrednich zak³adów handlowo-us³ugowych. W powie-
cie brakowa³o nowych inwestycji. Jak to okreœli³ jeden z rozmówców:
(...) w ci¹gu ostatnich kilkunastu lat powsta³y ze dwa koœcio³y i Manhat

tan (lokalny bazar). Zapaœæ w rolnictwie i zastój inwestycyjny przeja-
wiaj¹cy siê brakiem inwestorów tworz¹cych nowe miejsca pracy to pro-
blemy, przed którymi sta³y w³adze samorz¹dowe.

Obecnie oprócz Zak³adów Azotowych w powiecie nie ma wiêk-

szych firm oferuj¹cych pracê. Walka o ka¿de miejsce pracy uruchomi³a
niemerytokratyczne mechanizmy otrzymania zatrudnienia. Zdaniem
naszych rozmówców mo¿na je by³o uzyskaæ dziêki powi¹zaniom ro-
dzinnym poprzez: zatrudnienie pracowników nowych na miejsce od-
chodz¹cych z ich rodzin lub protekcji: bardzo czêsto o zatrudnieniu de-
cyduj¹ znajomoœci, a nie kompetencje. Problem ten dotyczy³ tak¿e
Zak³adów Azotowych, które maj¹ ustabilizowan¹ kadrê, a uzyskanie
tam zatrudnienia okreœlono w ten sposób: (...) tam trzeba dobrze
zap³aciæ ¿eby wejœæ – bo tam afery ³apówkowe – albo odziedziczyæ. Inn¹
mo¿liwoœci¹ zdobycia pracy by³o uruchomienie w³asnej firmy lub han-
del na lokalnym bazarze: (...) jeœli nie ma siê wiêkszych znajomoœci, tu-
dzie¿ nie ma siê mo¿liwoœci za³o¿enia w³asnego sklepu, w³asnej jakiejœ
restauracji, czy czegoœ takiego, to pozostaje pójœæ pracowaæ na Man-
hattan. Ta sytuacja na rynku pracy dotyka zw³aszcza m³odzie¿
koñcz¹c¹ szko³y. Wp³ywa na powszechnie dostrzegane zjawisko migra-
cji zarobkowej przede wszystkim absolwentów szkó³. Dla m³odych,
wykszta³conych praktycznie ¿adnych perspektyw pracy nie ma: (...)
st¹d te¿ te migracje do Warszawy – najwiêcej m³odzie¿y ucieka, czêœæ za
granicê, a reszta siê poniewiera.

Rezultatem systematycznie pog³êbiaj¹cego siê bezrobocia, zarówno

na wsi, jak i w mieœcie, by³ spadek dochodów wielu rodzin i zjawisko
ubóstwa. Czêsto podkreœlano rosn¹cy charakter tego problemu wska-
zuj¹c na: powiêkszanie siê liczby biednych, rosn¹c¹ pauperyzacjê
spo³eczeñstwa, wzrost poczucia zagro¿enia bytu jednostki i rodzin
w zwi¹zku z bezrobociem. Innym wa¿nym problemem spo³ecznym do-

Ewa Giermanowska: Powiat pu³awski

135

strzeganym zarówno przez przedstawicieli w³adz samorz¹dowych, jak
i œrodowisk szkolnych by³o wystêpowanie zjawisk patologicznych
w spo³ecznoœci powiatu takich jak: alkoholizm, narkomania, prze-
stêpczoœæ. Przyczyny tych zjawisk wi¹zano miêdzy innymi z ubo¿eniem
sporej czêœci naszego spo³eczeñstwa, brakiem perspektyw, a tak¿e
s³aboœci¹ instytucji socjalizacyjnych, zw³aszcza rodziny i szko³y.
Przedstawiciele œrodowisk szkolnych podkreœlali, ¿e wymienione za-
gro¿enia nasilaj¹ siê w œrodowisku m³odych.

M³odzie¿ w powiecie – dane statystyczne

Powiat pu³awski ma stosunkowo korzystn¹ strukturê demograficzn¹

ludnoœci. W 2000 roku ludnoœæ w wieku przedprodukcyjnym (0–17 lat)
stanowi³a 24%, ludnoœæ w wieku produkcyjnym (kobiety 18–59 lat; mê¿-
czyŸni 18–64 lata) 60%, natomiast ludnoœæ w wieku poprodukcyjnym
(65 lat i wiêcej) 16%

231

. Na 100 osób w wieku produkcyjnym przypa-

da³o 65 osób w wieku nieprodukcyjnym. Stosunkowo korzystna sytua-
cja demograficzna powiatu pu³awskiego jednak znacznie siê pogorszy
w najbli¿szych latach. Bêdzie to wynikiem starzenia siê ludnoœci z po-
wojennego wy¿u demograficznego, ale tak¿e niekorzystnych wspó³-
czynników przyrostu naturalnego i ujemnego salda migracji. Wed³ug
prognozy GUS

232

liczba mieszkañców powiatu pu³awskiego spadnie

z 122 700 w 2000 roku do 115 700 w 2030 roku. Procesowi starzenia siê
ludnoœci towarzyszyæ bêd¹ zmiany w proporcjach ludnoœci w wieku
przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym. Spadek ludno-
œci dotyczyæ bêdzie osób w wieku przedprodukcyjnym (z 23,7% w 2000
roku do 18,3% w 2030 roku) i produkcyjnym (z 60,8% w 2000 roku do
56,7% w 2030 roku). Natomiast nast¹pi przyrost ludnoœci w wieku po-
produkcyjnym (z 15,5% w 2000 roku do 25% w 2030 roku). Na procesy
starzenia siê ludnoœci w powiecie ma wp³yw niekorzystny przebieg pro-
cesów ruchu naturalnego i wêdrówkowego. Wspó³czynnik przyrostu
naturalnego dla powiatu spad³ z +0,2 promila w 1995 do poziomu –0,3
promila w 2000 roku i by³ ni¿szy od wspó³czynnika przyrostu natural-
nego dla województwa (–0,1 promila) i dla ca³ej Polski (+0,3 promi-
la)

233

. Na spadek liczby ludnoœci powiatu i zmiany w jego strukturze

demograficznej wp³ywa tak¿e sytuacja na rynku pracy. W powiecie wy-

136

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

231

Powiaty w Polsce..., wyd.cyt.

232

GUS 2000, www.stat.gov.pl/serwis/prognoza ludnoœci.

233

Powiaty w Polsce..., wyd.cyt.

stêpuje du¿a migracja wewnêtrzna i zagraniczna, spowodowana g³ów-
nie poszukiwaniem pracy. Saldo migracji wewnêtrznych i zagranicz-
nych na pobyt sta³y na 1000 ludnoœci wynosi³o w 1995 roku – 0,2,
a w 2000 roku – 2,3

234

. Do ujemnego salda migracji przyczynia siê zja-

wisko wyjazdów ludzi m³odych, wykszta³conych do du¿ych oœrodków
miejskich w celu zdobycia zatrudnienia. Utrzymywanie siê zjawiska mi-
gracji m³odych mo¿e przyspieszyæ procesy starzenia siê ludnoœci powiatu.

W powiecie pu³awskim stale pogarsza siê sytuacja na rynku pracy,

na co wskazuje rosn¹ca liczba bezrobotnych. W grudniu 1999 roku osób
bez pracy zarejestrowanych by³o 7792, odpowiednio w 2000 roku –
8794, w 2001 roku – 9479

235

. Stopa bezrobocia rejestrowanego dla po-

wiatu pu³awskiego w grudniu 2001 roku wynosi³a 15,7% i by³a nieco
ni¿sza od stopy bezrobocia obliczonej dla ca³ego kraju, wynosz¹cej
17,4% (tabela 2, aneks). W wymienionym okresie, w powiecie pu-
³awskim, m³odzi w wieku do 24. lat stanowili 30% zarejestrowanych
bezrobotnych (w grudniu 2001 roku by³o to 2846 osób), a z osobami do
34. roku ¿ycia stanowili 63% wszystkich osób zarejestrowanych
w urzêdzie pracy (tabela 3, aneks). Na trudn¹ sytuacjê na rynku pracy
w powiecie wskazuje tak¿e liczba osób d³ugotrwale pozostaj¹cych bez
pracy – po³owa bezrobotnych nie mia³a pracy powy¿ej dwunastu mie-
siêcy (tabela 4, aneks).

Bezrobotnych absolwentów szkó³

236

zarejestrowanych w powiato-

wym urzêdzie pracy w grudniu 2001 roku by³o 506 (odpowiednio
w 1999 – 491, w 2000 – 572). W porównywalnym okresie 1999 i 2001
roku zarejestrowano podobn¹ liczbê bezrobotnych absolwentów. Warto
jednak zauwa¿yæ, ¿e w ci¹gu tego czasu zmieni³a siê struktura wy-
kszta³cenia bezrobotnej m³odzie¿y. Dotyczy to przede wszystkim wzro-
stu liczby bezrobotnych absolwentów szkó³ wy¿szych z 89 osób w 1999
roku do 158 w roku 2001 i spadku liczby bezrobotnych absolwentów za-
sadniczych szkó³ zawodowych ze 130 osób w 1999 roku do 95 w 2001
roku. W rezultacie w strukturze omawianej grupy zwiêkszy³ siê udzia³
bezrobotnych absolwentów szkó³ wy¿szych z 18,1% w 1999 roku do
31,2% w 2001 roku i zmala³ udzia³ absolwentów zasadniczych szkó³ za-

Ewa Giermanowska: Powiat pu³awski

137

234

Tam¿e.

235

Dane z Powiatowego Urzêdu Pracy w Pu³awach.

236

Zgodnie z ustaw¹ z dnia 14 grudnia 1994 roku o zatrudnieniu i przeciwdzia³aniu bezro-

bociu status bezrobotnego absolwenta przys³uguje przez rok od ukoñczenia np. szko³y ponad-
podstawowej, wy¿szej (szerzej rozdzia³ S. Legata).

wodowych z 26,5% w 1999 roku do 18,8% w roku 2001

237

. Dane te

wskazuj¹, ¿e mimo wzrostu liczby m³odzie¿y z terenu powiatu maj¹cej
wykszta³cenie œrednie i wy¿sze, ich sytuacja na rynku pracy nie popra-
wia siê i obecnie oni tak¿e staj¹ siê bezrobotnymi.

Informacje dotycz¹ce bezrobotnych absolwentów nie uwzglêdniaj¹

m³odych osób, które na przyk³ad nie kontynuowa³y edukacji w szko³ach
ponadpodstawowych. Z danych obejmuj¹cych liczbê bezrobotnych we-
d³ug poziomu wykszta³cenia i wieku, bêd¹cych w dyspozycji powiato-
wego urzêdu pracy, wynika, ¿e na przyk³ad w maju 2001 roku wœród
osób bezrobotnych w wieku 18–24. lat 22% stanowi³y osoby z wy-
kszta³ceniem podstawowym, 30,7% z wykszta³ceniem zasadniczym za-
wodowym, 9,6% z ogólnokszta³c¹cym, 33,3% policealnym lub œrednim
zawodowym i 4,4% z wy¿szym. Co pi¹ty m³ody cz³owiek zarejestrowa-
ny jako bezrobotny w powiecie pu³awskim mia³ zaledwie podstawowe
wykszta³cenie. Mo¿liwe, ¿e czêœæ z tych m³odych ludzi podwy¿sza
swoje kwalifikacje zawodowe, ale trzeba te¿ pamiêtaæ, ¿e nie s¹ to dane
kompletne, poniewa¿ nie wszyscy rejestruj¹ siê w urzêdzie pracy. Ni-
skie kwalifikacje tak du¿ej grupy m³odych osób s¹ niepokoj¹cym syg-
na³em, wskazuj¹cym, ¿e wielu m³odych ludzi ma niewielkie szanse na
rozwój zawodowy i stabilizacjê ¿yciow¹. Z jednej strony coraz wiêcej
m³odzie¿y powiatu osi¹ga œrednie i wy¿sze wykszta³cenie. W powiecie
funkcjonuj¹ dwie uczelnie wy¿sze. Miasto ma tradycjê oœrodka badaw-
czego, dzia³a tu piêæ instytutów naukowo-badawczych, w których pra-
cuje liczna kadra naukowa. Z drugiej strony tak wielka liczba ludzi
m³odych posiadaj¹cych tak niski poziom wykszta³cenia wskazuje na ist-
nienie wielu nierozwi¹zanych problemów spo³ecznych. Ich skutki
w przysz³oœci mog¹ staæ siê potencjalnym zagro¿eniem dla rozwoju
spo³ecznoœci lokalnej.

Problemy spo³eczne dotycz¹ce m³odzie¿y. Ocena sytuacji
edukacyjnej i zawodowej m³odych

W ankiecie skierowanej do w³adz samorz¹dowych i œrodowisk

szkolnych poprosiliœmy respondentów o wybranie najwa¿niejszych za-
gro¿eñ dla rozwoju i stabilizacji ¿yciowej m³odzie¿y powiatu, spoœród
osiemnastu zamieszczonych w kafeterii. Przedstawiciele w³adz samo-
rz¹dowych za najwiêksze problemy spo³eczne dotycz¹ce ludzi m³odych

138

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

237

Dane te uwzglêdniaj¹ absolwentów koñcz¹cych szko³y zasadnicze zawodowe, licea

ogólnokszta³c¹ce, szko³y policealne i œrednie zawodowe oraz szko³y wy¿sze.

uznali (podajê wed³ug czêstoœci wskazañ): bezrobocie, ubóstwo, migra-
cje zarobkowe i wystêpuj¹ce patologie – zw³aszcza alkoholizm i narko-
maniê. Wskazywali tak¿e (ta sama liczba wskazañ) na takie problemy
spo³eczne jak: niezaradnoœæ ¿yciow¹ m³odych, trudn¹ sytuacjê miesz-
kaniow¹ oraz nisk¹ aktywnoœæ polityczn¹ i spo³eczn¹. Przedstawiciele
œrodowisk szkolnych za najwa¿niejsze zagro¿enia dla ludzi m³odych
uznali bezrobocie oraz alkoholizm i narkomaniê. W dalszej kolejnoœci
wskazywali na: otrzymywanie zatrudnienia dziêki protekcji i ubóstwo,
nastêpnie wymieniali (ta sama liczba wskazañ) nierównoœæ szans edu-
kacyjnych, niezaradnoœæ ¿yciow¹, migracje zarobkowe i trudn¹ sytua-
cjê mieszkaniow¹ m³odych.

Brak pracy to obecnie najpowa¿niejsze zagro¿enie dla osób m³o-

dych w badanej spo³ecznoœci lokalnej. Respondentów poprosiliœmy
o ustosunkowanie siê do oœmiu stwierdzeñ opisuj¹cych sytuacjê eduka-
cyjn¹ i zawodow¹ m³odych w powiecie. Ocena, dokonana na podstawie
odpowiedzi udzielonych w ankietach, wskazuje na pewne ró¿nice opinii
miêdzy przedstawicielami w³adz samorz¹dowych i œrodowisk szkol-
nych. Przedstawiciele w³adz samorz¹dowych wyrazili najwiêksz¹
zgodnoœæ pogl¹dów wokó³ nastêpuj¹cych stwierdzeñ: szko³y œrednie
w powiecie dobrze przygotowuj¹ m³odzie¿ do studiów wy¿szych;
m³odzie¿ na ogó³ nie ma szans na zrobienie kariery na rynku lokalnym
i osi¹gniêcie wysokiej pozycji zawodowej; brak pracy powoduje mi-
gracjê m³odzie¿y z terenu powiatu. Przedstawiciele œrodowisk szkol-
nych zgodnie wybierali nastêpuj¹ce sformu³owania: brak pomocy so-
cjalnej dla m³odzie¿y z ubogich rodzin w powiecie uniemo¿liwia jej
dalsz¹ edukacjê; pracê po szkole otrzymuje siê dziêki znajomoœciom
i uk³adom, oraz dwa z tych, z którymi najczêœciej zgadzali siê przedsta-
wiciele w³adz samorz¹dowych, to jest: m³odzie¿ na ogó³ nie ma szans na
zrobienie kariery na rynku lokalnym i osi¹gniêcie wysokiej pozycji za-
wodowej; brak pracy powoduje migracje m³odzie¿y z terenu powiatu.
Natomiast du¿y rozrzut pogl¹dów w obu grupach wywo³a³y trzy stwier-
dzenia: szko³y zawodowe w powiecie kszta³c¹ w zawodach poszukiwa-
nych na lokalnym rynku pracy; szko³y œrednie i zawodowe wspó³pra-
cuj¹ z powiatowym urzêdem pracy; m³odzie¿ powiatu podejmuje pracê
w szarej strefie.

Uwarunkowania bezrobocia m³odzie¿y z powiatu sta³y siê przed-

miotem dwóch wywiadów grupowych, zorganizowanych oddzielnie
dla przedstawicieli w³adz samorz¹dowych i œrodowisk szkolnych.

Ewa Giermanowska: Powiat pu³awski

139

W czasie dyskusji staraliœmy siê ustaliæ, jakie inne czynniki, oprócz bra-
ku ofert pracy, w opinii w³adz lokalnych, mia³y istotny wp³yw na trudn¹
sytuacjê m³odych na rynku pracy w powiecie.

Za jedn¹ z najwa¿niejszych przyczyn bezrobocia m³odych w powie-

cie przedstawiciele w³adz samorz¹dowych uznali niskie kwalifikacje
i niedostateczne umiejêtnoœci praktyczne ludzi m³odych koñcz¹cych
szko³y zawodowe, na przyk³ad: brak znajomoœci jêzyków obcych, no-
woczesnych technologii, a nawet czytania i pisania.
•

Mamy w Pu³awach szko³ê gastronomiczn¹, która kszta³ci na pozio-

mie zasadniczym w takich zawodach jak kucharz, barman, kelner i zara-
zem czêsto jest tak, ¿e 80 do 90% uczniów klas rejestruje siê jako osoby
bezrobotne. A z drugiej strony mamy du¿o ofert pracy w tych zawodach.
Tylko jedynym wymaganym kryterium jest jêzyk.
•

Jest technikum budowlane. Kszta³c¹ jak za króla Æwieczka jakichœ

murarzy kielni¹. Teraz nowe technologie s¹, pod te kierunki, trzeba
kszta³ciæ.
•

Oœwiatê mamy tak skostnia³¹, szczególnie na tym poziomie zawodo-

wym, w szko³ach zawodowych. Ostatnie badania nawet robione wœród
absolwentów tych szkó³ pokaza³y, kogo my kszta³cimy. To jest wtórny
analfabetyzm, nie oszukujmy siê, tak trzeba powiedzieæ.

Wiele szkó³ w powiecie uczy³o w zawodach, na które nie by³o zapo-

trzebowania ze strony lokalnych pracodawców. Podkreœlano, ¿e by³y
te¿ szko³y, które kszta³ci³y zbyt wielu absolwentów w zawodach w sto-
sunku do liczby ofert pracy zg³aszanych przez pracodawców na rynku
lokalnym.
•

Jest wielka szko³a kuœnierska i krawiecka, gdzie kszta³ci siê tysi¹c

chyba dziewcz¹t i ch³opców w zawodzie kuœnierz i krawiec, a wszystkie
zak³ady w okolicy krawieckie pad³y. No i wiadomo, gdzie oni przyjd¹.
•

Jest szko³a chemiczna, która kszta³ci³a dla Zak³adów Azotowych i te¿

kiedyœ to praktycznie wszyscy absolwenci znajdowali pracê. Teraz nie,
ale to Zak³ady Azotowe powinny okreœliæ poziom wymiany, ¿e tak po-
wiem, naturalnej swej za³ogi, tak ¿eby (...) absolwenci byli wch³aniani.

Szko³y tak¿e nie wyposa¿a³y m³odzie¿y w odpowiednie umiejêtno-

œci niezbêdne do poruszania siê po rynku pracy, placówki te: (...) stoj¹
jakby z boku mówi¹c to nie jest nasze zadanie. W ocenie niektórych
przedstawicieli w³adz samorz¹dowych problem nieadekwatnego
kszta³cenia m³odzie¿y do rynku pracy w niewystarczaj¹cym stopniu zo-
sta³ uwzglêdniony przy profilowaniu szkó³ w ramach reformy edukacji

140

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

– na przyk³ad: (...) mamy trzy szko³y, które powsta³y na bazie techników
rolniczych w powiecie. W studwudziestoparotysiêcznym powiecie a¿
trzy szko³y rolnicze!

