EMIGRACJA ZAROBKOWA - RODZINA POLSKA W NOWEJ RZECZYWISTOŚCI

SPOŁECZNO-WYCHOWAWCZEJ.

„...Wstydliwym efektem ubocznym fali emigracyjnej jest osamotnienie dziesiątek

tysięcy dzieci, które nie mieszczą się w planach rodziców i zostają w kraju. Ale i te

wywiezione przechodzą dramat wykorzenienia. Emigracja rozrywa rodzinę. Zwłaszcza taką,

która wcześniej była krucha...”

1

Istotnym elementem intensywnego wzrostu skali emigracji w stosunkowo krótkim

czasie są jego skutki zarówno dla gospodarki jak i dla społeczeństwa, w tym w szczególności

dla funkcjonowania rodziny. Wiedza o rodzaju i skali problemów, związanych z migracjami

zagranicznymi, jest stosunkowo uboga. Z odpowiednich statystyk wynika, że większość

interwencji związanych z wykroczeniami nieletnich dotyczy coraz częściej nieletnich

pozostawionych bez opieki. W przypadku małych dzieci opuszczonych przez rodziców

zgłasza się je do opieki społecznej i sądu rodzinnego. Starsze dzieci są kierowane najczęściej

do pogotowia wychowawczo – opiekuńczego.

Do pracy za granicę wyjeżdża wielu Polaków. Chcą lepszego życia dla rodziny, ale

często za rozłąkę płacą wysoki rachunek: pogłębiają się kryzysy małżeńskie, a więź z dziećmi

zostaje zerwana. Poprzez fizyczną rozłąkę dokonuje się podziału rodziny. Podstawowym

powodem skłaniającym do wyjazdu jest zła sytuacja materialna, a także brak bliskiej więzi

w małżeństwie.

Rodzinę osłabia promowany indywidualizm, dążenie do osiągania własnych celów

nawet kosztem słabszych członków rodziny, tj. dzieci oraz „mieszczańska nadzieja na

„szczęście dzięki konsumpcji”, która nadal jest żywa w krajach, w których owo burżuazyjne

marzenie jeszcze się nie spełniło”

2

.

Indywidualizm „ta fundamentalna cnota nowoczesnego społeczeństwa, z dumnej

samowystarczalności wolnych ludzi zaczyna się przekształcać w rodzaj zamkniętego

egoizmu, gdzie maksymalizacja osobistych swobód z pominięciem odpowiedzialności wobec

innych staje się celem samym w sobie”

3

.

1

E. Winnicka, Eurosieroty – raport, ,,Polityka” nr 46, 17 listopada 2007.

2

E. Fromm, Mieć czy być?, Poznań 2008, s. 291.

3

R. A. Podgórski, Homosocjologicus w strukturze wartości, Rzeszów 2008, s. 75.

Odpowiedzialnością pracujących rodziców jest właściwa hierarchia wartości bez

odsuwania życia rodzinnego na dalszy plan, a „troska o dziecko jest pierwszym

i podstawowym sprawdzianem stosunku człowieka do człowieka” (Jan Paweł II).

POCZĄTKI EMIGRACJI POLSKIEJ

Emigracja jest zjawiskiem społecznym znanym od bardzo dawna. Na wielką skalę ruchy

ludności związane ze zmianą miejsca zamieszkania zaczęły się w epoce wielkich odkryć

geograficznych. W Polsce największe fale emigracji wiązały się z sytuacją polityczną.

Emigracja końca XVIII wieku była wynikiem utraty przez Polskę niepodległości

i walki o jej odzyskanie w kolejnych powstaniach narodowych. W drugiej połowie XIX w.

rozpoczęła się fala emigracji zarobkowej, skierowana za ocean. W okresie międzywojennym

około pół miliona Polaków udało się do Francji, do pracy w kopalniach i na roli. Największa

liczba Polaków przymusowo opuściła Ojczyznę w czasie II wojny światowej i po jej

zakończeniu. Nazistowskie władze niemieckie spowodowały wywiezienie około 2 milionów

polskich obywateli. Po 1945 r. wielu z nich powróciło do Ojczyzny, duża jednak część, z racji

zaistniałej sytuacji politycznej w kraju, zdecydowała się pozostać w krajach Europy

Zachodniej, bądź emigrować do Stanów Zjednoczonych. Nowa fala emigracji miała miejsce

w okresie ,,Solidarności’’ i po stanie wojennym.

