Definicje różne przez pytania i odpowiedzi

Definicje różne przez pytania i odpowiedzi doczekały się trzech wydań. Pierwszy raz zostały

opublikowane w Zbiorze pism tyczących się moralnej edukacyi młodzi Korpusu Kadetów (bez

podania miejsca wydania, drukarza i roku druku) i współcześnie datuje się je na ok. 1783

rok

1

. W 1790 roku wyszło w Warszawie pierwsze samodzielne wydanie, bez katechizmu

Definicyje rozne przez pytania y odpowiedzi. Dla Korpusu Kadetow, Talem Republicam

speres, qualem juventutem ipsi paraveris (wyd. Piotr Dufour), a rok później w Wilnie

opublikowano Definicye rozne przez pytania y odpowiedzi Dla Korpusu Kadetów, oraz dla

edukuiącey się młodzi kraiowey, (druk. J. K. M Korpusu Kadetów) – również bez katechizmu.

Do wydania wileńskiego nie udało nam sie dotrzeć.

W dalszej części wstępu, charakteryzując powyższe wydania będę używać określeń

Definicyje lub wydanie z 1783 r. oraz Definicyje lub wydanie z 1790 r. zamiast pełnych

tytułów.

Autorem Definicyj... jest komendant Korpusu Kadetów książę Adam Kazimierz

Czartoryski. Ułożył je jako podstawowe kompendium do nauki zasad moralnych

i kształtowania systemu wartości młodych ludzi. Zwięzła formuła pytań i odpowiedzi

ułatwiała przyswajanie wiedzy. Znajomość wszystkich pytań i odpowiedzi była obowiązkiem

każdego ucznia Szkoły Rycerskiej.

Definicyje z 1783 r. zasadniczo różnią się od Definicyj z 1790 r. liczbą pytań, a także

tematyką poruszanych zagadnień. Te pierwsze, będące podstawą niniejszego wydania,

składają się z 26 pytań i odpowiedzi. Jest to jednocześnie, jak pisze Frączyk, najobszerniejsza

wersja. Odpowiedzi definiują osobę kadeta: kim jest, jakie wzniosłe cechy powinien w sobie

nosić, a których się wystrzegać. Określają również postawę jaką powinien reprezentować

kadet w kontaktach z nauczycielami i oficerami: być bezwzględnie posłusznym

i bezdyskusyjnie wypełniać wszystkie polecenia oficerów i nauczycieli. Jak pisze Frączyk

w rozdziale Katechizm kadecki i inne przepisy korpusowe, była to zasada, do której zapewne

najtrudniej było sie dostosować chłopcom pochodzącym z rodzin szlacheckich, których

domowe wychowanie nie opierało się bynajmniej na dyscyplinie. Był to jeden z dwóch

1

Data ta nie jest pewna. Tadeusz Frączyk w biografii literackiej Adama Kazimierza Czartoryskiego pisze o 1783

lub 1784 roku. Sam opowiada się raczej za 1783.

powodów, dla których wielu kadetów nie przetrwało wszystkich siedmiu lat w Szkole

Rycerskiej i kończyło naukę po drugiej albo trzeciej klasie

2

.

W dalszej części tego wydania autor stawia pytanie, czy szlachetne urodzenie jest

cnotą samą w sobie i odpowiada, że nie jest, co więcej, samo szlachectwo bez cnót

i przymiotów jego zdaniem jest czymś gorszącym. Szlachcic odznaczający się męstwem,

poczciwością, dobroczynnością i litością wart jest największego szacunku, natomiast

szlachcic dumny, okrutny i nielitościwy, który gardzi niższymi stanami jest, krótko mówiąc,

podły.

Czartoryski posunął się nawet do ustalenia rodzaju zabaw, które powinny zajmować

kadetów w czasie wolnym. Pisze, że zabawy powinny wprawiać chłopców do sztuk

wojennych, bo ród Dziadów naszych nie spodziewał się wydać plemie niewieściuchow. Radzi,

żeby młodzi kadeci ścigali się z kolegami do mety albo zaznajamiali się z rynsztunkiem

wojennym.

Wydanie Definicyj... z 1783 r. kończy się przestrogą przed nieuczciwością. Autor

pisze, że każdy kto choć raz dopuścił się nieuczciwego czynu daje przyzwolenie, aby

postrzegano go jako kłamcę i niegodziwca.

Definicyje... z 1790 roku zawierają 24 pytania i odpowiedzi, definiujące pojęcia, które

miały być bliskie każdemu kadetowi, tj. dobroczynność, wdzięczność, delikatność,

poczciwość, dyskretność. W dalszej części pojawiają się pytania o charakterystykę

prawdziwego Patryoty, który o dobro powszechne iedynie dbały wszystkie prywatnego

interesu względy temu zamiarowi poświęca, (...) czyni w każdey okoliczności

z zastanowieniem, waży stosunki wszelkie roztropnie, uprzedzenia odłącza od prawdy,

determinacye bierze po doyrzałym rozpatrzeniu się, a raz wziętych nie wzruszenie trzyma się.