Problemem dla w³adz samorz¹dowych by³ tak¿e, jak to okreœlono,

konserwatyzm œrodowisk szkolnych powodowany obaw¹ nauczycieli
o swoje miejsca pracy: (...) tam jest strasznie du¿y opór; (...) dla mnie
strasznym zaskoczeniem by³o to, ¿e w œrodowisku oœwiaty jest tak du¿o
si³ konserwatywnych. Przepraszam, zasta³y siê i to trzeba prze³amaæ ten
opór materii. Brak by³o tak¿e wystarczaj¹cej wiedzy i zaanga¿owania
ró¿nych œrodowisk lokalnych, które by pomog³y podj¹æ decyzjê o likwi-
dacji lub przeprofilowaniu szkó³: (...) zarz¹d siê boi podj¹æ decyzjê, bo
przepraszam, ale w oparciu o jakie materia³y ja mam podj¹æ tê decyzjê
na przyk³ad o likwidacji szko³y? S³uchajcie to jest olbrzymi problem. Co
z nauczycielami? Samorz¹dy nie posiada³y równie¿ wiedzy o losach za-
wodowych absolwentów szkó³, co mog³oby u³atwiæ podejmowanie de-
cyzji: (...) bardzo ciekaw¹ rzecz¹ by³oby przeœledziæ losy absolwentów
na przyk³ad z terenu miasta czy te¿ powiatu, ¿eby wyci¹gaæ pewne wnio-
ski na przysz³oœæ. Tego siê u nas nie robi.

Z kolei przedstawiciele œrodowisk szkolnych oceniaj¹c przygotowa-

nie edukacyjne i zawodowe m³odych podkreœlali, ¿e: to powiat nie wy-
kaza³ specjalnej inicjatywy w zmienianiu czegokolwiek, utrzymano do-
tychczasowe szko³y techniczne i zasadnicze ze wzglêdu na kadrê. Wska-
zywano, ¿e powiat od kilku lat realizowa³ politykê ciêcia wydatków
oœwiatowych, co utrudnia³o wprowadzanie zmian programowych na
przyk³ad: nauczania informatyki, jêzyków obcych. Dotyczy³o to tak¿e
wynagrodzeñ nauczycieli, dyrektorów, którzy – jak to okreœli³ jeden
z rozmówców – s¹ æwiczeni w cnocie ubóstwa, brakowa³o te¿ pieniêdzy
na bie¿¹ce remonty szkó³. Szko³y w tej sytuacji walczy³y o przetrwanie:
robimy wszystko, ¿eby przetrwaæ; dyrektorzy zaplanowali chyba o dwa-
dzieœcia oddzia³ów wiêcej ni¿ jest liczba m³odzie¿y koñcz¹cej gimnazja
w tym roku; w tej chwili jest tendencja do zamykania siê w szko³ach, to
jest zwyczajnie walka o ucznia.

Kolejnym wa¿nym problemem, który pojawi³ siê w czasie dyskusji

grupowych, by³y postawy ludzi m³odych wobec sytuacji na rynku pra-
cy. Z jednej strony dostrzegano w powiecie bardzo du¿o m³odzie¿y,
która by³a bardzo silnie zmotywowana do nauki i osi¹gniêcia sukcesu
na rynku pracy, na przyk³ad: (...) w „Czartorychu”, jak mówi¹, dzieci
pr¹ do tego, ¿eby osi¹gn¹æ sukces za wszelk¹ cenê; oni ju¿ wiedz¹ czego

Ewa Giermanowska: Powiat pu³awski

141

chc¹ w ¿yciu. Ten pêd do nauki i sukcesu dotyczy³ m³odych z Pu³aw, ale
i osób pochodz¹cych z okolicznych gmin wiejskich. Z drugiej strony ist-
nia³a widoczna grupa m³odzie¿y, jak to okreœlili przedstawiciele œrodo-
wisk szkolnych, zdo³owanych na starcie.

Przedstawiciele œrodowisk szkolnych, analizuj¹c przyczyny niepo-

wodzeñ szkolnych i zawodowych m³odych, bardzo silnie podkreœlali
wp³yw rodziny na losy edukacyjne i zawodowe dzieci. Wskazywali, ¿e
podstawowym obecnie problemem wielu ludzi m³odych jest brak wspar-
cia i pozytywnych wzorów rodzinnych, do czego przyczynia siê ubó-
stwo rodzin, bezrobocie, niewydolnoœæ wychowawcza rodziców, wy-
stêpuj¹ce patologie. Dzieci – jak to okreœlono – zdo³owane przez dom
nie widz¹ przed sob¹ ¿adnych perspektyw, poniewa¿ wiedz¹, ¿e obecnie
najwiêksze szanse maj¹ dobrze wykszta³ceni lub posiadaj¹cy wsparcie
rodziny.
•

Nie wierzê w to, ¿e rodzina, która boryka siê z problemem bezrobot-

noœci ojca, matki, czy obojga rodziców jest w stanie wykrzesaæ z siebie
tyle energii, ¿eby zmusiæ dziecko do jakiegoœ wysi³ku, ma³o tego – ³o¿yæ
na jego wykszta³cenie. Bo oni widz¹, ¿e szanse maj¹ tylko najlepsi i to
zaczyna byæ coraz bardziej widoczne.
•

Dzieci w szko³ach zawodowych – dzieci, które ja uczê, wiêkszoœæ

z nich to s¹ biedne, zdo³owane dzieci bez wiêkszych perspektyw.
Zdo³owane przez dom, przez rodziców, którzy potracili pracê, bez pie-
niêdzy. Mam mnóstwo pó³sierot, g³ównie spo³ecznych – ze wzglêdu na
rozwody, alkoholizm.
•

Rodzice po najmniejszej linii oporu pchnêli do zawodówki, ¿eby szyb-

ko zaczê³a pracowaæ, ¿eby przestali j¹ trzymaæ, ¿eby zesz³a im z g³owy.

W opinii przedstawicieli w³adz lokalnych w sytuacji wysokiego

bezrobocia du¿ego znaczenia w drodze do zdobycia zatrudnienia nabie-
ra³o wsparcie rodzinne oraz posiadanie znajomoœci i uk³adów. Posadê
mo¿na by³o, na przyk³ad: odziedziczyæ po tatusiu lub dziadku, za³atwiæ
przez ³apówkê, znajomoœci. Brak pracy powodowa³, ¿e wielu ludzi
m³odych decydowa³o siê na migracje do Warszawy, innych miast, za
granicê. Dla powiatu tradycyjnym rynkiem pracy by³a i jest Warszawa,
która: (...) wch³onê³a tych którzy siê nie bali i byli aktywni. Podkreœlano,
¿e w powiecie ka¿dy m³ody cz³owiek ju¿ na starcie wiedzia³: (...) ¿e jak
rozeœle setkê tego cv po ca³ych Pu³awach i okolicy, to on pracy nie znaj-
dzie. Ale pojedzie na czarno z grup¹ podobnych do siebie i wynajm¹
w szeœciu mieszkanie w Warszawie, to przez te parê miesiêcy coœ tam

142

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

popracuj¹, coœ tam zarobi¹, jeszcze rodzinie pomog¹. Obecnie proble-
mem sta³y siê jednak recesja i brak pracy nawet w du¿ych aglomera-
cjach miejskich. Spowodowa³o to, ¿e tak¿e Warszawa, jak to podkreœla-
no w wielu wypowiedziach, przesta³a byæ miejscem i rajem obiecanym.

Przedstawiciele w³adz lokalnych dostrzegali tak¿e wœród czêœci

m³odych nastawienie na szybkie zdobycie pieniêdzy, nawet w sposób
nieakceptowany spo³ecznie. Podkreœlano, ¿e dla czêœci osób m³odych,
nie widz¹cych szans na stabilizacjê ¿yciow¹ poprzez edukacjê i pracê,
atrakcyjna sta³a siê droga „na skróty” poprzez dzia³ania czêsto o prze-
stêpczym charakterze, takim jak na przyk³ad: kradzie¿e, handel narko-
tykami, przemyt.
•

Czêœæ jeszcze z nich widzi jak¹œ mo¿liwoœæ w zdobyciu tego œrednie-

go wykszta³cenia, ¿e to coœ tam jej w ¿yciu pomo¿e – ale to g³ównie dziew-
czyny. Natomiast ch³opcy to oni raczej zapatruj¹ siê na tych, co je¿d¿¹
BMW – Mercedes, szybkie pieni¹dze, laba, narkotyki (...) widzê ten pêd,
szczególnie m³odych ch³opców do jakichœ lewych interesów.
•

Du¿¹ czêœæ m³odzie¿y pu³awskiej musia³a pójœæ na skróty – okra-

daj¹c Uniê Europejsk¹ utrzymuj¹ siê na w miarê jeszcze przyzwoitym
poziomie, dopóki nie pójd¹ siedzieæ.

Uwarunkowania rodzinne i szko³a to najsilniej akcentowane pod-

czas dyskusji grupowych czynniki maj¹ce istotny wp³yw na drogi edu-
kacyjne i zawodowe m³odzie¿y. Przedstawiciele w³adz samorz¹dowych
wiêkszy nacisk po³o¿yli na braki systemu edukacji, przedstawiciele œro-
dowisk szkolnych na uwarunkowania rodzinne. Warto jednak podkre-
œliæ, ¿e w opinii przedstawicieli w³adz lokalnych przyczyn bezrobocia
ludzi m³odych nale¿y szukaæ du¿o wczeœniej, zanim m³ody absolwent
znajdzie siê na rynku pracy.

Inicjatywy lokalne – stan œwiadomoœci przedstawicieli w³adz
samorz¹dowych i œrodowisk szkolnych

Kolejna grupa pytañ w ankiecie skierowanej do przedstawicieli

w³adz lokalnych dotyczy³a inicjatyw podejmowanych na terenie powia-
tu w zakresie przygotowania zawodowego i przeciwdzia³ania bezrobo-
ciu m³odzie¿y. Interesowa³a nas wiedza, jak¹ posiadaj¹ przedstawiciele
w³adz samorz¹dowych i œrodowisk szkolnych o przedsiêwziêciach na
rzecz osób m³odych podejmowanych przez: w³adze lokalne – samorz¹d,
powiatowy urz¹d pracy, pracodawców, organizacje pozarz¹dowe,
szko³y ponadgimnazjalne. Staraliœmy siê tak¿e zebraæ opinie o relacjach

Ewa Giermanowska: Powiat pu³awski

143

wspó³pracy miêdzy wymienionymi podmiotami zwi¹zanymi z rynkiem
pracy.

a) inicjatywy w³adz lokalnych (samorz¹du)

Analiza odpowiedzi otrzymanych od przedstawicieli w³adz sa-

morz¹dowych wskazuje, ¿e najbardziej znane by³y dwie inicjatywy sa-
morz¹du, dotycz¹ce przygotowania zawodowego i przeciwdzia³ania
bezrobociu m³odzie¿y:
–

opracowanie strategii spo³eczno-gospodarczej powiatu uwzglêd-
niaj¹cej problemy m³odzie¿y w zakresie wykszta³cenia i przeciw-
dzia³ania bezrobociu,

–

podjêcie dzia³añ na rzecz dostosowania kierunków kszta³cenia do
istniej¹cych i przysz³ych potrzeb rynku pracy poprzez zmianê profili
szkó³ ponadgimnazjalnych.
Inne wymieniane inicjatywy to przyjmowanie m³odych ludzi do pra-

cy w starostwie w ramach sta¿y absolwenckich i prac interwencyjnych
oraz dofinansowanie dzia³alnoœci urzêdu pracy z bud¿etu powiatu.
W niektórych ankietach pojawi³y siê tak¿e przyk³ady ró¿nych dzia³añ
zainicjowanych przez w³adze (samorz¹dy) poszczególnych gmin, takie
jak: wspieranie przygotowania m³odzie¿y do rynku pracy poprzez fi-
nansowanie zajêæ z informatyki i nauki jêzyków obcych, nieodp³atne
udostêpnienie pomieszczeñ w Urzêdzie Miasta Pu³awy dla osób zaj-
muj¹cych siê doradztwem w zakresie tworzenia w³asnej firmy i dla Biu-
ra Porad Obywatelskich, uruchomienie przez samorz¹dy gminne punk-
tów informacyjnych we wspó³pracy z powiatowym urzêdem pracy.

Natomiast wiêcej ni¿ po³owa przedstawicieli œrodowisk szkolnych

nie potrafi³a wymieniæ jakichkolwiek inicjatyw w³adz lokalnych (sa-
morz¹du). Podawali, ¿e nie s³yszeli o takich dzia³aniach lub w pojedyn-
czych wypadkach wskazywali na przyk³ad na formy dzia³alnoœci prowa-
dzone przez urz¹d pracy: szkolenia bezrobotnych, prelekcje w szko³ach
prowadzone przez urz¹d pracy, umowy absolwenckie lub organizacje po-
zarz¹dowe: inkubator przedsiêbiorczoœci. Nikt nie wymieni³ opracowa-
nej strategii rozwoju powiatu i tylko w trzech ankietach wspomniano
o pracach samorz¹du zwi¹zanych z profilowaniem sieci szkolnej.

b) inicjatywy powiatowego urzêdu pracy

W opinii przedstawicieli w³adz samorz¹dowych g³ówne dzia³ania

urzêdu pracy na rzecz m³odzie¿y to:

144

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

–

szkolenia uczniów szkó³ œrednich w zakresie lokalnego rynku pracy,
organizacja klubów pracy dla m³odzie¿y ostatnich klas szkó³ œred-
nich,

–

szkolenia i przekwalifikowania m³odzie¿y bezrobotnej,

–

realizacja programu „Absolwent”, zatrudnianie m³odzie¿y w ra-
mach sta¿y absolwenckich, prac interwencyjnych, robót publicz-
nych, tak¿e w urzêdzie pracy,

–

zawieranie umów z zak³adami pracy o zatrudnieniu m³odocia-
nych,

–

wspó³praca z innymi podmiotami na przyk³ad: organizowanie pro-
gramów specjalnych i szkoleñ dla m³odzie¿y z Fundacj¹ Pu³awskie
Centrum Przedsiêbiorczoœci, otwieranie punktów informacyjnych
urzêdu pracy w gminach powiatu, udzia³ w profilowaniu sieci szkol-
nej i wp³ywanie na zmiany kierunków kszta³cenia, przekazywanie
szko³om œrodków finansowych na dodatkowe zajêcia.
Tylko dwóch przedstawicieli w³adz samorz¹dowych nie potrafi³o

podaæ konkretnych dzia³añ urzêdu pracy. Natomiast po³owa przedsta-
wicieli œrodowisk szkolnych nie zna³a ¿adnych inicjatyw na rzecz m³o-
dzie¿y podejmowanych przez powiatowy urz¹d pracy. Pozostali najczê-
œciej wymieniali spotkania pracowników urzêdu z m³odzie¿¹ koñcz¹c¹
szko³y ponadgimnazjalne i szkolenia dla bezrobotnych. W pojedyn-
czych wypadkach pojawi³y siê takie formy pracy urzêdu jak: program
„Absolwent”, kluby pracy, po¿yczki na otwarcie dzia³alnoœci gospodar-
czej.

c) inicjatywy pracodawców

Przedstawiciele w³adz samorz¹dowych i œrodowisk szkolnych na

ogó³ nie potrafili wymieniæ inicjatyw pracodawców wskazuj¹c na brak
zainteresowania z ich strony przygotowaniem zawodowym i zatrudnia-
niem m³odzie¿y. Pojawi³y siê opinie, ¿e: (...) tylko administracja
rz¹dowa i samorz¹dowa zatrudnia m³odych oraz, ¿e obecnie: (...) bezro-
bocie jest tak du¿e, ¿e pracodawcy nie musz¹ siê martwiæ o nap³yw chêt-
nej do pracy m³odzie¿y. W kilku ankietach wskazano, ¿e pracodawcy
prowadz¹ przygotowanie zawodowe m³odocianych, g³ównie w rzemio-
œle i us³ugach oraz przyjmuj¹ czasami na praktyki zawodowe, ale pod-
kreœlano, ¿e dzia³alnoœæ ta jest prowadzona w niewystarczaj¹cym stop-
niu. Jedyn¹ now¹ inicjatyw¹ pracodawców, wymienion¹ przez dwóch
respondentów, by³o prowadzenie punktu informacyjnego dla osób

Ewa Giermanowska: Powiat pu³awski

145

chc¹cych uruchomiæ i prowadziæ w³asn¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹ przez
nowo utworzon¹ Pu³awsk¹ Izbê Gospodarcz¹.

d) inicjatywy organizacji pozarz¹dowych

Przedsiêwziêcia organizacji pozarz¹dowych zna³a po³owa przedsta-

wicieli w³adz samorz¹dowych wype³niaj¹cych ankietê. Najczêœciej wy-
mienianymi organizacjami pozarz¹dowymi by³y:
–

Fundacja Pu³awskie Centrum Przedsiêbiorczoœci: wymieniano pro-
wadzone przez ni¹ szkolenia, inkubator przedsiêbiorczoœci, biuro pra-
cy i udzia³ w programach specjalnych organizowanych przez PUP,

–

Autonomiczna Polska Organizacja Bezrobotnych, której oddzia³ po-
wsta³ w Pu³awach.
Inne inicjatywy pojawiaj¹ce siê pojedynczo to Biuro Porad Obywa-

telskich, prowadz¹ce bezp³atne doradztwo prawne, Pu³awska Izba Gos-
podarcza, prowadz¹ca dzia³alnoœæ doradcz¹, Forum Inicjatyw M³o-
dych, klub pracy.

Przedstawiciele œrodowisk szkolnych na ogó³ nie potrafili wymieniæ

¿adnych inicjatyw organizacji pozarz¹dowych na rzecz m³odzie¿y, wpi-
suj¹c okreœlenia nie wiem, nie znam, brak reklamy. W trzech ankietach
wskazano na dzia³alnoœæ Fundacji Pu³awskie Centrum Przedsiêbiorczo-
œci, w jednej na organizacjê OIC Poland, która udostêpni³a szkole pro-
gram do zajêæ „Przygotowanie do wejœcia na rynek pracy”.

e) inicjatywy szkó³ ponadgimnazjalnych

O inicjatywy szkó³ w zakresie przygotowania zawodowego i prze-

ciwdzia³ania bezrobociu m³odzie¿y spytaliœmy wy³¹cznie przedstawi-
cieli œrodowisk szkolnych. W ka¿dej ankiecie podane by³y przyk³ady
prowadzonej dzia³alnoœci. Wymienione inicjatywy obejmowa³y takie
formy pracy szkó³ jak:
–

spotkania uczniów klas koñcz¹cych szko³y z przedstawicielami
urzêdu pracy, zajêcia w ramach godzin wychowawczych prowadzo-
ne przez pracowników PUP,

–

wspó³praca z zak³adami pracy, praktyki zawodowe, krajowe i zagra-
niczne, wycieczki do zak³adów pracy,

–

wprowadzanie nowych programów autorskich z przedmiotów za-
wodowych, szkoleñ w zakresie wejœcia do Unii Europejskiej, zajêæ
dotycz¹cych przygotowania do wejœcia na rynek pracy wed³ug pro-
gramu OIC Poland,

146

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

–

prowadzenie dodatkowych kursów dla m³odzie¿y uzupe³niaj¹cych
jej kwalifikacje, na przyk³ad: komputerowych, ksiêgowoœci kompu-
terowej,

–

wspó³praca z PUP, w³adzami powiatu, Agencj¹ Rozwoju i Moderni-
zacji Rolnictwa w celu preorientacji zawodowej i zmian kierunków
kszta³cenia.
W opinii przedstawicieli œrodowisk szkolnych placówki oœwiatowe

podejmuj¹ ró¿norodne dzia³ania zwiêkszaj¹ce szanse ludzi m³odych na
rynku pracy. Ka¿dy z respondentów umia³ wymieniæ kilka inicjatyw.
Podkreœlano, ¿e wielu nauczycieli wykazuje du¿e zaanga¿owanie i po-
dejmuje samodzielne dzia³ania.

f) inicjatywy podejmowane wspólnie (przez dwa lub wiêcej podmioty

wymienione w ankiecie)

Przyk³ady wspólnych inicjatyw potrafi³ podaæ prawie ka¿dy z przed-

stawicieli w³adz samorz¹dowych i po³owa przedstawicieli œrodowisk
szkolnych. Najczêœciej wymienianymi by³y ró¿ne formy wspó³pracy
urzêdu pracy z Fundacj¹ Pu³awskie Centrum Przedsiêbiorczoœci, takie
jak: szkolenia i spotkania z m³odzie¿¹ szkoln¹, szkolenie m³odych bez-
robotnych, organizowane przy wspó³pracy dyrektorów niektórych
szkó³ czy Komisji do spraw Zatrudnienia i Przeciwdzia³ania Bezrobociu
Rady Powiatu. Jednak, jak podkreœlono w jednej z ankiet, wiele inicja-
tyw PUP i Fundacji Pu³awskie Centrum Przedsiêbiorczoœci kierowa-
nych do pracodawców, Pu³awskiej Izby Gospodarczej i Pu³awskiego
Klubu Przedsiêbiorców, pozostawa³o bez odpowiedzi. W kilku wypo-
wiedziach zauwa¿ono, ¿e g³ównym inicjatorem dzia³añ w powiecie by³
urz¹d pracy.