Przeobrażenia lat dziewięćdziesiątych dokonujące się w naszym społeczeństwie pod

wpływem zmian ustrojowych oraz gwałtownego rozwoju techniki, w sposób zasadniczy

wpływają na przemiany zachodzące w rodzinach polskich. Problemy strukturalne

współczesnych rodzin polskich są złożone. Maleje ich liczebność, wzrasta liczba rodzin

niepełnych, zrekonstruowanych, związków kohabitanckich, wzrasta niechęć młodych ludzi do

zakładania nowych rodzin. Coraz bardziej modny staje się model rodziny z jednym

dzieckiem. Nadto większość domów ma już strukturę dwupokoleniową, a współczynnik

dzietności na wsi i w mieście powoli wyrównuje się

4

.

Przystosowanie się rodzin do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej jest

trudne. Przeważają czynniki niszczące warunki bytu rodziny: pogłębiający się problem

mieszkaniowy, pogorszenie dostępności usług, wysoka inflacja, ogólny spadek poziomu życia

i poczucia bezpieczeństwa. Zjawiskiem szczególnym jest emigrowanie zarobkowe.

4

M. Muszyńska, Zróżnicowanie modeli rodziny w krajach europejskich w kontekście statusu kobiety

w społeczeństwie, „Studia Demograficzne” 2 ( 2003 ), s. 55 – 77.

Także po włączeniu Polski w struktury Unii Europejskiej w 2004 r., bezrobocie

i niewystarczające zarobki, wywołały nową falę emigracji, zwłaszcza ludzi młodych. Trwa

ona nadal i stała się dla kraju bardzo poważnym i niepokojącym problemem społecznym

i ekonomicznym. Zjawisko masowej emigracji pociąga za sobą bardzo poważne

konsekwencje rodzinne, społeczne i ekonomiczne dla całego kraju.

Pozytywną stroną są nowe doświadczenia, wiedza oraz poszerzanie horyzontów.

Migrujący zapoznają się z fenomenem innej kultury, jej zwyczajami i wartościami. Chcą

lepszego życia dla rodziny, ale często za rozłąkę płacą zbyt wysoką cenę.

PRACA ZA GRANICĄ - WYZWANIE WSPÓŁCZESNEJ RODZINY

Rodzina to pierwsze środowisko wychowawcze dziecka. Tu nawiązuje ono pierwsze

kontakty z innymi ludźmi, tu zdobywa pierwsze doświadczenia z dziedziny współżycia

społecznego, które stają się podwaliną i zaczątkiem jego rozwoju społecznego. Badacze

zajmujący się zjawiskiem niedostosowania społecznego twierdzą, iż częstym źródłem

wypaczeń osobowości są stosunki rodzinne. ,,Zwrócenie uwagi na znaczenie konfliktów

wczesnego dzieciństwa dla formowania się pewnych odchyleń osobowości w wieku

późniejszym, a przede wszystkim dla genezy nerwic, jest zwróceniem uwagi na

niezaprzeczalny fakt kliniczny”

5

.

Rodzina jest grupą o specyficznej sile oddziaływania. Siła ta decyduje o znaczeniu

rodziny w kształtowaniu się ludzkiej osobowości, stosunku człowieka do siebie, innych ludzi

i świata oraz w postrzeganiu przez niego swojej w tym świecie roli. Stąd jakość rodziny ma

podstawowe znaczenie zarówno dla tworzących ją osób, jak i dla całego społeczeństwa.