Zdecydowanie najobszerniejszą odpowiedź, bo ok. 6,5 strony, autor dał na pytanie

22

3

: Jakie powinny być żarty? i uczy, że żartować z ludźmi rzeczą jest miłą, żartować zaś

z ludzi, rzeczą naymniey przystoyną, i godziwą. Tym samym przestrzegł przed drwieniem

i naśmiewaniem się z innych, a każdego, kto czerpie radość i satysfakcję z poniżania nazwał

podłym i złośliwym.

2

T. Frączyk, Katechizm kadecki i inne przepisy korpusowe, [w:] tegoż, Adam Kazimierz Czartoryski. Biografia

historyczno-literacka na tle przemian ideowych polskiego Oświecenia, Fundacja xx. Czartoryskich, Kraków
2012.

3

Starodruki nie zawierają numerów pytań. Numeracja została tutaj wprowadzona wyłącznie na potrzeby tego

opisu.

W odróżnieniu od Definicyj... z 1783 r. Definicye... z 1790 roku dają Kadetom

wskazówkę, jak dobrze wychowany człowiek powinien traktować kobiety. Mowić

o kobietach z letkością, w śmiech je obracać, reputacyję ich kazić dla swoiey chluby

i próżności, kłamliwe rozgłaszaiąc grzeczności od nich nie odbierane, lub chełpiąc się (choć

pod sekretem) z preferencyi otrzymaney dla siebie, ostatnią to nieuczciwością, śmiele rzec

można, że każdy nieuczciwy postepek w sofit idzie, kiedy sie do kobiety stosuie, bo im słabsza

ta płeć, im bardziey wyzuta z sposobu dania odporu, i upomnienia sie swey krzywdy, tym

wiekszey wzgardy wartym staie sie ten, co iey szanować nie umie. Czartoryski nawiązał tu do

długowiecznych zasad rycerskich, które nakazywały traktowanie kobiet ze szczególną czcią

i stosowną delikatnością.

Ostatnie pytanie z tego wydania Deficyj... jest próbą określenia, czym jest

Presumpcya, czyli współcześnie zarozumiałość. Autor definiuje ją jako idealistyczne

postrzeganie samego siebie i upatrywanie w sobie samych doskonałości, a następnie pisze

o konsekwencjach takiej postawy.

Autor kończy stwierdzeniem, że niewpojenie przez kadetów przedstawionych

w Katechizmie moralnym i Definicyach... prawd i zasad będzie wstydem dla komendy

i oficerów. Zasady te zostały opracowane po to, by zaznajomiony z nimi kadet opuścił jako

najlepszy obywatel właściwie przygotowany do służby Ojczyźnie. Definicye... z 1783 r. nie

zostały w żaden sposób podsumowane.

Definicyje rozne przez pytania y odpowiedzi. Dla Korpusu Kadetow, Talem Republicam
speres, qualem juventutem ipsi paraveris (1790) dają odpowiedzi na następujące pytania:

1. Co iest Wdzięczność?

2. Jakim być powinien ten, co dobrodzieystwa odbiera?

3. A ten, co dobrodzieystwa czyni?

4. Dla czego?

5. Jakie na sobie znamię nosić powinne Dobroczynność i Wdzięczność?

6. Jakie są granice Wdzięczności.

7. Czy dobre okazują skłonności ci, co się Wdzięczności lękaią?

8. Co iest delikatność duszy?

9. Czym sie różni Delikatność od Poczciwości.

10. Tę różnicę obiaśnić mi proszę przykładem.

11. Możnaż być delikatnym, nie będąc poczciwym?

12. Wieloraka iest Delikatność?

13. Czy potrzebną iest w pożyciu Dyskrecya?

14. Czym sie człek dyskretny wyznacza?

15. Jakim być powinien prawdziwy Partyota?

16. Jakim iest fałszywy Partyota?

17. Czy nie ma iuż cale sposobu do rozeznawania dobrych intencyi od złych?

18. Jakim iest człowiek za prawdziwą ubiegaiący się Popularnością?

19. Jakim iest człowiek za fałszywą ubiegaiący się Popularnością?

20. Jaka iest Popularność rubaszna?

21. Jaką o sobie daie opinią ten, co pisanie Paszkwilów pozwala sobie?

22. Jakie być powinny żarty?

23. Jakie ze Płcią Żeńską obeyście się przystoi, człowiekowi myślącemu dobrze, i dobrze

wychowanemu?

24. Co iest Presumpcya?

Aleksandra Biardzka