Inne inicjatywy wymienione pojedynczo to udostêpnienie pomiesz-

czeñ w Urzêdzie Miasta Pu³awy dla osób zajmuj¹cych siê doradztwem
w zakresie tworzenia w³asnej firmy i dla Biura Porad Obywatelskich.
Przedstawiciele œrodowisk szkolnych wskazali na stypendia dla m³o-
dzie¿y pochodz¹cej ze wsi i inicjatywê Pu³awskiej Szko³y Wy¿szej,
która zainicjowa³a cykl spotkañ z m³odzie¿¹ szkó³ œrednich.

Przeprowadzona analiza stanu œwiadomoœci przedstawicieli w³adz

samorz¹dowych i œrodowisk szkolnych na temat przedsiêwziêæ lokal-
nych zwi¹zanych z przygotowaniem zawodowym i zatrudnieniem
m³odych wskazuje na ró¿nice, ale i podobieñstwa obu grup. Podstawo-
wa ró¿nica dotyczy wiedzy o dzia³aniach podejmowanych na lokalnym

Ewa Giermanowska: Powiat pu³awski

147

rynku pracy. Zaskakuj¹co ma³o o tych inicjatywach wiedzieli przedsta-
wiciele œrodowisk szkolnych, zw³aszcza tych podejmowanych przez
w³adze samorz¹dowe i powiatowy urz¹d pracy. Wyj¹tek stanowi³y in-
formacje o dzia³aniach podejmowanych w szko³ach ponadgimnazjal-
nych. Równie¿ przedstawiciele w³adz samorz¹dowych i œrodowisk
szkolnych nie potrafili podaæ zbyt wielu inicjatyw pracodawców i orga-
nizacji pozarz¹dowych. W opinii przedstawicieli obu grup pracodawcy
przyjmuj¹ biern¹ postawê wobec m³odych i nie s¹ zainteresowani in-
westowaniem w ich przygotowanie zawodowe i zatrudnienie. S³abo wi-
doczna dzia³alnoœæ organizacji pozarz¹dowych wskazuje na niewielki
stopieñ samoorganizacji spo³ecznoœci powiatu, ale tak¿e na niedosta-
teczn¹ reklamê inicjatyw ju¿ istniej¹cych. Sieæ kontaktów miêdzy ró¿-
nymi podmiotami rynku pracy najczêœciej dotyczy³a relacji z powiato-
wym urzêdem pracy. Inne inicjatywy podejmowane by³y sporadycznie,
a wiedza o nich by³a niewielka.

Postrzeganie

odpowiedzialnoœci

ró¿nych

podmiotów

przygotowanie zawodowe i zatrudnienie m³odzie¿y w powiecie

W badaniu ankietowym przedstawicieli obu grup spytaliœmy o za-

kres odpowiedzialnoœci ró¿nych podmiotów za przygotowanie zawodo-
we i zatrudnienie m³odzie¿y. Wymienione przez nas podmioty to: pañ-
stwo, samorz¹d lokalny, szko³y, powiatowy urz¹d pracy, organizacje
pozarz¹dowe, rodzina, m³ody cz³owiek.

Przedstawiciele w³adz samorz¹dowych wskazali, ¿e w porównaniu

do obecnej sytuacji du¿o wiêksza odpowiedzialnoœæ za rozwój ludzi
m³odych powinna spoczywaæ na pañstwie i pracodawcach, du¿o lub
nieco wiêksza na szkole, organizacjach pozarz¹dowych i samym
m³odym cz³owieku

238

. W ocenie odpowiedzialnoœci samorz¹du lokal-

nego i powiatowego urzêdu pracy wskazania roz³o¿y³y siê miêdzy kate-
gorie: du¿o wiêksza, nieco wiêksza i taka jak jest. Natomiast w wypad-
ku rodziny po³owa respondentów wybra³a kategoriê trudno powiedzieæ.
Warto podkreœliæ, ¿e nikt z w³adz samorz¹dowych i przedstawicieli œro-
dowisk szkolnych nie wybra³ okreœleñ: nieco mniejsza i du¿o mniejsza.

Z kolei przedstawiciele œrodowisk szkolnych najczêœciej podkreœlali

koniecznoœæ du¿o wiêkszej odpowiedzialnoœci pañstwa, samorz¹du lo-
kalnego, pracodawców i samego m³odego cz³owieka za przygotowanie

148

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

238

Zastosowano skalê: du¿o wiêksza, nieco wiêksza, taka jak jest, nieco mniejsza, du¿o

mniejsza, trudno powiedzieæ.

zawodowe i zatrudnienie m³odzie¿y. Wskazuj¹c na odpowiedzialnoœæ
powiatowego urzêdu pracy, organizacji pozarz¹dowych, rodziny naj-
czêœciej podkreœlano, ¿e powinna byæ ona du¿o lub nieco wiêksza. Na-
tomiast w wypadku szkó³ pojawi³y siê oceny: taka jak jest, nieco wiêk-
sza i trudno powiedzieæ.

Rozk³ad odpowiedzi wskazuje, ¿e w opinii przedstawicieli w³adz samo-

rz¹dowych i œrodowisk szkolnych odpowiedzialnoœæ wiêkszoœci wymie-
nionych podmiotów za przygotowanie zawodowe i zatrudnienie m³odzie-
¿y, w stosunku do obecnej sytuacji, powinna byæ wiêksza. Najwiêksza
zgoda badanych œrodowisk dotyczy³a roli pañstwa i pracodawców.

Pañstwo, w ich opinii, powinno w zdecydowanie wiêkszym stopniu

w³¹czyæ siê w rozwi¹zanie sytuacji na lokalnym rynku pracy. W ankie-
tach podkreœlano, ¿e problemem utrudniaj¹cym realizacjê polityki za-
trudnienia w powiecie jest na przyk³ad brak strategii rozwoju wojewódz-
twa i planów restrukturyzacji Zak³adów Azotowych. W te programy
w wiêkszym stopniu powinno w³¹czyæ siê pañstwo. Podkreœlano, ¿e nie
s¹ prowadzone badania dotycz¹ce zapotrzebowania rynku pracy na za-
wody w przysz³oœci, co jest wa¿ne dla profilowania szkó³ i prowadzenia
szkoleñ. Przedstawiciele w³adz samorz¹dowych i œrodowisk szkolnych
krytykowali tak¿e dzia³alnoœæ legislacyjn¹ pañstwa, podkreœlali, ¿e ist-
nieje wiele przepisów prawa, z zakresu przygotowania zawodowego
i zatrudnienia m³odzie¿y, które wymagaj¹ zmiany.

Korzystne dla zatrudnienia absolwentów, jak wskazywali, by³yby

zmiany prawa dotycz¹ce u³atwieñ w zakresie odbywania sta¿u pracy,
prowadzenia szkoleñ i innych form aktywizacji zawodowej absolwen-
tów, a tak¿e upowszechnienie umów czasowych. W wypadku przygoto-
wania zawodowego zmiany wymagaj¹ przepisy dotycz¹ce organizacji
i finansowania praktycznej nauki zawodu. Wskazano na nisk¹ skutecz-
noœæ przepisów dotycz¹cych nauki zawodu przez m³odocianych, nad
którymi, jak to okreœlono, nikt nie panuje, a ich realizacja poci¹ga bar-
dzo du¿e koszty ponoszone przez Fundusz Pracy. Przedstawiciele œro-
dowisk szkolnych postulowali stworzenie systemu rzeczywistych ulg
dla zak³adów pracy przyjmuj¹cych uczniów na zajêcia praktyczne, tak
by mo¿na by³o rozliczyæ zak³ady pracy z jakoœci prowadzonych zajêæ.

Przedstawiciele œrodowisk szkolnych wskazywali na ba³agan praw-

ny i organizacyjny w sferze oœwiaty, który utrudnia³ wdro¿enie wielu
za³o¿eñ reformy edukacji i przygotowanie m³odzie¿y do rynku pracy.
Na przyk³ad by³y to: stare dokumentacje programowe, nieaktualne kla-

Ewa Giermanowska: Powiat pu³awski

149

syfikacje zawodów, istniej¹ce przepisy dotycz¹ce organizacji i finanso-
wania praktycznej nauki zawodu, zbyt ma³a liczba godzin w siatce zajêæ
dotycz¹cych umiejêtnoœci odnalezienia siê na rynku pracy, brak przepi-
sów o obligatoryjnej wspó³pracy szkó³ z urzêdem pracy.

Pracodawcy, w opinii obu œrodowisk, postrzegani byli jako grupa

dbaj¹ca wy³¹cznie o w³asne korzyœci finansowe, anga¿uj¹ca siê tylko
w te dzia³ania na rzecz przygotowania zawodowego i zatrudnienia ludzi
m³odych, które ³¹czy³y siê ze zwrotem kosztów, na przyk³ad za praktyki
zawodowe czy zatrudnienie. Postawê pracodawców uzasadniano takimi
argumentami jak: (...) pracodawca musi odczuwaæ konkretn¹ korzyœæ,
jemu musi siê op³acaæ; (...) nikt z dobrego serca tych m³odych ludzi nie
bêdzie zatrudnia³. Z drugiej strony wskazywano jednak na brak u praco-
dawców poczucia odpowiedzialnoœci spo³ecznej i zaanga¿owania w roz-
wi¹zywanie problemów spo³ecznoœci lokalnej: my musimy poprosiæ
pracodawców, musimy wymusiæ na nich myœlenie, ¿e oni te¿ powinni
byæ odpowiedzialni spo³ecznie. Nie ma takiej œwiadomoœci i nikt o to nie
prosi. To nie jest tylko problem w œrodowisku lokalnym, ale i w wielkich
aglomeracjach miejskich (...). I trzeba by zapytaæ, gdzie jest ta luka,
¿eby po prostu mechanizm zadzia³a³.

Oczekiwania kierowane do lokalnych instytucji publicznych: sa-

morz¹du lokalnego, urzêdu pracy i szkó³ wskazuj¹, ¿e przedstawiciele
w³adz samorz¹dowych wiêksz¹ odpowiedzialnoœci¹ za przygotowanie
zawodowe i zatrudnienie m³odego cz³owieka obarczali szko³ê, œrodowi-
ska szkolne – samorz¹d lokalny i urz¹d pracy. Rozbie¿ne opinie przed-
stawicieli w³adz samorz¹dowych o inicjatywach szkó³ i przedstawicieli
œrodowisk szkolnych o przedsiêwziêciach samorz¹du dowodz¹ braku
informacji o podejmowanych dzia³aniach i s³abej komunikacji miêdzy
tymi podmiotami. Mog¹ te¿ wskazywaæ na próby przerzucania odpo-
wiedzialnoœci na inne instytucje.

Postawy m³odych ludzi wobec edukacji i rynku pracy, w opinii

przedstawicieli w³adz samorz¹dowych i œrodowisk szkolnych, jak to
opisano we wczeœniejszej czêœci rozdzia³u, by³y silnie uwarunkowane
przez rodzinê i szko³ê. Niedobory socjalizacyjne rodziny i szko³y na-
k³adaj¹ na spo³ecznoœci lokalne odpowiedzialnoœæ za dzia³ania wspie-
raj¹ce te œrodowiska. W zwi¹zku z tym przedstawiciele w³adz lokalnych
kierowali wiêksze oczekiwania nie tylko do instytucji publicznych, ale
i organizacji pozarz¹dowych. W tak zwanym trzecim sektorze podej-
mowanych jest bowiem wiele inicjatyw zarówno na rzecz przygotowa-

150

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

nia zawodowego i zatrudnienia m³odych, ale i przedsiêwziêæ wspie-
raj¹cych rodziny.

Podsumowanie

W powiecie pu³awskim najpowa¿niejszymi problemami, przed któ-

rymi sta³y w³adze samorz¹dowe, by³y: brak pracy i konsekwencje bez-
robocia dla spo³ecznoœci lokalnej. Rynek pracy w powiecie, jak to wie-
lokrotnie podkreœlano w ankietach i podczas wywiadów, praktycznie
nie istnia³. Wysokie bezrobocie by³o wynikiem ogólnej sytuacji gospo-
darczej kraju, ale wiele obecnych problemów zwi¹zanych z zatrudnie-
niem mia³o swoje Ÿród³a w uwarunkowaniach historycznych.

Na specyfikê rynku pracy i charakter zasobów pracy tego rejonu

mia³o wp³yw kilka czynników: rozwój obecnych ziem powiatu jako za-
plecza rezydencji magnackiej, jego rolniczy charakter i brak tradycji
przemys³owej; budowa Zak³adów Azotowych, która spowodowa³a na-
p³yw ludnoœci do Pu³aw (obecnie mieszka tu blisko po³owa mieszkañ-
ców powiatu) i przyczyni³a siê do wykszta³cenia monokulturowej struk-
tury zatrudnienia; du¿e tradycje dzia³alnoœci naukowo-badawczej i edu-
kacyjnej, tak¿e na poziomie szkó³ wy¿szych. Splot tych czynników mia³
wp³yw na obecny charakter zasobów pracy. Powiat aktualnie dysponuje
du¿ym potencja³em intelektualnym, ale jednoczeœnie posiada du¿¹ nad-
wy¿kê ludnoœci, która wczeœniej wi¹za³a swoje losy zawodowe z roz-
wojem Zak³adów Azotowych, wystêpuje tu nadmierne zatrudnienie
w rolnictwie i brak wœród mieszkañców tradycji przedsiêbiorczoœci.

Spadek liczby miejsc pracy w powiecie i brak nowych inwestycji

powodowa³, ¿e dla m³odych ludzi koñcz¹cych szko³y perspektywy
otrzymania pracy w powiecie by³y ograniczone, a zatrudnienie wyma-
ga³o na ogó³ wsparcia rodzinnego. W œwiadomoœci wielu uczestników
badañ istnia³o przekonanie, ¿e m³ody cz³owiek pracê móg³ podj¹æ w fir-
mie rodzinnej lub gospodarstwie rolnym rodziców, natomiast posadê
w instytucji na terenie powiatu móg³ odziedziczyæ lub uzyskaæ dziêki
protekcji.

Zjawisko upowszechnienia siê protekcji jako drogi do zdobycia za-

trudnienia jest groŸne dla stanu œwiadomoœci m³odzie¿y. W sytuacji,
gdy praca jest towarem deficytowym, a urzêdy zatrudnienia nie dyspo-
nuj¹ zbyt wieloma ofertami pracy, na rynku pracy pojawiaj¹ siê zjawi-
ska typowe dla gospodarki niedoboru. Czêœæ m³odych ludzi, wchodz¹c
w doros³e ¿ycie, uczy siê korzystaæ ze starych sposobów zdobywania to-

Ewa Giermanowska: Powiat pu³awski

151

waru trudno dostêpnego, to znaczy znajomoœci i tak zwanych dojœæ.
W drodze do zatrudnienia wykorzystywane s¹ czêsto doœwiadczenia ro-
dziców, jak zdobywa siê towar trudno dostêpny i reglamentowany. Zja-
wisko to nie przyczynia siê do wykszta³cenia u m³odych postaw rynko-
wych, opartych na przekonaniu, ¿e w³asn¹ pracowitoœci¹, wykszta³ce-
niem oraz wysi³kiem mo¿na otrzymaæ zatrudnienie. Utrwala natomiast
przekonanie, ¿e pracê otrzymuje siê dziêki krewnym i znajomym.
U m³odych osób nie dysponuj¹cych odpowiednim kapita³em spo³ecz-
nym rodziny staje siê dodatkowym Ÿród³em frustracji i zniechêcenia do
podejmowania wysi³ków.

Widoczne skutki braku pracy dla ludzi m³odych, o których mówili

przedstawiciele w³adz powiatowych i œrodowisk szkolnych, to:
–

migracje krajowe i zagraniczne, w celu poszukiwania pracy, w re-
zultacie powiat traci³ najbardziej aktywn¹, wykszta³con¹ czêœæ zaso-
bów pracy,

–

marazm i apatia czêœci œrodowisk m³odych nie widz¹cych przed
sob¹ ¿adnych perspektyw na stabilizacjê zawodow¹ i ¿yciow¹, prze-
jawiaj¹ce siê na przyk³ad s³ab¹ motywacj¹ do nauki i poszukiwania
pracy,

–

anga¿owanie siê czêœci m³odych w aktywnoœæ zarobkow¹, czêsto
o przestêpczym charakterze.
W powiecie coraz bardziej widoczne by³o zjawisko podzia³u

m³odych na tych aktywnych, dobrze zmotywowanych do kontynuowa-
nia edukacji oraz osi¹gniêcia wysokiej pozycji zawodowej i na tych
przegranych ju¿ na starcie, jak to okreœlono zdo³owanych przez dom,
którzy nie widzieli szans na rozwój zawodowy i stabilizacjê ¿yciow¹.

Sieæ wspó³pracy miêdzy instytucjami podejmuj¹cymi dzia³ania na

poziomie lokalnym na rzecz przygotowania zawodowego i zatrudnienia
m³odzie¿y, takimi jak: w³adze lokalne (samorz¹dy), urz¹d pracy, praco-
dawcy, szko³y ponadgimnazjalne, organizacje pozarz¹dowe, by³a s³abo
widoczna. Ka¿da z wymienionych instytucji podejmowa³a jakieœ inicja-
tywy, ale wiedza o nich by³a niewielka, na przyk³ad przedstawiciele œro-
dowisk szkolnych na ogó³ nie znali dzia³añ podejmowanych przez
w³adze samorz¹dowe i powiatowy urz¹d pracy, wiedza o dzia³alnoœci
organizacji pozarz¹dowych by³a niska u przedstawicieli w³adz samo-
rz¹dowych i œrodowisk szkolnych. Problemem by³a nie tylko s³aba ko-
munikacja miêdzy instytucjami, ale równie¿ zakres i rodzaj podejmo-
wanych dzia³añ. Przedstawiciele samorz¹du krytykowali szko³y za zbyt

152

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

powolne reformowanie nauczania w szko³ach zawodowych, przedsta-
wiciele œrodowisk szkolnych wskazywali na arbitralne podejmowanie
decyzji, bez konsultacji z nauczycielami. Przedmiotem krytyki obu œro-
dowisk by³y postawy pracodawców, którzy wykorzystywali sytuacjê na
rynku pracy i nie byli zainteresowani przygotowaniem zawodowym
i zatrudnieniem m³odzie¿y.

To, co ³¹czy³o badanych przez nasz przedstawicieli w³adz samo-

rz¹dowych i œrodowisk szkolnych, to dostrzeganie znaczenia problemu
spo³ecznego, jakim jest bezrobocie m³odzie¿y, jego uwarunkowañ
i konsekwencji dla spo³ecznoœci lokalnej. Wspóln¹ cech¹ charakterys-
tyczn¹ dla obu grup by³o podkreœlanie koniecznoœci podjêcia dzia³añ na
rzecz m³odych i deklaracja zaanga¿owania. Czynniki te mog¹ staæ siê
podstaw¹ do integracji wielu œrodowisk powiatu i wyzwolenia poten-
cja³u spo³ecznego mieszkañców.