Degradację współczesnej rodziny mogą powodować niskie zarobki i wynikająca z nich

nieustanna walka o utrzymanie rodziny, praca ponad siły, brak czasu, nieobecność,

wyobcowanie z domu, a także częste wyjazdy za granicę w celach zarobkowych.

Pozbawienie dziecka opieki, bezpieczeństwa, uznania, poszanowania godności oraz

stabilizacji życiowej, a także niepewność w stosunku do osób najbliższych ujemnie

oddziaływuje na formowanie się osobowości, przebieg i skutki procesu identyfikacji i

internalizacji

6

.

5

A. Jus, Spojrzenie psychiatry na niektóre zagadnienia rodziny, [w:] „Problemy Rodziny” nr 3, 1967.

6

K. Pospieszyl, E. Żabczynska, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, Warszawa 1985 s. 94-96.

Anna Kwak zwraca uwagę na zagrożenia dla rodziny, a zatem i sytuacji dziecka, które

niesie współczesna rzeczywistość. Jednym z takich zagrożeń jest migracja zarobkowa jednego

z rodziców.,, Powroty wymagają zawsze ponownego wejścia w rolę męża i ojca / żony oraz

matki. Stwarzają podłoże dla wielu sytuacji stresowych, których konsekwencją stają się

konflikty małżeńskie, trudności w nawiązywaniu kontaktów z dzieckiem’’

7

. Rodziny takie z

uwagi na sposób funkcjonowania przypominają rodziny niepełne. Ze względu na sytuację

społeczno – ekonomiczną niektórzy rodzice pochłonięci są praca zarobkową i coraz mniej

czasu poświęcają swym dzieciom, które szczególnie w wieku dorastania potrzebują kontroli i

wglądu w wartości życia.

W literaturze psychologicznej i pedagogicznej znajdujemy wiele opracowań ukazujących

związek pomiędzy nieprawidłowym funkcjonowaniem rodziny a patologiami zachowań

dzieci

i

młodzieży.

Każdy przypadek długotrwałego rozłączenia rodziny jest dla dziecka niekorzystny, nawet gdy

wyjeżdża tylko jedno z rodziców.. Rodzice to pierwsze środowisko, z jakim styka się dziecko.

W nim kształtuje się jego rozwój i późniejsze relacje z innymi ludźmi i własnymi dziećmi.

Emigracja najbliższych to czas zubażający dziecięcy świat. Dzieciństwa nie da się nadrobić.

Dzieci źle znoszą rozłąkę i choć mają rodziców, czują się sierotami. Stres i cierpienie

okazują w różny sposób. Gorzej się uczą, wagarują, popadają w uzależnienia. W skrajnych

przypadkach są agresywne, wchodzą w konflikty z prawem.

Nieobecność rodzica w domu ( szczególnie ojca ) ma ogromny wpływ na proces

socjalizacyjno – wychowawczy dzieci i młodzieży. Ważną rolę odgrywają tutaj wzorce

osobowe rodziców, postawy , zachowania oraz ich zwyczajna obecność w rodzinie

8

.

Współczesna rodzina często staje przed problemami, które przerastają jej siły i

możliwości. W szczególnie trudnej sytuacji znajduje się dorastające pokolenie ludzi młodych.

,,Zmiany w strukturze gospodarstw domowych zachodzą w kontekście olbrzymich

przemian gospodarczych i zmian organizacji pracy. Firmy, dążąc do zwiększenia wydajności i

efektywności, redukują etaty lub przeprowadzają restrukturyzacje i wielu pracowników

obawia się utraty pracy(…). Praca pochłania coraz więcej czasu; oznacza to, szczególnie w

przypadku rodzin z dwojgiem zarobkujących rodziców i osób samotnie wychowujących

dzieci, że pozostaje mniej czasu dla rodziny i na kontakty z dziećmi’’

9

. Rodzina coraz rzadziej

jest punktem odniesienia dla młodego człowieka, miejscem azylu w trudnych chwila.

7

A.Kwak, Niepełność rodziny jako wyznacznik stosunków wewnątrz rodzinnych [w:] Rodzina jako system

interakcji, Lublin 1988, s. 180 – 183.