Ewa Giermanowska: Powiat pu³awski

153

Mariola Rac³aw-Markowska

Skierniewice – powiat grodzki

Specyfika powiatu i jego problemy spo³eczne

Powiat skierniewicki grodzki obejmuje wydzielone prawie piêæ-

dziesiêciotysiêczne miasto, po³o¿one przy g³ównych szlakach komu-
nikacyjnych, pomiêdzy £odzi¹ a Warszaw¹. Skierniewice maj¹ za sob¹
stosunkowo d³ugie doœwiadczenia jako oœrodek w³adz samorz¹dowych,
organizuj¹cy i administruj¹cy ¿ycie okolicznych terenów

239

. Ich rozwój

(pocz¹tkowo jako osady wiejskiej, nastêpnie miasta) œciœle wi¹¿e siê
z protektoratem arcybiskupów gnieŸnieñskich. Powstanie miasta Skier-
niewice w XV wieku by³o zabiegiem celowym, „wynika³o z administra-
cyjnych i gospodarczych potrzeb kompleksu dóbr arcybiskupich oraz
istnienia tu rynku lokalnego”

240

. Jednak typowe dla miasta funkcje

administracyjno-gospodarcze Skierniewice pe³ni³y jeszcze przed ich for-
maln¹ lokacj¹ (pierwsz¹: arcybiskupa Wincentego Kota z Dêbna
w 1443 roku, drug¹: arcybiskupa Jana Odrow¹¿a ze Sprawy w 1457
roku). Protektorat za³o¿ycieli miasta wp³yn¹³ na szybki rozwój Skier-
niewic, wyhamowany w XVII i XVIII wieku. O¿ywienie gospodarcze
miasta nast¹pi³o w okresie zaboru rosyjskiego, kiedy to w 1845 roku
wybudowano i uruchomiono Kolej Warszawsko-Wiedeñsk¹. Rozwój
Skierniewic by³ na tyle znacz¹cy, ¿e w 1867 roku w³adze carskie uloko-

239

Informacje historyczne podano za: J. Józefacki, 1988, Dzieje Skierniewic 1359–1975,

Warszawa, PWN; Strategia rozwoju miasta Skierniewice na lata 2000–2015, Miejska Bibliote-
ka Publiczna im. W³adys³awa Stanis³awa Reymonta w Skierniewicach, Skierniewice; Skiernie-
wicki samorz¹d w latach 1990–2000, Miejska Biblioteka Publiczna im. W³adys³awa Stanis³awa
Reymonta w Skierniewicach, Skierniewice.

240

J. Józefacki, Dzieje Skierniewic, wyd.cyt., s. 421.

wa³y tu siedzibê nowego powiatu. Powiat skierniewicki w³¹czony zo-
sta³ do guberni warszawskiej. Wzrost znaczenia miasta jako oœrodka ko-
lejowego oraz siedziby administracji lokalnej przyczyni³y siê do roz-
kwitu Skierniewic, które przed wybuchem pierwszej wojny œwiatowej
stanowi³y wa¿ny oœrodek miejski na terenie zachodniego Mazowsza.

W okresie miêdzywojennym (1918–1939) miasto nadal pe³ni³o funk-

cje siedziby powiatu skierniewickiego, który w 1919 roku w³¹czono do
województwa warszawskiego. Ustali³ siê wówczas tradycyjny kierunek
migracji mieszkañców powiatu w kierunku Warszawy. W Skierniewi-
cach powo³ano placówkê naukow¹. W 1919 roku czeœæ terenów miasta
(w tym Osadê Pa³acow¹) przekazano Szkole G³ównej Gospodarstwa
Wiejskiego w Warszawie. Ulokowano tu zak³ady naukowe Wydzia³u
Ogrodniczego. Szczególne znaczenie dla Skierniewic mia³a dzia³alnoœæ
Zak³adu Sadownictwa oraz Zak³adu Uprawy i Hodowli Warzyw. Prze-
trwa³y one jako instytuty naukowe do dnia dzisiejszego (obecnie miasto
jest s³ynnym centrum naukowo-badawczym w dziedzinie ogrodnictwa
i warzywnictwa). Do wybuchu drugiej wojny œwiatowej oœrodek nauko-
wy SGGW w Skierniewicach „nie by³ du¿y i nie mia³ istotniejszego
wp³ywu na miasto”, jednak stworzono podstawy do dalszego jego roz-
woju, miêdzy innymi za³o¿ono sad, zagospodarowano przekazane mie-
nie, zorganizowano zak³ady i pracownie naukowe

241

. Kolejnym wa¿-

nym wydarzeniem dla miasta by³o przesuniêcie powiatu skierniewic-
kiego w 1938 roku do województwa ³ódzkiego

242

. Zmiana ta wywo³a³a

liczne protesty mieszkañców, którzy powo³ywali siê na historyczne
i gospodarcze zwi¹zki z Warszaw¹. Nie odnios³y one jednak skutku.

Równie¿ po zakoñczeniu drugiej wojny œwiatowej Skierniewice

w³¹czono jako siedzibê w³adz powiatowych do województwa ³ódzkie-
go. Po odbudowie ze zniszczeñ wojennych miasto sta³o siê oœrodkiem
du¿ych inwestycji przemys³owych. Wybudowano zak³ady transforma-
torów radiowych „Zatra” (1957), uruchomiono fabrykê urz¹dzeñ odlew-
niczych „Fumos” (1960), fabrykê urz¹dzeñ odpylaj¹cych i wentylacyj-

Mariola Rac³aw-Markowska: Skierniewice – powiat grodzki 155

241

Tam¿e, s. 290.

242

W opinii cz³onków zarz¹du Towarzystwa Przyjació³ Skierniewic, znawców historii

i mi³oœników miasta, z którymi w 2000 roku przeprowadza³am wywiad, zmiana województwa
wi¹za³a siê z chêci¹ przeciwstawienia „Czerwonej £odzi” terenów Skierniewic i okolic, gdzie
nie obserwowano rozwoju ruchu komunistycznego. Podkreœlano wówczas, ¿e Skierniewice za-
wsze ci¹¿y³y ku Warszawie (...) Skierniewic z £odzi¹ nic nie ³¹czy. Jest to istotne, gdy¿ w wyniku
reformy administracyjnej z 1999 roku Skierniewice w³¹czono ponownie do województwa ³ódz-
kiego, nie restytuuj¹c dawnych historycznych zwi¹zków na terenie Mazowsza.

nych „Rawent” (1963), fabrykê rdzeni magnetycznych „Ferpol” (1973).
Rozwin¹³ siê równie¿ przemys³ spo¿ywczy. Dodatkowym impulsem
rozwoju miasta by³a reforma administracyjna kraju z 1975 roku, w wy-
niku której Skierniewice sta³y siê stolic¹ nowego województwa (skier-
niewickiego). Dynamicznie wzros³o zaludnienie miasta na skutek mi-
gracji zwi¹zanych z rozwojem przemys³u oraz zmian¹ statusu admini-
stracyjnego z powiatowego na wojewódzki, a przede wszystkim przy-
³¹czaniem terenów podmiejskich. Rozwija³y swoj¹ dzia³alnoœæ instytu-
ty naukowe: Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa oraz Instytut Wa-
rzywnictwa jako oœrodki naukowo-badawcze o znaczeniu ogólnopol-
skim.

Podzia³ terytorialny kraju w 1999 roku ponownie zmieni³ status

Skierniewic. Sta³y siê one miastem na prawach powiatu (powiatem gro-
dzkim) oraz siedzib¹ powiatu ziemskiego skierniewickiego (nie wcho-
dz¹ w jego sk³ad). Miasto kolejny raz w³¹czono do województwa ³ódz-
kiego (pozostaje na jego obrze¿ach). Zlikwidowanie województwa
skierniewickiego oraz zwi¹zana z tym zmiana statusu miasta postrzega-
ne s¹ jako niekorzystne, „gdy¿ funkcje administracyjne (w tym przypad-
ku wojewódzkie) s¹ istotnym czynnikiem miastotwórczym, wp³ywa-
j¹cym zarówno na procesy rozwoju spo³eczno-gospodarczego, jak i na
rangê miasta w otoczeniu krajowym i regionalnym”

243

. Dla Skierniewic

reforma terytorialnego podzia³u kraju z 1999 roku oznacza³a „degrada-
cjê”. W zwi¹zku z tym nie interpretowano utworzenia powiatu grodz-
kiego w kategorii „szans” (zysków), lecz „zagro¿eñ” (strat). Stan ten
utrudniaæ mo¿e odbudowê dawnych historycznych zwi¹zków miasta
i jego okolic.

Powstanie powiatu grodzkiego powoduje oddzielenie miasta od

jego naturalnego otoczenia. W okresach wczeœniejszych, gdy Skiernie-
wice stanowi³y siedzibê powiatu „rola miasta w stosunku do terenu po-
wiatu nie ogranicza³a siê (...) do funkcji administracyjnych. W Skiernie-
wicach mieœci³o siê wiele urzêdów i instytucji powiatowych, organi-
zuj¹cych poszczególne dziedziny ¿ycia wsi. Istotne by³y zwi¹zki z tere-
nem wiejskim, które umacnia³y siê w miarê gospodarczego rozwoju
miasta”

244

. Utrzymaniu licznych i trwa³ych kontaktów z okolicznymi

miejscowoœciami sprzyja³a równie¿ dzia³alnoœæ instytutów naukowych,
które prowadzi³y badania miêdzy innymi na terenach wiejskich. Obec-

156

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

243

Strategia rozwoju miasta Skierniewice na lata 2000–2015, wyd.cyt., s. 7.

244

J. Józefacki, Dzieje Skierniewic, wyd.cyt., s. 416.

nie, jak pokaza³y nasze wczeœniejsze badania

245

, mimo istnienia na tych

terenach silnych i tradycyjnych wiêzi spo³ecznych oraz zwi¹zków
historyczno-gospodarczych, funkcjonuj¹ce w swoim pobli¿u powiaty
skierniewickie – grodzki i ziemski, nie stanowi¹ naturalnych partnerów.
Prawdopodobnie budowê regionalnej solidarnoœci utrudnia miêdzy in-
nymi sta³y brak œrodków finansowych i powodowana tym koniecznoœæ
rywalizacji o nie oraz unikania jakichkolwiek dodatkowych kosztów
(na przyk³ad wynikaj¹cych z wykonywania czêœci zadañ spo³ecznych
przez powiat grodzki na rzecz powiatu ziemskiego).

W badaniach dotycz¹cych decentralizacji polityki spo³ecznej reali-

zowanych w 2000 roku stwierdziliœmy, ¿e mimo pojawiaj¹cych siê
trudnoœci zwi¹zanych z funkcjonowaniem nowych struktur samorz¹do-
wych, zadania spo³eczne w Skierniewicach s¹ sprawnie realizowane.
Respondenci okreœlali to w kategoriach „ambitnego stosunku do za-
dañ”. Dzieje siê tak, gdy¿ Skierniewice, trac¹c status miasta wojewódz-
kiego, odziedziczy³y doœwiadczony aparat urzêdniczy i stosunkowo ko-
rzystn¹ infrastrukturê komunaln¹. Równie¿ w obecnych badaniach za-
uwa¿yliœmy, ¿e wiele zadañ spo³ecznych jest sprawnie i skutecznie
przeprowadzanych. Nie oznacza to jednak, ¿e miasto i jego mieszkañcy
nie borykaj¹ siê z problemami.

Spo³eczne dolegliwoœci towarzysz¹ ¿yciu ka¿dej spo³ecznoœci.

Równie¿ podczas prezentowanego projektu badawczego na podstawie
wskazañ naszych respondentów próbowaliœmy ustaliæ aktualne zagro-
¿enia dla mieszkañców miasta (oddzielnie dla przedstawicieli w³adz po-
wiatowych i œrodowisk szkolnych). Do najdotkliwszych problemów
spo³ecznych powiatu przedstawiciele w³adz samorz¹dowych zaliczyli
(problemy uszeregowane s¹ wed³ug czêstoœci wskazañ):
–

bezrobocie, szczególnie m³odych osób,

–

rosn¹ce ubóstwo,

–

migracjê zarobkow¹,

–

wystêpowanie patologii i wzrost przestêpczoœci.
Ze wzglêdu na specyfikê swojej pracy nieco inne dolegliwoœci do-

strzegali przedstawiciele œrodowiska szkolnego. Jako g³ówne problemy
powiatu wymienili:
–

bezrobocie,

–

niewydolnoœæ wychowawcz¹ rodzin,

Mariola Rac³aw-Markowska: Skierniewice – powiat grodzki 157

245

Patrz J. Hrynkiewicz (red.), Decentralizacja funkcji spo³ecznych pañstwa, wyd.cyt.

–

niezaradnoœæ ¿yciow¹ ludzi m³odych.
Problemy miasta – poœrednio lub bezpoœrednio – wi¹¿¹ siê z powiêk-

szaj¹cym siê bezrobociem. Rozwijaj¹ce siê w minionych dekadach
bran¿e przemys³u: metalowy i elektroniczny upad³y. Z³a kondycja nie-
których dawnych przedsiêbiorstw pañstwowych grozi dalszymi zwol-
nieniami zatrudnionych. Dla mieszkañców Skierniewic równie nieko-
rzystne zmiany przyniós³ upadek okolicznego przemys³u rolno-spo-
¿ywczego (na przyk³ad zak³adów miêsnych w Rawie Mazowieckiej).
Likwidacja województwa uwolni³a du¿e kobiece zasoby pracy, nie-
przystosowane do podjêcia zatrudnienia w nowych warunkach gospo-
darczych. Jednak miasto nie jest obci¹¿one wysok¹ stop¹ bezrobocia
(w grudniu 2001 roku wynosi³a ona prawie 14% i by³a ni¿sza od œred-
niej krajowej, która wynosi³a ponad 17%)

246

. Wynika to z faktu czêste-

go zatrudnienia mieszkañców poza powiatem, g³ównie w Warszawie.
Pomimo wystêpuj¹cych trudnoœci rozwija siê sektor prywatny (przede
wszystkim handel i naprawy).

Sami ankietowani byli œwiadomi niekorzystnych tendencji i zjawisk

na lokalnym rynku pracy. W ich opisach (i to zarówno u przedstawicieli
œrodowisk szkolnych, jak i w³adz powiatowych) lokalny rynek pracy
jawi³ siê jako: bardzo ubogi, nasycony, gdzie brak jest du¿ych zak³adów
pracy, brak nowych inwestycji, które umo¿liwia³yby tworzenie nowych
miejsc pracy. Stwierdzono nawet, ¿e: rynek pracy nie istnieje poza zajê-
ciami dorywczymi, nierzadko dzia³aj¹cymi jako szara strefa. Dostrzega-
no równie¿ inne niekorzystne zjawiska zwi¹zane z brakiem pracy i wy-
kszta³ceniem siê „rynku pracodawcy” oraz restrukturyzacj¹ przedsiê-
biorstw: zak³ady przemys³owe plajtuj¹ lub wykupione przez zagranicz-
nych inwestorów upadaj¹ na ich wyraŸne ¿yczenie; patologi¹ sta³o siê
zwalnianie ludzi w czêœci zak³adów, a po zmianie nazwy przyjmowanie
ich na nowo; zak³ady pracy nie zabiegaj¹ o kszta³cenie doros³ych i nie
przyjmuj¹ na praktyki zawodowe m³odzie¿y; pracê mo¿na czêsto dostaæ
dziêki protekcji. Stabilnoœæ zatrudnienia gwarantuj¹ tylko instytucje ad-
ministracji publicznej: miasto jest du¿ym przedsiêbiorc¹, najwiêkszym
przedsiêbiorc¹ w mieœcie (...). Najwiêcej zatrudnia, najlepiej p³aci, jest
jedynym, który inwestuje, który robi. Ale inne przepisy go zmuszaj¹ do
tego, ¿e ma w tej swojej przedsiêbiorczoœci ograniczone ruchy, bo wia-
domo przetargi itd.

158

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

246

Szczegó³owe dane w tabeli 2 w Aneksie.

W sytuacji ograniczonych mo¿liwoœci zatrudniania na lokalnym

rynku pracy mieszkañcy Skierniewic poszukuj¹ pracy poza terenem po-
wiatu, g³ównie w Warszawie i £odzi. Migracje wahad³owe, powodowa-
ne sta³ymi dojazdami do pracy, migracje na pobyt sta³y, zwi¹zane
z odp³ywem m³odej, wykszta³conej ludnoœci, generuj¹ okreœlone pro-
blemy Skierniewic. Miasto traci swój kapita³ – najbardziej przedsiêbior-
czych mieszkañców powiatu.

M³odzie¿ w powiecie – dane statystyczne

Wzrost bezrobocia w mieœcie zaburza przebieg procesów ludnoœcio-

wych. Jeszcze w 2000 roku, analizuj¹c dostêpne dane statystyczne
z 1998 roku pisaliœmy, ¿e „przebieg procesów demograficznych (ruch
naturalny) œwiadczy o dynamicznym rozwoju ludnoœciowym miasta.
Skierniewice cechuje dodatni przyrost naturalny, wzrost wspó³czynni-
ków ma³¿eñstw i urodzeñ ¿ywych, spadek wspó³czynnika zgonów”

247

Jednak obecnie mo¿na zaobserwowaæ wiele niekorzystnych zjawisk dla
harmonijnego rozwoju ludnoœci: wyraŸne zahamowanie przyrostu licz-
by mieszkañców na skutek spadku przyrostu naturalnego, malej¹cego
nap³ywu do miasta i wzrostu emigracji czy postêpuj¹cy proces starzenia
siê populacji miasta. Skierniewice bardzo d³ugo stanowi³y atrakcyjne
miejsce do osiedlania siê, g³ównie dla ludnoœci wiejskiej. Równie¿ obec-
nie saldo migracji w mieœcie przyjmuje wartoœci dodatnie. Jednak
w przeciwieñstwie do lat wczeœniejszych nie obserwuje siê wzrostu jego
wielkoœci – zarówno w 1998 roku, jak i w roku 2000 wynosi³o +2,9 pro-
mila

248

. Oznacza to stabilizacjê procesów nap³ywu do miasta i odp³ywu

jego mieszkañców. Mimo to nie mo¿na wykluczyæ nasilenia procesu
migracji m³odych i wykszta³conych osób do pobliskich aglomeracji

249

W obliczu pogarszaj¹cej siê sytuacji na lokalnym rynku pracy du¿e mia-
sta kumuluj¹ wiêcej czynników przyci¹gaj¹cych (pull factors) ni¿ odpy-
chaj¹cych (push factors) dla potencjalnych migrantów.

Mariola Rac³aw-Markowska: Skierniewice – powiat grodzki 159

247

M. Rac³aw-Markowska, M. Tkaczyk, Skierniewice – powiat grodzki, w: J. Hrynkiewicz

(red.), Decentralizacja funkcji spo³ecznych pañstwa, wyd.cyt., s. 150.

248

Dane pochodz¹ z: Powiaty w Polsce 1999, wyd.cyt. oraz Powiaty w Polsce 2001,

wyd.cyt.

249

Œwiadcz¹ o tym wypowiedzi naszych badanych. Tendencje odp³ywu potwierdza³yby ró¿-

ni¹ce siê od danych GUS informacje o saldzie migracji zawarte w cytowanej Strategii Rozwoju
Miasta Skierniewice – w 1998 roku saldo migracji osi¹gnê³o wielkoœæ +3,7 promila, a w 1999
roku ju¿ –0,7.

W 1998 roku m³odzi w wieku 15–29. lat stanowili 23% ogó³u mieszkañ-

ców Skierniewic (w tym w wieku: 15–19. lat – 9,3%, 20–24. lat – 7,2%,
25–29. lat – 6,5%)

250

. Wed³ug prognozy GUS w roku 2002 odsetek ten

wynosi prawie 25% (odpowiednio: 8,7%, 8,4%, 7,6%). Oznacza to, ¿e
kwestia startu zawodowego i stabilizacji ¿yciowej dotyczy obecnie co
czwartego mieszkañca miasta. W roku koñcz¹cym prognozê, to jest
w 2030, udzia³ m³odych osób w ogóle mieszkañców zmaleje do 16,3%
(odpowiednio: 6,1%, 5,2%, 5,0%). W Skierniewicach, tak jak i w innych
miejscowoœciach Polski, obserwowany bêdzie proces starzenia populacji.

Brak pracy czêœciej dotyka m³odych skierniewiczan ni¿ ich statysty-

cznych rówieœników w Polsce. W latach 1999–2001 osoby w wieku
18–24 lata stanowi³y oko³o 35% ogó³u bezrobotnych, podczas gdy
w skali kraju odsetek ten utrzymywa³ siê na poziomie oko³o 30%

251

Najczêœciej bezrobotnymi staj¹ siê osoby o niskim poziomie wykszta³-
cenia, to jest podstawowym lub zasadniczym zawodowym (³¹cznie
w 1999 roku w Skierniewicach stanowili oni 74% ogó³u bezrobotnych
w tej grupie, a w 2001 roku 67,4%). Wzrasta odsetek m³odych bezrobot-
nych legitymuj¹cych siê wykszta³ceniem œrednim ogólnokszta³c¹cym,
zawodowym i policealnym. Natomiast wœród absolwentów wzrasta od-
setek osób posiadaj¹cych wykszta³cenie wy¿sze (z 9,3 w 1999 roku do
14,9 w 2001 roku). Niepokoi równie¿ fakt, ¿e powiêksza siê liczba osób
m³odych d³ugotrwale pozbawionych pracy (wzrost z 19,3% w 1999
roku do 30,6% w 2001 roku).

Ochron¹ przed brakiem pracy jest miêdzy innymi zdobycie kwalifika-

cji o odpowiedniej jakoœci. W mieœcie dzia³a piêæ liceów ogólno-
kszta³c¹cych i dwadzieœcia cztery szko³y zawodowe. Wprawdzie w ostat-
nich latach odnotowano spadek m³odzie¿y ucz¹cej siê w zasadniczych
szko³ach zawodowych i wzrost uczniów liceów ogólnokszta³c¹cych, to
w dalszym ci¹gu liczba m³odych uczêszczaj¹cych do szkó³ zasadni-
czych zawodowych wydaje siê zbyt du¿a: w roku szkolnym 1999/2000
liczba uczniów szkó³ zawodowych i policealnych wynosi³a 2584, li-
ceów ogólnokszta³c¹cych – 1437, zasadniczych szkó³ zawodowych –

160

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

250

Obliczenia w³asne na podstawie danych zawartych w Prognozie demograficznej dla

Polski do 2030 roku (www.stat.gov.pl).

251

Wszystkie dane dotycz¹ce bezrobocia pochodz¹ z: „Stan i struktura bezrobocia m³odzie-

¿y powiatu skierniewickiego w latach 1999–2001 oraz dzia³ania Powiatowego Urzêdu Pracy
w Skierniewicach na rzecz ograniczenia zjawiska bezrobocia w tej grupie osób”, referat przygo-
towany na sesjê z dnia 23 maja, poœwiêcon¹ problemowi bezrobocia m³odzie¿y w powiecie
skierniewickim, Skierniewice 2002, PUP.

1222

252

. Prawdopodobnie znaczna liczba m³odych nie kontynuuje nauki

po szkole podstawowej. W roku szkolnym 2001/2002 w³adze miasta
przygotowa³y odpowiednio: 450 miejsc w liceach ogólnokszta³c¹cych
(to jest prawie 31% ogó³u miejsc w szko³ach ponadgimnazjalnych), 120
miejsc w liceach profilowanych (to jest ponad 8% ogó³u miejsc
w szko³ach ponadgimnazjalnych), 540 miejsc w technikach (to jest 37%
ogó³u miejsc w szko³ach ponadgimnazjalnych) i 350 miejsc w zasadni-
czych szko³ach zawodowych (to jest 24% ogó³u miejsc w szko³ach
ponadgimnazjalnych)

253

. Za³o¿ono zatem, ¿e jedna czwarta uczniów

w danym roku szkolnym zdobêdzie wykszta³cenie zasadnicze zawodo-
we, a mniej ni¿ 40% licealne. Zgodnie z danymi PUP w wypadku nie
kontynuowania nauki szkolnej du¿a czêœæ z 24% ucz¹cych siê w zasad-
niczych szko³ach zawodowych mo¿e staæ siê potencjalnymi klientami
urzêdu pracy i pomocy spo³ecznej.

M³odzi po skoñczeniu szkó³ œrednich mog¹ kontynuowaæ edukacjê

w lokalnej uczelni. Od 1996 roku dzia³a Wy¿sza Szko³a Ekonomi-
czno-Humanistyczna, oferuj¹ca studentom kszta³cenie na jednym z sze-
œciu wydzia³ów (administracja, ekonomia i zarz¹dzanie, pedagogika,
ochrona œrodowiska, ogrodnictwo, socjologia). Jest to pierwsza uczel-
nia w dziejach Skierniewic. Zdobycie wy¿szego wykszta³cenia nie-
w¹tpliwie daje wiêksze mo¿liwoœci na rynku pracy. Jednak, jak wska-
zuj¹ dane skierniewickiego PUP, coraz wiêcej absolwentów szkó³ wy¿-
szych bezskutecznie poszukuje pracy.

Zapewnienie zatrudnienia wchodz¹cym na rynek pracy stanowi za-

sadniczy warunek dalszego rozwoju miasta. Wed³ug prognoz uwzglêd-
niaj¹cych efekty drugiego wy¿u demograficznego z prze³omu lat sie-
demdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych, w latach 2000–2015 powinno po-
wstaæ oko³o 2200 miejsc zatrudnienia na lokalnym rynku pracy, przy
czym do 2005 roku oko³o 900. Dla Skierniewic i ich przysz³oœci „przy
obecnym poziomie rejestrowanego bezrobocia (...) stanowiæ [to] bêdzie
olbrzymi problem spo³eczno-gospodarczy”, który w opinii w³adz mia-
sta nie jest mo¿liwy do rozwi¹zania »si³ami w³asnymi«

254

. Trudnoœci

Mariola Rac³aw-Markowska: Skierniewice – powiat grodzki 161

252

Strategia rozwoju miasta Skierniewice na lata 2000–2015, wyd.cyt., s. 57.

253

Obliczenia w³asne na podstawie danych zawartych w: „Dzia³ania i propozycje w³adz sa-

morz¹dowych Skierniewic w zakresie zapobiegania zjawisku bezrobocia m³odzie¿y”, referat na
sesjê w dniu 23 maja poœwiêcon¹ problemowi bezrobocia m³odzie¿y w powiecie skierniewic-
kim, Skierniewice 2002, Wydzia³ Edukacji.

254

Strategia rozwoju miasta Skierniewice na lata 2000–2015, wyd. cyt., s. 25.

lokalnego rynku pracy powoduj¹, ¿e w opinii respondentów g³ównym
zagro¿eniem stabilizacji m³odzie¿y w powiecie jest brak pracy.

Problemy spo³eczne dotycz¹ce m³odzie¿y. Ocena sytuacji
edukacyjnej i zawodowej m³odych

W naszej ankiecie skierowanej do w³adz powiatowych i przedstawi-

cieli œrodowiska szkolnego zapytaliœmy o problemy spo³eczne dotycz¹ce
m³odzie¿y. Spoœród osiemnastu problemów zawartych w kafeterii pyta-
nia respondenci – przedstawiciele w³adz powiatu najczêœciej wskazywali
na nastêpuj¹ce zagro¿enia dla rozwoju i stabilizacji m³odych:
–

bezrobocie,

–

brak potrzebnych na rynku pracy kwalifikacji,

–

niezaradnoœæ ¿yciowa,

–

otrzymywanie zatrudnienia dziêki protekcji.
Ponadto pojawi³y siê spontaniczne wypowiedzi respondentów z tej

grupy, wymieniaj¹cych inne ni¿ umieszczone w kafeterii problemy.
Wi¹za³y siê one z kwesti¹ odpowiedniej do sytuacji rynkowej socjaliza-
cji m³odych (brak œwiadomoœci o faktycznej sytuacji i perspektywach
wyniesionej ze szko³y i z domu), z sytuacj¹ lokalnego rynku pracy
(wzrost rejestruj¹cych siê absolwentów szkó³ wy¿szych przy zmniej-
szaj¹cej siê iloœci ofert pracy) i z sytuacj¹ ¿yciow¹ ludzi m³odych (pato-
logie rodziców).

Wœród przedstawicieli œrodowisk szkolnych najwiêksza zgoda pa-

nowa³a w stosunku do nastêpuj¹cych wskazañ:
–

bezrobocie,

–

niezaradnoœæ ¿yciowa,

–

ubóstwo,

–

migracje zarobkowe

255

–

brak lub niska aktywnoœæ kulturalna, polityczna, spo³eczna

256

–

ma³e zainteresowanie ze strony doros³ych,

–

protekcja,

–

przestêpczoœæ.
W wypadku tej grupy respondentów nie otrzymaliœmy innych, poza

wymienionymi przez nas w pytaniu, odpowiedzi.

Prosiliœmy równie¿ naszych respondentów o ocenê sytuacji eduka-

cyjnej i zawodowej m³odych w powiecie. Tym razem respondenci usto-

162

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

255

Taka sama liczba wskazañ jak w wypadku ubóstwa.

256

Trzy ostatnie okreœlenia otrzyma³y identyczn¹ liczbê wskazañ.

sunkowywali siê do sformu³owanych przez nas stwierdzeñ. W wypadku
przedstawicieli samorz¹du powiatowego uzyskaliœmy najwiêksz¹ zbie¿-
noœæ s¹dów wobec nastêpuj¹cych zdañ:
–

szko³y zawodowe raczej nie kszta³c¹ w zawodach poszukiwanych
na lokalnym rynku pracy,

–

brak pomocy socjalnej dla m³odzie¿y z ubogich rodzin w powiecie
zdecydowanie uniemo¿liwia im dalsz¹ edukacjê,

–

brak pracy powoduje migracje m³odzie¿y z terenu powiatu,

–

m³odzie¿ zdecydowanie nie ma szans na zrobienie kariery i osi¹g-
niêcie wysokiej pozycji zawodowej w powiecie.
Z dwoma z wymienionych wy¿ej stwierdzeñ zgodzili siê przedsta-

wiciele œrodowiska szkolnego. Zbie¿noœæ opinii przedstawicieli obu ba-
danych grup dotyczy³a nastêpuj¹cych kwestii:
–

brak pomocy socjalnej dla m³odzie¿y z ubogich rodzin w powiecie
zdecydowanie uniemo¿liwia im dalsz¹ edukacjê,

–

brak pracy powoduje migracje m³odzie¿y z terenu powiatu.
Ponadto – w odró¿nieniu od przedstawicieli w³adz powiatowych –

wskazali oni, ¿e:
–

szko³y œrednie na ogó³ dobrze przygotowuj¹ do studiów wy¿szych,

–

pracê otrzymuje siê dziêki znajomoœciom.
Zgodnoœæ opinii w kwestii istnienia nierównoœci dostêpu do eduka-

cji m³odzie¿y Skierniewic i okolic zosta³a potwierdzona podczas prze-
prowadzonych w Warszawie dyskusji grupowych. W trakcie warszta-
tów bardzo du¿o uwagi poœwiêcono zagadnieniom ubóstwa oraz jego
konsekwencji dla kariery edukacyjnej i zawodowej ludzi m³odych. Ten
w¹tek podnosili przede wszystkim przedstawiciele œrodowisk szkol-
nych, na co dzieñ pracuj¹cy z m³odzie¿¹ i obserwuj¹cy proces ubo¿enia
rodzin oraz „wypadania” dzieci z systemu szkolnego. Brak pieniêdzy
wyklucza uczniów z praktyk, uczestniczenia w ¿yciu kulturalnym czy
uniemo¿liwia kontynuowanie nauki:
•

Ale w naszych praktykach krawieckich jest (...) ca³a masa dziew-

czyn, których nie staæ na kupno w³asnego materia³u, z którego bêd¹ so-
bie szy³y spodnie czy bluzkê, czy cokolwiek. (...) Wiele dziewczyn
przychodzi do mnie ze spraw¹, ¿e ona nie chodzi na praktyki, bo ona nie
ma za co kupiæ materia³u. Gdzie¿ materia³u, podszewki nawet.
•

Z funduszy rady szko³y finansujemy kilka biletów miesiêcznych. I te-

raz osobiœcie jestem zaanga¿owana w to, ¿e uczennica ostatniej, matu-
ralnej klasy przesta³a przyje¿d¿aæ do szko³y, bo nie ma za co. (...) pracy

Mariola Rac³aw-Markowska: Skierniewice – powiat grodzki 163

nie ma i nie ma za co kontynuowaæ nauki w liceum [dla doros³ych], ¿eby
maturê zrobiæ. Tak, ¿e naprawdê to ubóstwo jest straszne, szczególnie
na wsi.

Sygnalizowany problem ubóstwa na wsi jako czynnik prowadz¹cy

do bezrobocia (w wyniku blokowania dostêpu do edukacji) podnoszony
by³ równie¿ w dyskusjach grupowych przedstawicieli samorz¹du po-
wiatowego: jesteœmy w okresie transformacji i to jest najgorszy, naj

trudniejszy okres, czy siê sprawdzi poka¿e czas [chodzi o wprowadzenie
nowej struktury organizacyjnej szkolnictwa, zw³aszcza gimnazjów –
przypomnienie w³asne]. (...) Jak to siê zakoñczy, to trudno powiedzieæ,
ale wcale nie najlepszym efektem, bo boimy siê nie o dzieci miejskie, bo
one s¹ w lepszej sytuacji. Boimy siê o dzieci wiejskie... (...) My to obser-
wujemy, bo tam mieszkamy. Byæ mo¿e czêœæ rodziców staæ na to, ¿eby
dowieŸæ dzieci do gimnazjum do miasta, ale ¿eby dzieci mieszka³y
w mieœcie, np. w internatach, bursach itp. ¿eby chodzi³y do szkó³ œred-
nich w mieœcie, natomiast nie wszystkie...

Dyskusja nad ubóstwem determinuj¹cym szanse ¿yciowe m³odego

pokolenia ukaza³a, jak trudno oddzieliæ problemy powiatu grodzkiego
i ziemskiego. Wspólna sieæ szkó³ ponadgimnazjalnych w naturalny spo-
sób ³¹czy oba powiaty. Trudno pracownikom œrodowisk szkolnych po-
dzieliæ swoich wychowanków na „miejskich” i „wiejskich”. £atwiej zaœ
tak czyniæ urzêdnikom stosuj¹cym biurokratyczno-administracyjne
regu³y zarz¹dzania sfer¹ spo³eczn¹.

Inicjatywy lokalne – stan œwiadomoœci przedstawicieli w³adz
powiatowych i œrodowisk szkolnych

Grupa pytañ poœwiêcona inicjatywom ró¿nych podmiotów oraz

wspólnym przedsiêwziêciom na rzecz przygotowania zawodowego i za-
trudnienia m³odzie¿y w powiecie mia³a dostarczyæ wiedzy na temat ich
aktywnoœci. Ponadto traktowaliœmy j¹ jako wskaŸnik komunikacji po-
miêdzy ró¿nymi instytucjami i ich pracownikami, a tak¿e jako wskaŸnik
ich wzajemnego stosunku. W Skierniewicach uzyskaliœmy nastêpuj¹cy
obraz tego stanu rzeczy:

a) inicjatywy samorz¹du powiatowego

Przedstawiciele w³adz powiatowych wskazali na jedenaœcie ró¿-

nych inicjatyw w³adz samorz¹dowych, zaliczaj¹c do tego „podmiotu
zbiorowego” zarówno dzia³alnoœæ urzêdów pracy, jak i poradni psycho-

164

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

logiczno-zawodowych. Wymienione inicjatywy samorz¹du lokalnego
zwi¹zane by³y z nastêpuj¹cymi sferami:
–

edukacj¹, to jest: poszerzenie lub lepsze dostosowywanie oferty
edukacyjnej dla potrzeb specyficznych grup m³odzie¿y (na przy-
k³ad: stworzenie szkó³ integracyjnych, dzia³alnoœæ oœrodka szkol-
no-wychowawczego) lub lokalnego rynku pracy (badanie predyspo-
zycji zawodowych osób m³odych, wprowadzenie nowych profili
w szko³ach œrednich lub rozwijanie sieci szkó³ publicznych i niepub-
licznych, a tak¿e szkó³ wy¿szych),

–

rynkiem pracy, to jest: dzia³ania powiatowego urzêdu pracy (progra-
my: „Absolwent”, dla niepe³nosprawnych, dla d³ugotrwale bezrobot-
nych; klub pracy),

–

gospodark¹, to jest: poszukiwanie i zachêcanie inwestorów do loko-
wania inwestycji w mieœcie.
Podobna definicja „w³adz samorz¹dowych” (w³¹czenie urzêdu pra-

cy) i sfery dzia³alnoœci pojawi³y siê w wypowiedziach przedstawicieli
œrodowisk szkolnych. £¹cznie wymieniono osiem ró¿nych inicjatyw.
Odnotowane zosta³y równie¿ krytyczne wypowiedzi: ¿adnych dzia³añ;
dzia³ania w³adz na rzecz zatrudnienia m³odzie¿y s¹ ma³o efektywne. Ta
grupa respondentów wskaza³a na nastêpuj¹ce inicjatywy zwi¹zane z:
–

edukacj¹, to jest: koordynacja wspó³pracy szkó³ zawodowych
z PUP, targi edukacyjne, organizacja sieci szkó³ œrednich,

–

rynkiem pracy, to jest: dzia³alnoœæ PUP, spotkania informacyjne,
gie³dy pracy,

–

gospodark¹, to jest: stwarzanie warunków do rozwoju ma³ych i œred-
nich przedsiêbiorstw.
W obu grupach badanych pojawia³y siê odpowiedzi: nie znam/nie

s³ysza³em lub brak wskazañ.

b) inicjatywy urzêdów pracy

257

Przedstawiciele w³adz powiatowych wymienili szesnaœcie ró¿nych

inicjatyw urzêdów pracy (PUP i Filii WUP). Najbardziej znane by³y
ustawowe dzia³ania wymienionych instytucji: realizacja programu „Ab-
solwent”, udzielanie po¿yczek, prace interwencyjne, prace subsydiowa-

Mariola Rac³aw-Markowska: Skierniewice – powiat grodzki 165

257

Na terenie Skierniewic dzia³a zarówno powiatowy urz¹d pracy (PUP), jak i filia woje-

wódzkiego urzêdu pracy (WUP). W tekœcie bêdê siê pos³ugiwaæ sformu³owaniem urzêdy pracy
na okreœlenie dzia³añ obu tych instytucji (ankietowani nie przypisywali inicjatyw konkretnemu
urzêdowi).

ne, szkolenia zawodowe, wyszukiwanie i upowszechnianie ofert pracy.
Du¿¹ popularnoœæ (najwiêksza liczba powtarzaj¹cych siê wypowiedzi)
„zyska³y” organizowane ró¿nego rodzaju targi (ofert jêzyków obcych,
edukacyjne, a szczególnie pracy). Wymieniano równie¿ wspó³pracê urzê-
dów pracy ze szko³ami (spotkanie doradców zawodowych z uczniami,
wizyty w szko³ach dotycz¹ce omówienia sytuacji na lokalnym rynku pra-
cy). Z niestandardowych dzia³añ wskazano na „Sklep Ofert Pracy” oraz
pracê z konkretn¹ osob¹, tak zwanym „indywidualnym przypadkiem”.

Inicjatywy urzêdów pracy wymieniane przez przedstawicieli œrodo-

wisk szkolnych wi¹za³y siê g³ównie ze „standardowymi”, ustawowymi
dzia³aniami PUP i Filii WUP. Czêsto respondenci z tej grupy wskazywali
na wspó³pracê i kontakty szkó³ ponadgimnazjalnych z urzêdami pracy
(na przyk³ad: przy ustalaniu kierunków kszta³cenia w szko³ach œrednich,
pogadanki dla m³odzie¿y, indywidualne i grupowe spotkania doradców
zawodowych z uczniami, testy predyspozycji zawodowych). £¹cznie re-
spondenci z tej grupy wymienili jedenaœcie ró¿nych inicjatyw.

Inicjatywy urzêdów pracy s¹ dobrze znane w lokalnym œrodowisku.

Œwiadczy o tym brak odpowiedzi typu nie wiem/nie s³ysza³em czy nie-
obecnoœæ braków odpowiedzi w obu grupach respondentów. Tak dobra
znajomoœæ inicjatyw mia³a miejsce tylko w wypadku tego podmiotu.
Dzia³ania innych instytucji czy organizacji by³y o wiele mniej ugrunto-
wane w œwiadomoœci badanych.

c) inicjatywy pracodawców

Ankietowani z obu grup znali nieliczne inicjatywy pracodawców.

Przedstawiciele w³adz powiatowych wskazywali piêæ dzia³añ zwi¹za-
nych z zatrudnianiem ludzi m³odych w ramach prac interwencyjnych
czy sta¿y absolwenckich, praktykami uczniowskimi oraz pobieraniem
po¿yczek w celu zwiêkszenia zatrudnienia.

Przedstawiciele œrodowisk szkolnych wskazali tylko na dwie inicja-

tywy: sta¿e absolwenckie i targi pracy.

W obu grupach badanych pojawia³y siê braki odpowiedzi (zw³asz-

cza w wypadku przedstawicieli œrodowisk szkolnych) lub stwierdzenia
braku jakichkolwiek inicjatyw po stronie pracodawców (¿adne, nie po-
dejmuj¹). Respondenci ze œrodowisk szkolnych bardziej krytycznie od-
nosili siê do aktywnoœci pracodawców. Stwierdzono na przyk³ad ¿e: nic
nie robi¹, bo maj¹ du¿o chêtnej m³odzie¿y do pracy czy zatrudniaj¹ tyl-
ko na okres sta¿u oferuj¹c bardzo z³e wynagrodzenie.

166

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

d) inicjatywy szkó³

O dzia³aniu szkó³ na rzecz lepszego przygotowania m³odzie¿y do

wejœcia na rynek pracy zapytani zostali przedstawiciele œrodowisk szkol-
nych. Wskazywali oni ³¹cznie jedenaœcie takich inicjatyw. Mo¿na je
sklasyfikowaæ w trzy grupy obejmuj¹ce nastêpuj¹ce sfery:
–

dzia³ania edukacyjno-informacyjne zwi¹zane z: dostarczaniem infor-
macji o lokalnym rynku pracy – najczêœciej podejmowane z PUP (na
przyk³ad: spotkania z doradcami PUP, przekazywanie informacji
o lokalnym rynku pracy, pokazy przedstawicieli firm) lub o dalszej
ofercie edukacyjnej (targi edukacyjne, informacje o szko³ach),

–

dostosowywanie profili kszta³cenia do wymogów rynku pracy lub
oczekiwañ spo³ecznych,

–

doszkalanie, pomoc w nabywaniu potrzebnych na rynku umiejêtno-
œci (na przyk³ad: organizowanie kursów zawodowych, praktyk w za-
k³adach pracy),

–

orientacja edukacyjno-zawodowa uczniów (wspó³praca z poradni¹
psychologiczno-pedagogiczn¹).
Mimo i¿ o inicjatywach szkó³ wypowiadali siê „sami zainteresowani”

(przedstawiciele œrodowisk szkolnych), to pojawi³y siê braki odpowiedzi.

e) inicjatywy organizacji pozarz¹dowych

Wiedza dotycz¹ca inicjatyw organizacji pozarz¹dowych na rzecz

przygotowania i zatrudnienia m³odzie¿y nie jest upowszechniona w po-
wiecie, zw³aszcza wœród przedstawicieli œrodowiska szkolnego. Res-
pondenci z obu grup wymienili ³¹cznie dziewiêæ organizacji (w tym piê-
ciu z nich przypisali konkretne dzia³ania), przy czym przedstawiciele
w³adz powiatowych udzielali pe³niejszych informacji. Wskazali oni na
takie organizacje, jak: Zwi¹zek Nauczycielstwa Polskiego, Stowarzy-
szenie Osób Niepe³nosprawnych „Sprawni Inaczej” (warsztat terapii
zajêciowej z szeœcioma pracowniami), Ochotniczy Hufiec Pracy
(szko³a przysposobienia zawodowego, „Sklep Ofert Pracy”, klub dla
bezrobotnych, wymiana zagraniczna), Cech Rzemios³ Ró¿nych (orga-
nizacja kursów, szkoleñ, praktyk), Oœrodek Doskonalenia Zawodowe-
go (organizacja kursów, szkoleñ, praktyk), Zrzeszenie Handlu i Us³ug.

Przedstawiciele œrodowisk szkolnych wymienili: Naczeln¹ Organi-

zacjê Techniczn¹ (organizacja kursów nadaj¹cych uprawnienia), Ochot-
niczy Hufiec Pracy (M³odzie¿owe Biura Pracy), Stowarzyszenie In¿y-
nierów i Mechaników Polskich.

Mariola Rac³aw-Markowska: Skierniewice – powiat grodzki 167

W obu grupach respondentów pojawia³y siê braki odpowiedzi lub

stwierdzenia nie znam/nie s³ysza³em.

f) inicjatywy podejmowane wspólnie (przez dwa lub wiêcej

wymienione w ankiecie podmioty)

Równie¿ wiedza o inicjatywach podejmowanych wspólnie przez

ró¿ne podmioty na rzecz przygotowania zawodowego i zatrudnienia
m³odzie¿y nie jest upowszechniona w œrodowisku lokalnym. W obu
grupach respondentów pojawia³y siê bardzo czêsto w wypadku tego
pytania braki odpowiedzi lub stwierdzenia nie wiem/nie s³ysza³em/nie
znam. Przedstawiciele w³adz powiatowych wymienili trzy takie ini-
cjatywy (targi pracy, targi edukacyjne i targi jêzykowe). We wszy-
stkich uczestniczy³ urz¹d pracy, nie wymieniono zaœ organizacji po-
zarz¹dowych.

Przedstawiciele œrodowisk szkolnych wskazywali na wspó³pracê szkó³

i urzêdu pracy (³¹cznie trzy odpowiedzi) oraz dzia³ania zwi¹zane z plano-
waniem sieci szkó³ ponadgimnazjalnych wymuszone wprowadzeniem
w 1999 roku reformy oœwiaty, a nastêpnie zmian¹ przepisów prawnych.

Analiza stanu œwiadomoœci przedstawicieli w³adz powiatowych

oraz œrodowisk szkolnych w zakresie wiedzy o inicjatywach ró¿nych
podmiotów na rzecz przygotowania zawodowego i zatrudnienia
m³odych w powiecie pozwala sformu³owaæ nastêpuj¹ce wnioski:
–

wystêpuje swoista „asymetria informacji”: przedstawiciele w³adz
powiatowych na ogó³ wiêcej wiedz¹ o ró¿nych inicjatywach ni¿
przedstawiciele œrodowisk szkolnych,

–

wiedza badanych grup respondentów o inicjatywach pracodawców
i organizacji pozarz¹dowych jest niewielka. Oznaczaæ to mo¿e bier-
ne postawy wymienionych podmiotów wobec problemu zatrudnie-
nia i bezrobocia m³odych lub brak nag³aœniania takich inicjatyw w
lokalnym œrodowisku. Dodatkowo œwiadczyæ to mo¿e o niskiej
aktywnoœci obywatelskiej mieszkañców Skierniewic,

–

inicjatywy urzêdów pracy s¹ bardzo dobrze znane w obu grupach
i podkreœlana jest aktywnoœæ tych instytucji. Urzêdy pracy
wspó³pracuj¹ z innymi podmiotami (szko³ami, starostwem). Wyda-
je siê, ¿e stanowi¹ one g³ówne podmioty organizuj¹ce dzia³ania na
rzecz rozwi¹zania problemu braku pracy ludzi m³odych.
S¹dziæ nale¿y, ¿e przep³yw informacji pomiêdzy ró¿nymi instytu-

cjami jest niewystarczaj¹cy lub/i wystêpuje s³abe upowszechnianie ró¿-

168

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

nych inicjatyw w lokalnym œrodowisku. Szczególnie niepokoj¹cy jest
brak wiedzy dotycz¹cej samoorganizacji ¿ycia spo³ecznego, to jest
dzia³alnoœci ró¿nych organizacji i osób prywatnych na rzecz zatrudnie-
nia m³odych oraz na temat wypracowywanych wspólnych rozwi¹zañ
(budowania koalicji lokalnych).

Postrzeganie odpowiedzialnoœci ró¿nych podmiotów za przygotowanie
zawodowe i zatrudnienie m³odzie¿y w powiecie

W naszym badaniu ankietowym zapytaliœmy respondentów z obu

grup o zakres odpowiedzialnoœci ró¿nych podmiotów za przygotowanie
zawodowe i zatrudnienie m³odych w powiecie. Wymienione przez nas
podmioty to: pañstwo, samorz¹d lokalny, szko³y, powiatowy urz¹d pra-
cy, pracodawcy, organizacje pozarz¹dowe, rodzina, m³ody cz³owiek.

Przedstawiciele w³adz powiatowych wskazali, ¿e odpowiedzialnoœæ

wszystkich podmiotów powinna byæ wiêksza. Szczególn¹ rolê przypi-
sywano m³odemu cz³owiekowi (wszystkie wskazania na „du¿o wiê-
ksza”) oraz instytucjom wychowawczym – rodzinie i szkole (prawie
wszystkie wskazania na „du¿o wiêksza”)

258

. Nastêpnie postulowano

zwiêkszenie skali odpowiedzialnoœci pañstwa i pracodawców. Rozbie¿-
ne oczekiwania dotyczy³y roli organizacji pozarz¹dowych w usamo-
dzielnianiu zawodowym m³odego cz³owieka.

Inny by³ rozk³ad odpowiedzi w wypadku przedstawicieli œrodowisk

szkolnych. Zdecydowan¹ odpowiedzialnoœci¹ za przygotowanie zawo-
dowe i zatrudnienie obarczyli oni w³adze publiczne: pañstwo i sa-
morz¹d lokalny. Nastêpnie postulowano zwiêkszenie skali odpowie-
dzialnoœci pracodawców, m³odego cz³owieka i rodziny (nie by³y to ju¿
tak kategoryczne wskazania jak w wypadku przedstawicieli w³adz po-
wiatowych). Powiatowy urz¹d pracy oraz szko³y powinny „nieco” zak-
tywizowaæ w³asne dzia³ania. Podobnie jak wypadku przedstawicieli
w³adz powiatowych oczekiwania co do organizacji pozarz¹dowych nie
by³y sprecyzowane.

Analogiczne ró¿nice pogl¹dów ujawni³y siê podczas dyskusji gru-

powych. W wypadku przedstawicieli w³adz powiatowych bardzo czêsto
wskazywano na s³aboœæ socjalizacji m³odego pokolenia do warunków
gospodarki rynkowej. Podkreœlano niezaradnoœæ ¿yciow¹ m³odych i ich
biernoœæ wzmacnian¹ przez postawy rodziców. Podawano przyk³ady ta-

Mariola Rac³aw-Markowska: Skierniewice – powiat grodzki 169

258

W ankiecie zastosowano skalê: du¿o wiêksza, nieco wiêksza, taka jak jest, nieco mniej-

sza, du¿o mniejsza, trudno powiedzieæ.

kich zachowañ, widocznych miêdzy innymi w trakcie rekrutacji do pra-
cy podczas rozmów kwalifikacyjnych:
•

w poszukiwaniu pracy trafi³a do mnie nie córka tylko matka. Córka

jest ju¿ jakieœ dwa lata po skoñczeniu studiów, czyli ma dwadzieœcia
szeœæ lat i przysz³a do mnie mama, ¿ebym pomog³a córce znaleŸæ zajê-
cie. Ale okaza³o siê, ¿e do szko³y nie, bo j¹ bêdzie bola³o gard³o, w redak-
cjach ma³o p³ac¹. OHP mama od razu wykluczy³a, poniewa¿ j¹ na pew-
no zgwa³c¹. Do handlu nie, bo ona siê do handlu nie nadaje, bo jak to,
po studiach....
•

Ja szuka³am absolwenta resocjalizacji.(...) To, co prze¿y³am pod-

czas rozmów... To tak nie mo¿e byæ..., ¿e absolwenci wy¿szych uczelni
nie maj¹ pomys³u na pracê, na to, w jaki sposób bêd¹ swoj¹ pracê wyko-
nywaæ. Jest trudnoœæ pewna w prowadzeniu rozmowy, bo to wiadomo,
pierwsza itd. ... Ale kiedy pytam o podstawowe terminy zawodu i nie
mamy o czym mówiæ, o pomys³ na wykonywanie tego zajêcia i nie ma siê
tego pomys³u, to znaczy, ¿e cz³owiek... przyszed³, bo mu kazali.

Niedostatki odpowiedniej socjalizacji m³odych, powoduj¹ce nie-

umiejêtnoœæ poruszania siê na rynku pracy, przejawiaj¹ siê czêsto w nie-
realnych oczekiwaniach m³odzie¿y wzglêdem w³asnych mo¿liwoœci
i niechêci podporz¹dkowania siê wymaganiom pracodawcy. Inny pro-
blem stanowi brak szacunku do pracy, upadek autorytetów (zw³aszcza
nauczyciela) i przyjêcie przez m³odych konsumpcyjnej postawy:
•

Myœlê, ¿e doszliœmy ju¿ u nas do takiego etapu, gdzie trzeba zwróciæ

uwagê na wartoœæ pracy, na zachowanie siê, na to, co to znaczy praco-
waæ, ¿e „wykonam ka¿d¹ pracê, nawet sprz¹taczk¹ mogê byæ”. Ale pani
dyrektorem byæ nie mo¿e, bo wykszta³cenie trochê nie takie! Albo nie
wyjmie kolczyka z nosa, bo ma byæ tolerancja.
•

Jedn¹ wa¿n¹ dla mnie rzecz¹, wydaje mi siê, ¿e ludzie, którzy wy-

chodz¹ ze szko³y œredniej, czy to typu ogólnokszta³c¹cego, czy to typu
technicznego, by ci ludzie byli przygotowani i nauczeni szacunku do
pracy. Czy to bêdzie praca za 500 czy za 1000 z³otych, ta praca nie bê-
dzie ich odstrasza³a. Bo ju¿ teraz nie ma szacunku dla pracy! A dzisiaj
siê proponuje komuœ takiemu pracê za 500 z³otych, to jest jego pierwsza
praca, a on mówi, ¿e on nie pójdzie za 500 z³otych pracowaæ. A dlaczego
nie bêdziesz pracowa³? Bo za takie pieni¹dze on ma doje¿d¿aæ? Prze-
cie¿, kiedy my zaczynaliœmy pracê, to pieni¹dze, które dostawaliœmy,
starcza³y nam na op³acenie biletu, na dojazd, i tylko te potrzebne rzeczy,
które byliœmy sobie w stanie za³atwiæ. On dziœ ma te same rzeczy za te

170

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

pieni¹dze, tylko tyle, ¿e nikt mu nie powiedzia³, ¿e ta praca go w jakiœ
sposób nobilituje, stawia go w szeregu ludzi ju¿ na pewnym poziomie.
Ale dziœ s¹ inne ambicje, najwa¿niejsze s¹ pieni¹dze...

Równie¿ w¹tek s³aboœci socjalizacji m³odych pojawia³ siê podczas

dyskusji grupowej z przedstawicielami œrodowisk szkolnych. Jednak
dla tej grupy badanych istotny problem stanowi³ brak odpowiedzialno-
œci pracodawców za losy zawodowe m³odego cz³owieka. Przejawia³ siê
on w trudnoœciach z odbyciem praktyk przez uczniów zawodowych
szkó³ zasadniczych i œrednich oraz ich zatrudnianiem:
•

...najwiêkszym problemem s¹ u nas praktyki dla uczniów, poniewa¿

jest coraz mniej chêtnych, którzy by na te praktyki przyjmowali. A to s¹
praktyki gdzieœ tam w urzêdach, w bankach, no i niestety, co roku wiem,
¿e pani kierownik odpowiedzialna za to, ma coraz to wiêksze problemy
z umieszczeniem m³odzie¿y.
•

A mnie siê wydaje, ¿e gdyby zainteresowaæ w jakiœ sposób – nie

wiem w jaki – przemys³, ¿eby ci pracodawcy, tak ich nazwijmy, byli zain-
teresowani w jakiœ sposób szkoleniem m³odzie¿y (...) gdyby tutaj mo¿na
by³o jakoœ zgraæ, ¿e powiedzmy on [to jest: uczeñ] siê wykszta³ci³ w tym
zak³adzie, ale gdzieœ w innym znajduje pracê – jakieœ takie
wspó³dzia³anie, powiedzmy, tu, na gruncie pracodawców.

Generalnie badani wskazywali na koniecznoœæ zwiêkszenia odpo-

wiedzialnoœci wszystkich podmiotów za start zawodowy m³odzie¿y.
Du¿a odpowiedzialnoœæ spoczywa na instytucjach wychowawczych, ta-
kich jak rodzina, szko³a, ale i na samym m³odym cz³owieku. Istotn¹ rolê
mog¹ odegraæ przychylnie nastawieni pracodawcy. Potwierdza siê na-
tomiast s³aboœæ skierniewickich organizacji pozarz¹dowych, których
dzia³ania nie s¹ znane w lokalnym œrodowisku lub s¹ uwa¿ane za ma³o
skuteczne. Byæ mo¿e badani s¹dz¹ równie¿, ¿e problem bezrobocia lu-
dzi m³odych s¹ w stanie rozwi¹zaæ tylko sformalizowane, profesjonalne
urzêdy, nie zaœ aktywnoœæ obywatelska. Ostatecznie nasi respondenci
z obu grup nie mieli zdania, jak¹ rolê mog¹ odegraæ organizacje
spo³eczne w polepszaniu startu zawodowego m³odzie¿y.

Podsumowanie

Przemiany ustrojowe zmuszaj¹ Skierniewice do podjêcia nowych

wyzwañ. Miasto musi szukaæ nowych sposobów rozwoju gospodarki,
przyci¹gniêcia nowych inwestorów, by zapobiegaæ procesowi ubo¿enia
i odp³ywu mieszkañców. Rozwój Skierniewic zawsze by³ prowokowa-

Mariola Rac³aw-Markowska: Skierniewice – powiat grodzki 171

ny impulsem zewnêtrznym: protektoratem arcybiskupów, przeprowa-
dzeniem Kolei Warszawsko-Wiedeñskiej, ulokowaniem przemys³u.
Po³o¿one w cieniu dwóch du¿ych aglomeracji, Skierniewice potrzebuj¹
nowego czynnika „miastotwórczego”. W chwili obecnej mo¿e nim byæ
budowa autostrady, u³atwiaj¹ca dojazd do miasta lub rozwój dawnych
tradycji ogrodniczych i turystycznych walorów.

Dzia³ania te musz¹ byæ jednak podejmowane z myœl¹ o stabilizowa-

niu m³odego pokolenia. Jego odp³yw powodowany wzrastaj¹cym pro-
blemem braku pracy pog³êbiaæ bêdzie trudnoœci Skierniewic. Zaburzo-
ne zostan¹ procesy harmonijnego rozwoju demograficznego ludnoœci.
Utrudniony zostanie rozwój ekonomiczny i obywatelski spo³ecznoœci
lokalnej. Szanse powodzenia dzia³añ stabilizuj¹cych m³ode pokolenie
(to znaczy u³atwiaj¹ce mu start w doros³e ¿ycie) rosn¹, gdy lokalnemu
zaanga¿owaniu odpowiada dobrze przygotowany system prawny oraz
w³aœciwe narzêdzia realizacji polityki spo³ecznej, miêdzy innymi s³u-
¿¹ce spo³ecznej diagnozie. Tymczasem zarówno przedstawiciele w³adz
powiatu Skierniewice, jak i œrodowisk szkolnych, zg³aszali szereg
utrudnieñ dotycz¹cych systemu diagnozowania i monitorowania lokal-
nego rynku pracy. Równie¿ liczne przepisy prawne – w opinii naszych
badanych – wymagaj¹ poprawy.

Przedstawiciele w³adz powiatowych sygnalizowali, ¿e zmianom po-

winna ulec ustawa o zatrudnieniu i przeciwdzia³aniu bezrobociu w czê-
œci dotycz¹cej szkolenia m³odocianych oraz powinny pojawiæ siê prze-
pisy premiuj¹ce pracodawców zatrudniaj¹cych absolwentów. Przedsta-
wiciele œrodowisk szkolnych zwrócili uwagê na przepisy prawne
zwi¹zane z Ochotniczym Hufcem Pracy, na brak spójnoœci klasyfikacji
zawodów z typami szkó³ i uprawnieniami, na brak przepisów wi¹¿¹cych
pracodawcê z procesem kszta³cenia.

Obie grupy badanych wskazywa³y na trudnoœci wynikaj¹ce z braku

odpowiednich danych statystycznych, wskaŸników, Ÿróde³ informacji
zwi¹zanych z rynkiem pracy. Przedstawiciele samorz¹du powiatowego
zg³aszali brak bie¿¹cych analiz i prognoz dotycz¹cych zapotrzebowania
pracodawców, brak monitoringu zawodów deficytowych oraz fakt roz-
proszenia wystêpuj¹cych danych i informacji w ró¿nych urzêdach.
Z kolei przedstawiciele œrodowisk szkolnych sygnalizowali w trakcie
warsztatów braki w zakresie prognoz zawodów potrzebnych na rynku
pracy, danych dotycz¹cych globalnego i lokalnego rynku pracy w ró¿-
nych przekrojach. Wskazywali równie¿ na potrzebê kszta³cenia i dosko-

172

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

nalenia w³asnych umiejêtnoœci, czêsto ograniczon¹ ze wzglêdu na wy-
sokie koszty szkoleñ oraz zakupu pomocy naukowych (na przyk³ad
podrêczników).

Utrudnienie m³odzie¿y procesu stabilizacji w lokalnym œrodowisku

skutkuje przyjêciem przez ni¹ ró¿norodnych strategii przystosowaw-
czych. Z jednej strony bêd¹ to aktywne dzia³ania adaptacyjne m³odych,
na przyk³ad: migracja sta³a, czasowa, wahad³owa poza teren powiatu,
z drugiej zaœ – pojawiæ siê mog¹ reakcje symbolizuj¹ce biernoœæ: pozo-
stanie i „wegetowanie” w miejscu zamieszkania. Migracje zaburzaj¹
procesy demograficzne zwi¹zane z formowaniem rodziny i zastêpowal-
noœci¹ pokoleñ (przyspieszenie procesu starzenia populacji). Utrudniaj¹
równie¿ rozwój ekonomiczny oraz spo³eczny miasta, czyni¹c z niego
„przechowalniê” m³odych do momentu rozpoczêcia aktywnoœci zawo-
dowej poza terenem powiatu i „sypialniê” wielkich aglomeracji.

Pasywne strategie przystosowawcze m³odzie¿y nios¹ równie¿ nega-

tywne skutki dla rozwoju miasta. Powiat staje siê „przetrwalni¹” dla
m³odych bezrobotnych i ponosi tego materialne (na przyk³ad koszty
opieki socjalnej) oraz spo³eczne konsekwencje (na przyk³ad koszty
patologicznych zachowañ). W wypadku Skierniewic zg³aszana przez
badanych biernoœæ ³¹czy siê z niezaradnoœci¹ ¿yciow¹ m³odych ludzi.
Postawy te obecne s¹ nie tylko w œrodowiskach tradycyjnie uznawa-
nych za ma³o aktywne (o niskim poziomie wykszta³cenia, dziedziczo-
nym niskim statusie spo³eczno-ekonomicznym). Nasi rozmówcy syg-
nalizowali bowiem niezaradnoœæ ¿yciow¹ m³odych i wykszta³conych
osób. Jest ona tym bardziej prawdopodobna, im wiêksza jest s³aboœæ in-
stytucji wychowawczych: rodziny i szko³y. Okazuje siê, ¿e wystêpuj¹
niedostatki w socjalizacji m³odzie¿y do rynku pracy. M³odym brakuje
szacunku do pracy, odpowiednich umiejêtnoœci poruszania siê po rynku
pracy, samodzielnoœci w dzia³aniu i myœleniu.

Inny sposób zaprzepaszczania kapita³u m³odych (ich zdolnoœci, wie-

dzy) wi¹¿e siê ze s³aboœci¹ systemu wsparcia socjalnego dla najubo¿-
szych. Szczególne nasilenie zjawisko to przybiera na wsi. Nasi rozmów-
cy powszechnie zgodzili siê, ¿e „brak pomocy socjalnej dla m³odzie¿y
z ubogich rodzin w powiecie zdecydowanie uniemo¿liwia im dalsz¹
edukacjê”. Podkreœlali ten fakt zw³aszcza przedstawiciele œrodowisk
szkolnych, podaj¹c dramatyczne przyk³ady utrudnienia dostêpu do edu-
kacji m³odzie¿y z niezamo¿nych rodzin. Konieczne zatem wydaj¹ siê
dzia³ania zmierzaj¹ce do zawi¹zania „lokalnej koalicji” przeciw ubó-

Mariola Rac³aw-Markowska: Skierniewice – powiat grodzki 173

stwu rodzin, dzieci i m³odzie¿y. Wa¿ne jest, aby uczestniczy³y w niej
wszystkie podmioty, bez wzglêdu na ich przynale¿noœæ administra-
cyjn¹. Podzia³ terytorialny, wyznaczaj¹cy granicê pomiêdzy powiatem
grodzkim a ziemskim, nie powinien uniemo¿liwiaæ skutecznych dzia³añ
na rzecz potrzebuj¹cych. S¹dzimy bowiem – w myœl oceny jednego
z naszych rozmówców dotycz¹cej powiatów skierniewickich – ¿e to jest
nie tylko ciekawe, jak siê dwa powiaty zbior¹, ale mo¿e byæ po¿yteczne.

Zawi¹zanie „lokalnej koalicji” na rzecz osób m³odych w Skiernie-

wicach powa¿nie mo¿e utrudniæ brak aktywnoœci obywatelskiej, ska-
nalizowanej w organizacjach pozarz¹dowych. W œwiadomoœci bada-
nych organizacje spo³eczne nie by³y obecne. Nieliczne wymieniane
z nazwy przez respondentów organizacje to te o d³ugiej historii istnienia
i ogólnopolskim zasiêgu (na przyk³ad: NOT, SIMP, OHP). Prawie nie
wystêpowa³y organizacje lokalne i „m³ode”, to jest powsta³e po 1990
roku. Badani nie potrafili równie¿ wskazaæ na te wspólne dzia³ania ró¿-
nych podmiotów, w których uczestniczy³yby organizacje pozarz¹dowe.
Nie by³o równie¿ zgody co do roli, jak¹ maj¹ one pe³niæ w zakresie
przygotowania zawodowego i zatrudnienia m³odzie¿y.

Wydaje siê równie¿, ¿e trudno bêdzie pozyskaæ jako potencjalnego

koalicjanta pracodawców. Nie tylko nie s¹ znane ich przedsiêwziêcia na
rzecz przygotowania zawodowego i zatrudnienia m³odzie¿y w Skiernie-
wicach, ale równie¿ zg³aszano wiele zastrze¿eñ pod ich adresem, na
przyk³ad: trudnoœci ze znalezieniem i odbyciem praktyk uczniowskich,
pobieranie nieoficjalnych op³at za przyjêcie na praktykê uczniów, zani-
¿anie wynagrodzenia.

Niedostatki sfery spo³ecznej (zwi¹zanej z dzia³alnoœci¹ organizacji

pozarz¹dowych, pracodawców czy rodzin) w du¿ym stopniu kompen-
suje sprawne dzia³anie publicznych s³u¿b zatrudnienia. Skierniewickie
urzêdy pracy maj¹ ju¿ ugruntowan¹ pozycjê w lokalnym œrodowisku.
Wszyscy ankietowani potrafili wymieniæ ich programy czy zadania. In-
stytucje te wystêpuj¹ w roli partnera dla innych podmiotów, na przyk³ad
szkó³, poradni psychologiczno-pedagogicznych czy w³adz powiato-
wych. Sprawnoœæ i profesjonalizm dzia³ania publicznych s³u¿b zatrud-
nienia wyznacza im dominuj¹c¹ pozycjê w lokalnej œwiadomoœci. Para-
doksalnie jednak os³abiaæ to mo¿e zaanga¿owanie innych podmiotów
na rzecz przygotowania zawodowego i zatrudnienia m³odzie¿y w Skier-
niewicach.

174

Bezrobocie m³odzie¿y w œwiadomoœci lokalnej ...

Bibliografia (wybrane pozycje)

Abrahamson, P., 1997, Conceptualizing Welfare Pluralism and Welfare

Mix. W: Welfare State. Historia, kryzys i przysz³oœæ nowoczesne-

go pañstwa opiekuñczego. Wybór tekstów, Warszawa, Instytut
Socjologii UW (na prawach rêkopisu).

Adamski, W., 1978, Wstêp do wydania polskiego. W: Mead M., Kultura

i to¿samoœæ. Studium dystansu miêdzypokoleniowego, Warsza-
wa, PWN.

Adamski, W., Buncak J., Machonin P., Martin D., 1999, System Change

and Modernization, Warsaw, IFiS Publishers.

Barr, N., 1993, Ekonomika polityki spo³ecznej, Poznañ, Wydawnictwo

Akademii Ekonomicznej.

Beck, U., 2002, Spo³eczeñstwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesno-

œci, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.

Becker, H.S.,1988, Social Problems: A Modern Approach. W: O`Don-

nell, New Introductory Reader in Sociology, Published by Tho-
mas Nelson and Sons Ltd.

Bell, D., 1998, Kulturowe sprzecznoœci kapitalizmu, Warszawa, PWN.
Bezrobocie rejestrowane 2001, 2002, Warszawa, GUS.

Blanchflower, D.G., Freeman R.F., 2000, Introduction. W: Blanchflo-

wer D.G., Freeman R.F. (red.), Youth Employment and Jobless-

ness in Advanced Countries, Chicago and London, The Universi-
ty of Chicago Press.

Boruta, I., 2002, Strategie zatrudnienia organizacji miêdzynarodowych

UE, MOP,OECD, Warszawa, ISP.

Bowers, N., Sonnet A., Bardone L., 1999, Giving Young People a Good

Start: The Experience of OECD Countries. W: Preparing Youth

for the 21

Century. The Transition from Education to the Labour

Market, OECD.

Buczkowski, P., 1998, „Spo³eczeñstwo obywatelskie” i zasada subsy-

diarnoœci a samorz¹d terytorialny w Polsce. W: Milczarek D.,

Subsydiarnoœæ, Warszawa, Centrum Europejskie Uniwersytetu
Warszawskiego.

Coles, B., 1995, Youth and Social Policy. Youth Citizenship and Young

Careers, London, University College London Press.

Crow, G., 2002, Social Solidarities. Theories, Identities and Social

Change, Buckingham-Philadelphia, Open University Press.

Crozier, M., 1996, Kryzys inteligencji. Szkic o niezdolnoœci elit do

zmian, Warszawa, Poltext.

Dziewiêcka-Bokun, L., 2000, Systemowe determinanty polityki spo³ecz

nej, Wroc³aw, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego.

Dziewiêcka-Bokun, L., Mielecki J., 1998, Wybrane problemy polityki

spo³ecznej, Wroc³aw, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³aw-
skiego.

Dziubka, K., 2001, Teoria demokratycznej obywatelskoœci – zarys pro-

blemu, Wroc³aw, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego.

Eisenstadt, S.N., 1991, M³odoœæ, œwiadomoœæ pokoleniowa i zmiany hi-

storyczne. W: K. Kuczyñski (red.), Pokolenie prze³omu, Warsza-
wa, Uniwersytet Warszawski, tom I.

Employment Policies in the EU and in the Member States, 1999, Luxem-

bourg: Office for Official Publications of the European Commission.

Employment in Europe 2002, 2002, Luxembourg: Office for Official

Publications of the European Commission.

Frysztacki, K., 2000, Problemy spo³eczne. W: W. Kwaœniewicz (przew.

kom. red.) Encyklopedia socjologii, t. 3, Warszawa, Oficyna Na-
ukowa.

Giddens, A., 1998, Socjologia. Zwiêz³e, ale krytyczne wprowadzenie,

Poznañ, Zysk i S-ka Wydawnictwo.

Giddens, A., 2001, Nowoczesnoœæ i to¿samoœæ. „Ja” i spo³eczeñstwo

w epoce póŸnej nowoczesnoœci, Warszawa, PWN.

Giermanowska, E., 2001, Miêdzy karier¹ a bezrobociem. W: B. Fatyga,

A. Tyszkiewicz (red.), Normalnoœæ i normalka. Próba przysto-

sowania pojêcia normalnoœci do badañ m³odzie¿y, Warszawa,
ISNS UW.

Giermanowska, E., 2001, Sytuacja edukacyjna, start zawodowy i ¿ycio-

wy m³odzie¿y. W: J. Hrynkiewicz (red.), Decentralizacja funkcji

spo³ecznych pañstwa, Warszawa, Dzia³ Wydawniczy Kancelarii
Senatu.

218

Bibliografia

Giermanowska, E., Rac³aw-Markowska M., 2001, Kim my bêdziemy

w swoich ma³ych ojczyznach, kim bêd¹ nasze dzieci? „Polityka
Spo³eczna” 3.

Gliñski, P., 1999, O spo³eczeñstwie obywatelskim w Polsce: teoria i prak

tyka. W: Homo Eligens. Spo³eczeñstwo œwiadomego wyboru,
Warszawa, IFiS PAN.

Gorzelak, G., Ja³owiecki B., 1999, Reforma terytorialnej organizacji

kraju. W: L. Kolarska-Bobiñska (red.), Druga fala polskich re-

form, Warszawa, ISP.

Gray, J., 2001, Po liberalizmie. Eseje wybrane, Warszawa, Fundacja

ALETHEIA.

Hendry, L.B., 1987, Young People: from School to Unemployment?.

W: Unemployment. Personal and Social Consequences, Great
Britain, Travistock Publications.

Hrynkiewicz, J. (kierownik projektu), „Raport z realizacji projektu ba-

dawczego »Zadania spo³eczne powiatu«” (maszynopis).

Hrynkiewicz, J. (red.), 2001, Decentralizacja funkcji spo³ecznych pañ-

stwa, Warszawa, ISP.

Hrynkiewicz, J. (red.), 2002, Przeciw ubóstwu i bezrobociu: lokalne ini-

cjatywy obywatelskie, Warszawa, ISP.

Implementing the European Employment Strategy, 1999, Luxembourg:

Office for Official Publications of the European Communities.

Jaw³owska, A., 1993, Interwencja socjologiczna. „Kultura i Spo³eczeñ-

stwo” 3.

Jelonek, A.W., Tyszka K., 2001, Koncepcje rozwoju spo³ecznego, War-

szawa, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.

Józefacki, J., 1988, Dzieje Skierniewic 1359-1975, Warszawa, PWN.

Kennett, P., 2001, Comparative Social Policy, Buckingham-Philadel-

phia, Open University Press.

K³oskowska, A., 1991, M³odzie¿ w œwietle socjologicznych teorii w œwie-

cie. W: K. Kuczyñski (red.), Pokolenie prze³omu, Warszawa,
Uniwersytet Warszawski, tom I.

Konecki, K., 2000, Studia z metodologii badañ jakoœciowych. Teoria

ugruntowana, Warszawa, PWN.

Bibliografia

219

Kowalska, A. (red.), 1995, Losy zawodowe absolwentów w latach 1989–1994,

Warszawa, GUS.

Kowalska, A. (red.), 1998, Losy zawodowe absolwentów w latach 1994–1997,

Warszawa, GUS.

Krzyszkowski, J., 2001, Budowa kapita³u spo³ecznego. Nowa koncep

cja polityki spo³ecznej na poziomie lokalnym. W: D. Walczak-
Duraj, Spo³ecznoœci lokalne w perspektywie integracji ze stru

kturami europejskimi, P³ock, Wy¿sza Szko³a im. P. W³odkowica
w P³ocku.

Kurzynowski, A., 1999, Polityka spo³eczna – warunki realizacji i skute

cznoœci. W: J. Auleytner, J. Danecki, Teoretyczne problemy na-

uki o polityce spo³ecznej. Materia³y z konferencji w Warszawie

27–29 XI 1997 r., Warszawa, Dom Wydawniczy ELIPSA.

Kwiatkowski, K., 2002, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Warszawa,

PWN.

Kwiatkowski, S.M., 2000, Kszta³cenie zawodowe i prozawodowe w sy-

stemie edukacji a potrzeby rynku pracy i oczekiwania pracodaw-

ców. W: Studia i Materia³y T. V, Rz¹dowe Centrum Studiów
Strategicznych.

Lewenstein, B., 1999, Wspólnota spo³eczna a uczestnictwo lokalne.

Monografia procesów uczestnictwa w samorz¹dzie terytorial-

nym w pierwszych latach transformacji w Polsce, Warszawa, In-
stytut Stosowanych Nauk Spo³ecznych, Uniwersytet Warszaw-
ski.

Lidzbark Warmiñski. Z dziejów miasta i okolic, 1990 (praca zbiorowa),

Lidzbark Warmiñski.

Ludnoœæ, ruch naturalny i migracje w województwie lubelskim w 2000 r.,

2001, Urz¹d Statystyczny w Lublinie.

Malikowski, M., 1999, Lokalnoœæ. W: W. Kwaœniewicz (przew. kom.

red.), Encyklopedia socjologii, t.2, Warszawa, Oficyna Naukowa.

Ma³y rocznik statystyczny Polski, 2002, Warszawa, GUS.

Mannheim, K., 1992–1993, Problem pokoleñ. „Colloquia Communia”

1–12.

Mariañski, M., 1998, Miêdzy nadziej¹ i zw¹tpieniem, Lublin, Towarzy-

stwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

220

Bibliografia

Mead, M., 1978, Kultura i to¿samoœæ. Studium dystansu miêdzypokole

niowego, Warszawa, PWN.

Miko³ajczak, J., 1994, Trud pierwszych lat, Lidzbark Warmiñski.

Miles, M.B., Huberman A.M., 2000, Analiza danych jakoœciowych,

Bia³ystok, Trans Humana Wydawnictwo Uniwersyteckie.

Mlonek, K., 1996, M³odzie¿ na rynku pracy w Polsce w œwietle badañ,

Warszawa, KUP.

Nowak, S. (red.), 1989, Ci¹g³oœæ i zmiana tradycji kulturowej, Warsza-

wa, PWN.

O`Higgins, N., 2001, Youth Unemployment and Employment Policy.

A Global Perspective, Geneva, International Labour Office.

Padowicz, W., 1998, Preferencje dla pracodawców zatrudniaj¹cych

absolwentów w œwietle analiz i w ocenie pracodawców. „S³u¿ba
Pracownicza” 4.

P³oskonka, J., 2001, Za³o¿enia lokalnej polityki spo³ecznej w koncepcji

reformy administracyjnej pañstwa. W: Decentralizacja funkcji

spo³ecznych pañstwa. Materia³y z konferencji zorganizowanej

przez Komisjê Samorz¹du Terytorialnego i Administracji Publi-

cznej, Komisjê Rodziny i Polityki Spo³ecznej oraz Instytut Spraw

Publicznych pod patronatem Marsza³ek Senatu prof. dr hab. Ali-

cji Grzeœkowiak 4 kwietnia 2001 r., Warszawa, Dzia³ Wydawni-
czy Kancelarii Senatu.

Powiat pu³awski. Informator, 2000, Starostwo Powiatowe w Pu³awach,

Wydawnictwo ArRyS;

Powiaty w liczbach, 1999, Warszawa, GUS.
Powiaty w Polsce 1999, 1999, Warszawa, GUS.
Powiaty w Polsce 2001, 2001, Warszawa, GUS.
Pu³awy, 2000, Wydawnictwo Unitetex, Bydgoszcz.

Regulski, J., 2002, Polski samorz¹d po dziesiêciu latach. W: S. Micha-

³owski, Samorz¹d terytorialny III Rzeczypospolitej. Dziesiêæ lat

doœwiadczeñ, Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Cu-
rie-Sk³odowskiej.

Rifkin, J., 2001, Koniec pracy. Schy³ek si³y roboczej na œwiecie i po-

cz¹tek ery postrynkowej, Wroc³aw, Wydawnictwo Dolnoœl¹skie.

Bibliografia

221

Rocznik statystyczny 2002, 2002, Warszawa, GUS.

Siñczuch, M., 2002, Wchodzenie w doros³oœæ w warunkach zmiany

spo³ecznej, Warszawa, Uniwersytet Warszawski, Instytut Socjo-
logii.

Skierniewicki samorz¹d w latach 1990–2000, Miejska Biblioteka Publi-

czna im. W³adys³awa Stanis³awa Reymonta w Skierniewicach,
Skierniewice.

Sowa, K.Z., 2000, Zmierzch i odrodzenie lokalizmu w XX stuleciu.

Uwagi o politycznych uwarunkowaniach procesów spo³eczno-

-gospodarczych. W: K.Z. Sowa, Socjologia. Spo³eczeñstwo. Po-

lityka, Rzeszów, Wydawnictwo Wy¿szej Szko³y Pedagogicznej.

Strategia rozwoju miasta Skierniewice na lata 2000–2015, Miejska Bi-

blioteka Publiczna im. W³adys³awa Stanis³awa Reymonta
w Skierniewicach, Skierniewice.

Suchy, S., 2000, Dzia³alnoœæ Ochotniczych Hufców Pracy w dziedzinie

szkolenia, zatrudniania i wychowania m³odzie¿y. „S³u¿ba Pra-
cownicza” 4.

Sufin, Z., 1979, Pu³awy. Planowe kierowanie procesem uprzemys³owie-

nia, Warszawa.

Supiñska, J., 2000, Polityka spo³eczna. W: W. Kwaœniewicz (przew.

kom. red.) Encyklopedia socjologii, t. 3, Warszawa, Oficyna
Wydawnicza.

Sytuacja m³odzie¿y na rynku pracy, podejmowane dzia³ania, dotychcza-

sowe doœwiadczenia, 2001, Warszawa Krajowy Urz¹d Pracy.

Szczepañski, M.S., 1990, Teorie zmian spo³ecznych. Cz. I. Teorie moder-

nizacji, Katowice, Uniwersytet Œl¹ski.

Szczepañski, M.S., 1992, Pokusy nowoczesnoœci. Polskie dylematy roz-

wojowe, Katowice, AMP.

Szczepañski, M.S., 1999, Modernizacja. W: W. Kwaœniewicz (przew.

kom. red.) Encyklopedia socjologii, t. 2, Warszawa, Oficyna
Wydawnicza.

Sztompka, P., 2002, Socjologia. Analiza spo³eczeñstwa, Kraków, Wy-

dawnictwo Znak.

222

Bibliografia

Taylor-Gooby, P., 1999, The Future of Social Policy. W: J. Baldock,

N. Manning, S. Miller, S. Vickerstaff, Social Policy, Oxford –
New York, Oxford University Press.

Tillmann, K.-J., 1996, Teorie socjalizacji. Spo³ecznoœæ, instytucja, upod

miotowienie, Warszawa, PWN.

Touraine, A., 1984, Racje i cele socjologii dzia³ania. W: E. Mokrzycki

(wybór) Kryzys i schizma 2. Antyscjentyczne tendencje w socjo

logii wspó³czesnej, Warszawa, Pañstwowy Instytut Wydawni-
czy.

Touraine, A., 1984, Socjologia akcjonalistyczna. W: E. Mokrzycki (wy-

bór) Kryzys i schizma 2. Antyscjentyczne tendencje w socjologii

wspó³czesnej, Warszawa, Pañstwowy Instytut Wydawniczy.

Warda, J., K³osowski W., 2002, Strategia rozwoju lokalnego a dzia³al-

noœæ samorz¹du lokalnego. W: S. Micha³owski (red.), Samorz¹d

terytorialny III Rzeczypospolitej. Dziesiêæ lat doœwiadczeñ, Lub-
lin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej.

Warzywoda-Kruszyñska, W. (red.), 2001, Lokalne strategie przeciw-

dzia³ania bezrobociu i biedzie??, Fundacja im. Friedricha Eber-
ta, Instytut Socjologii Uniwersytetu £ódzkiego.

Warzywoda-Kruszyñska, W., 1993, „Niedopuszczone” pokolenie. W: J. Koœ-

mider, A. Tyszkiewicz (red.), Dzieci swojego czasu. M³odzie¿

polska i francuska, Warszawa, OBM, Uniwersytet Warszawski.

Watson ,T.J., 1995, Sociology, Work and Industry, Great Britain, Rout-

ledge.

Witczak, J., 2002, Realizacja programów organizacji pozarz¹dowych

adresowanych do m³odzie¿y bezrobotnej i absolwentów. „S³u¿ba
Pracownicza” 10.

Wójcikowski, W., Pu³awy, Wojewódzki Oœrodek Informacji Turystycz-

nej w Lublinie.

Woroniecka, G., 1999, Elementy obserwacji uczestnicz¹cej w badaniach

nad samorz¹dem terytorialnym. W: H. Domañski, K. Lutyñska,
A.W. Rostocki (red.), Spojrzenie na metodê. Studia z metodolo-

gii badañ socjometrycznych, Warszawa, IFiS PAN.

Wyka, A., 1993, Badacz spo³eczny wobec doœwiadczenia, Warszawa,

IFiS PAN.

Bibliografia

223

Zinnecker, J.,1992, M³odoœæ jako moratorium edukacyjne (przyczynek

do teorii przemian faz m³odoœci w spo³eczeñstwach zachodnio-

i wschodnioeuropejskich. W: W. £ukowski, W. Melzer (red.),

M³odzie¿ i problemy modernizacji, Warszawa.

Zió³kowski, M., 2000, Przemiany interesów i wartoœci spo³eczeñstwa

polskiego. Teorie, tendencje, interpretacje, Poznañ, Wydawnic-
two Fundacji Humaniora.

224

Bibliografia

Instytutu Spraw Publicznych

lista publikacji z lat 2000–2003

W przygotowaniu

Bogus³awa Budrowska, Anna Titkow, Danuta Duch, Szklany sufit – bariery i ogra

niczenia karier polskich kobiet

Tomasz Kazimierczak, Marek Rymsza (red.), W stronê aktywnej polityki spo³ecznej

Publikacje ksi¹¿kowe

Ewa Giermanowska, Mariola Rac³aw-Markowska (red.),

Spo³ecznoœci lokalne wo-

bec problemu bezrobocia m³odzie¿y

Lena Kolarska-Bobiñska (red.), Obraz Polski i Polaków w Europie, Warszawa
2003

Tomasz Grzegorz Grosse, Zmierzch decentralizacji w Polsce? Polityka rozwoju

w województwach w kontekœcie integracji europejskiej, Warszawa 2003

Urszula Kurczewska, Ma³gorzata Molêda-Zdziech, Lobbying w Unii Europejskiej,
Warszawa 2002

Janusz Halik (red.), Starzy ludzie w Polsce. Spo³eczne i zdrowotne skutki starzenia

siê spo³eczeñstwa, Warszawa 2002

Józefina Hrynkiewicz (red.), Przeciw ubóstwu i bezrobociu: lokalne inicjatywy

obywatelskie, Warszawa 2002

Henryk Domañski, Ubóstwo w spo³eczeñstwach postkomunistycznych, Warszawa
2002

Adam Zieliñski, Marek Zubik (red.), Przysz³oœæ polskiego wymiaru sprawiedliwo-

œci, Warszawa 2002

Krystyna Iglicka (red.), Migracje powrotne Polaków – powroty sukcesu czy roz-

czarowania?, Warszawa 2002

Barbara Fatyga, Jolanta Rogala-Ob³êkowska, Style ¿ycia m³odzie¿y a narkotyki.

Wyniki badañ empirycznych, Warszawa 2002

Ma³gorzata Fuszara (red.), Kobiety w Polsce na prze³omie wieków. Nowy kontrakt

p³ci?, Warszawa 2002

Jacek Kucharczyk (red.), Europa – Ameryka. Transatlantycki wymiar reform Unii

Europejskiej, Warszawa 2002

Marcin Walecki (red.), Kulisy finansowania polityki, Warszawa 2002

Ochrona uchodŸców w Polsce (wspólnie z MSZ i UNHCR), Warszawa 2002

Jan Barcz (red.), Czy zmieniaæ konstytucjê? Ustrojowo-konstytucyjne aspekty

przyst¹pienia Polski do Unii Europejskiej, Warszawa 2002

Zmiany w systemie oœwiaty. Wyniki badañ empirycznych

, Warszawa 2002

Janusz Borkowski, Jednostka a administracja publiczna po reformie ustrojowej,
Warszawa 2001

W³adys³aw Czapliñski, Anna Wyrozumska, Sêdzia krajowy wobec prawa miê-

dzynarodowego, Warszawa 2001

Ryszard Chruœciak, Wiktor Osiatyñski, Tworzenie konstytucji w Polsce w latach

1989–1997, Warszawa 2001

Juliusz Gardawski, Zwi¹zki zawodowe na rozdro¿u, Warszawa 2001

Barbara G¹ciarz, W³odzimierz Pañków, Dialog spo³eczny po polsku – fikcja czy

szansa?, Warszawa 2001

Józefina Hrynkiewicz (red.), Mierniki i wskaŸniki w systemie ochrony zdrowia,
Warszawa 2001

Józefina Hrynkiewicz (red.), Decentralizacja zadañ spo³ecznych pañstwa, War-
szawa 2001

Lena Kolarska-Bobiñska, Andrzej Rosner, Jerzy Wilkin (red.), Przysz³oœæ wsi pol

skiej. Wizje, strategie, koncepcje, Warszawa 2001

Krzysztof Konarzewski (red.), Szkolnictwo w pierwszym roku reformy systemu

oœwiaty, Warszawa 2001

Antonina Ostrowska, Joanna Sikorska, Barbara G¹ciarz, Osoby niepe³nosprawne

w Polsce w latach dziewiêædziesi¹tych, Warszawa 2001

Ewa Pop³awska (red.), Konstytucja dla rozszerzaj¹cej siê Europy, Warszawa 2001

Marek Rymsza (red.), Samotne macierzyñstwo i polityka spo³eczna, Warszawa
2001

Jan Widacki, Marek M¹czyñski, Janina Czapska, Local Community, Public Securi-

ty. Central and Eastern Countries under Transformation, Warszawa 2001

Miros³aw Wyrzykowski (red.), Konstytucyjne podstawy systemu prawa, Warsza-
wa 2001

Andrzej Zoll (red.), Racjonalna reforma prawa karnego, Warszawa 2001

Polska droga do Schengen. Opinie ekspertów, Warszawa 2001

Kate Hansen Bundt, Norwegia mówi ‘nie’, Warszawa 2000

Ch³op, rolnik, farmer? Przyst¹pienie Polski do Unii Europejskiej – nadzieje i oba-

wy polskiej wsi, Warszawa 2000

Janina Czapska, Bezpieczeñstwo lokalne. Spo³eczny kontekst prewencji kryminal-

nej, Warszawa 2000

Henryk Domañski, Hierarchie i bariery spo³eczne w latach dziewiêædziesi¹tych,
Warszawa 2000

Miros³aw Granat (red.), Organizacje pozarz¹dowe w Polsce. Podstawy prawno-

finansowe, Warszawa 2000

Miros³aw Wyrzykowski (red.), Constitutional Cultures, Warszawa 2000

Tomasz Grzegorz Grosse, Polityka regionalna Unii Europejskiej i jej wp³yw na

rozwój gospodarczy. Przyk³ad Grecji, W³och, Irlandii i wnioski dla Polski, War-
szawa 2000

Jacek Klich (red.), Nadzieja rynku pracy. Ma³e i œrednie przedsiêbiorstwa w go-

spodarce, Warszawa 2000

Lena Kolarska-Bobiñska (red.), Cztery reformy – od koncepcji do realizacji, War-
szawa 2000

Lena Kolarska-Bobiñska (red.), The Second Wave of Polish Reforms, Warszawa
2000

Mark Leonard, Sposób na Europê. Pomiêdzy federalizmem a Europ¹ narodów,
Warszawa 2000

Beata £aciak i Jacek Kurczewski (red.), Korupcja w ¿yciu spo³ecznym, Warszawa
2000

Marcin Walecki (red.), Finansowanie polityki. Wybory, pieni¹dze, partie polityczne,
Warszawa 2000

Ekspertyzy, raporty z badañ, rekomendacje

Miros³aw Grewiñski, Europejski Fundusz Spo³eczny w Saksonii. Wnioski dla Polski

Przed referendum europejskim – absencja, sprzeciw, poparcie, Warszawa 2003

Zbigniew Dr¹g, Krzysztof Gorlach, Zygmunt Serêga, M³ode pokolenie wsi III RP.

Aspiracje w przeddzieñ integracji z Uni¹ Europejsk¹, Warszawa 2003

Tomasz Schimanek, Wybrane aspekty bezzwrotnej pomocy zagranicznej dla Pol

ski, Warszawa 2003

Marta Zahorska (red.), Edukacja przedszkolna w Polsce – zagro¿enia i szanse,
Warszawa 2003

Jakub Biernat, Katarzyna Gmaj, Ma³gorzata Wokacz,

Nie tylko wizy. Obwód Kali-

ningradzki a rozszerzenie Unii Europejskiej

, Warszawa 2003

Marzenna Guz-Vetter, Szanse i zagro¿enia polsko-niemieckiego pogranicza w per-

spektywie przyst¹pienia Polski do Unii Europejskiej, Warszawa 2002

Hanna Bojar, Joanna Kurczewska, Konsekwencje wprowadzenia uk³adu z Schen-

gen – wyniki badañ spo³ecznoœci pogranicza wschodniego, Warszawa 2002

Lena Kolarska-Bobiñska (red.), Mieszkañcy wsi o integracji europejskiej: opinie,

wiedza, poinformowanie, Warszawa 2002

Mariusz-Jan Rad³o, Strategia Lizboñska Unii Europejskiej. Konkluzje dla Polski,
Warszawa 2002

Beata Roguska, Micha³ Strzeszewski, Zainteresowanie spo³eczne, wiedza i poin-

formowanie o integracji Polski z Uni¹ Europejsk¹, Warszawa 2002

El¿bieta Tarkowska, Katarzyna Korzeniewska, M³odzie¿ z dawnych PGR-ów, War-
szawa 2002

Lena Kolarska-Bobiñska (red.), Przysz³oœæ polskiej sceny politycznej po wyborach

parlamentarnych 2001, Warszawa 2002

Micha³ Warchala (red.), Wizerunek Polski w prasie krajów Unii Europejskiej, War-
szawa 2002

Irena Boruta, Strategie zatrudnienia organizacji miêdzynarodowych: UE, MOP,

OECD, Warszawa 2002

Xymena Doliñska, Mateusz Fa³kowski, Polska – Niemcy. Wzajemny wizerunek

w okresie rozszerzania Unii Europejskiej, Warszawa 2001

Marzenna Guz-Vetter, Phare 2000 dla Polski Wschodniej i Œl¹ska. Ocena przygo-

towania administracji, Warszawa 2001

Lena Kolarska-Bobiñska (red.), Polacy wobec wielkiej zmiany. Integracja z Uni¹

Europejsk¹, Warszawa 2001

Joanna Konieczna, Polska-Ukraina. Wzajemny wizerunek, Warszawa 2001

El¿bieta Putkiewicz, Marta Zahorska, Spo³eczne nierównoœci edukacyjne. Studium

szeœciu gmin, Warszawa 2001

Beata Roguska, Jacek Kucharczyk,

Wybory parlamentarne 2001 a i

ntegracja Pol-

ski z Uni¹ Europejsk¹, Warszawa 2001

Miros³aw Stec (red.), Reforma administracji publicznej 1999 – dokonania i dyle

maty, Warszawa 2001

Micha³ Warchala, Polska – Francja. Wzajemny wizerunek w okresie rozszerzania

Unii Europejskiej, Warszawa 2001

Marek Zubik (red.), Niedostatki wymiaru sprawiedliwoœci, Warszawa 2001

Wspólna Europa. G³os polskich pozarz¹dowych oœrodków analitycznych, Warsza-
wa 2001

Xymena Doliñska, Micha³ Warchala (red.) Obraz Polski w prasie krajów cz³onkow

skich Unii Europejskiej (raporty kwartalne), Warszawa 2000

Maciej Duszczyk, Dorota Poprzêcki, Rozszerzenie Unii Europejskiej w opinii

zwi¹zków zawodowych oraz organizacji pracodawców, Warszawa 2000

Janusz Grzelak, Dominika Maison, Gra¿yna W¹sowicz-Kiry³o, Kultura negocja-

cyjna Polaków w kontekœcie integracji z Uni¹ Europejsk¹, Warszawa 2000

Dariusz Ryszard Kijowski (red.), Dwuinstancyjne s¹downictwo administracyjne,
Warszawa 2000

Adam Mielczarek, Ma³gorzata Sikorska, Polska – Hiszpania, Polska – Szwecja.

Wzajemne wizerunki w okresie rozszerzania Unii Europejskiej, Warszawa 2000

Przemys³aw Mielczarek, Przedsiêbiorcy o szansach i zagro¿eniach dla sektora

ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw, Warszawa 2000

Ma³gorzata Sikorska, Polska – Austria. Wzajemny wizerunek w okresie rozszerza-

nia Unii Europejskiej, Warszawa 2000

Jadwiga Staniszkis, Postkomunistyczne pañstwo: w poszukiwaniu to¿samoœci,
Warszawa 2000

Miros³aw Wyrzykowski (red.), Odpowiedzialnoœæ w³adzy publicznej za wyrz¹dzon¹

szkodê w œwietle artyku³u 77 ustêp 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warsza-
wa 2000

Miros³aw Wyrzykowski (red.), Model ustrojowy prokuratury. Dyskusja nad projek-

tem Ministerstwa Sprawiedliwoœci z dnia 15 marca 1999 roku, Warszawa 2000

Janusz Zaleski (red.), Efektywne metody zarz¹dzania w administracji publicznej,
Warszawa 2000

Zamówienia na wydawnictwa Instytutu Spraw Publicznych przyjmuje:

Fundacja Instytutu Spraw Publicznych

00-031 Warszawa, ul. Szpitalna 5, lok. 22

tel. 556 42 99, fax 556 42 62

e-mail: zaklad@isp.org.pl

www.isp.org.pl

Document Outline

0ISP-STRONA-tyt
0Str-redakcyjna
00Spis tresci
00Wprowadzenie-Ewa Giermanowska
1-Mariola Raclaw-Markowska
2-Ewa Giermanowska
3-Ewa Giermanowska
4-Slawomir Legat
5-Ewa Giermanowska-Markowska
7-Giermanowska-Markowska
8-Giermanowska-Markowska-Wnioski
ANEKS
6-zespol autorow
Bibliografia
lista-publikacji

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
5 spoleczne srodowisko pracy id Nieznany
AKTYWIZACJA I ROZWOJ LOKALNY id Nieznany (2)
Ekonomia Spoleczna skrocona id Nieznany
Ksiazki sieci Sieci Lokalne id Nieznany
Społecznośc lokalna
PS spolecznosc lokalna 3
cw 16 odpowiedzi do pytan id 1 Nieznany
Opracowanie FINAL miniaturka id Nieznany
How to read the equine ECG id 2 Nieznany
PNADD523 USAID SARi Report id 3 Nieznany
OPERAT STABLE VERSION ugoda id Nieznany
biuletyn katechetyczny pdf id 8 Nieznany
Finanse publiczne cw 4 E S id 1 Nieznany
7 uklady rownowagi fazowej id 4 Nieznany
Problematyka stresu w pracy id Nieznany

więcej podobnych podstron

@Spolecznosci lokalne wobec id Nieznany

Document Outline