8

M.Jarosz, Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie, Warszawa 1987, s. 85; oraz A.Bazłucka,

Funkcjonowanie rodzin samotnych ojców, ,,Problemy Rodziny’’ 6 (1991 ), s. 19.

9

A.Giddens, Socjologia, Warszawa 2005, s.422.

W maju na terenie powiatu nowotarskiego, przeprowadzono w trzech losowo

wybranych gimnazjach wywiady z pedagogami szkolnymi i wychowawcami klas. Celem

podjętych działań była próba oceny wpływu emigracji zarobkowej na osiągnięcia szkolne

oraz problemy wychowawcze związane z procesem wychowania młodzieży.

W świetle rozważań sformułowano następujące hipotezy robocze:

1. Przedłużona nieobecność jednego bądź obydwojga rodziców w domu, sprawia, że

młodzi ludzie osiągają gorsze wyniki w nauce.

2. Systematyczne wyjazdy zarobkowe rodziców za granicę powodują problemy z

dzieckiem w sferze wychowawczej.

WNIOSKI Z PRZEPROWADZONYCH WYWIADÓW

Badania dowodzą, że rozłąka z jednym z rodziców może być przyczyną depresji, braku

poczucia bezpieczeństwa, lęku lub zaburzeń zachowania, które z czasem się pogłębiają.

Pedagodzy szkolni często obserwują i rozmawiają z dziećmi, których rodzice wyjechali.

Wielomiesięczna rozłąka oznacza radykalną zmianę dotychczasowego życia dziecka.

Opowiada ono o rodzicach, tęskni, rodzice zaczynają się kojarzyć z upominkami

przesyłanymi w paczkach, którymi rekompensują dzieciom skutki rozłąki. Wraz z upływem

czasu, zainteresowanie rodziców maleje, rozmowy telefoniczne są coraz rzadsze, a ich brak

powoduje, że dzieci stają się agresywne, opryskliwe i buntownicze.

Wszyscy zgodnie twierdzą, iż cena jaką rodzina płaci za emigrację zarobkową, jest

bardzo wysoka.

Dziecko w wieku szkolnym wymaga systematycznej uwagi i zainteresowania jego

problemami i sprawami, uczestniczenia w jego codziennym życiu i możliwości podzielenia

się z kimś spostrzeżeniami i uczuciami, wymaga poczucia rodzinnej stabilności i

bezpieczeństwa. Potwierdzona została hipoteza, o słabszych osiągnięciach w nauce uczniów,

których rodzice zdecydowali się na emigrację zarobkową.

Bardzo często zdarza się, że u młodzieży z takich niepełnych rodzin pojawiają się

niepowodzenia szkolne. Ich podłożem bywa między innymi zwiększona ilość obowiązków

dziecka w domu. Dodatkowo zapracowany rodzic coraz mniej czasu może poświęcić dziecku,

które szuka różnych form zwrócenia na siebie uwagi. W efekcie obowiązki szkolne odsuwane

są na plan dalszy, co prowadzi najpierw do pojawienia się niewielkich zaległości w

wiadomościach szkolnych, które z czasem powiększają się. Sytuacja w szkole staje się coraz

trudniejsza, pojawiają się zaawansowane braki w wiadomościach, a w skrajnej postaci

drugoroczność.

Wpływ emigracji zarobkowej rodziców na osiągnięcia szkolne

32

58

10

przeciętne wyniki

słabe wyniki

dobre wyniki

Problem różnorodnych zagrożeń z jakimi spotykają się dzieci i młodzież, staje się
zagadnieniem niezwykle niepokojącym z uwagi na dynamikę i powszechność pojawiania się
niektórych zachowań dewiacyjnych na szeroka skalę.
Obserwując pogłębiającą się dezintegrację i postępującą destabilizację rodziny – rzadko
zdajemy sobie sprawę z powiązań pomiędzy kondycją świata, w którym żyjemy, a
funkcjonowaniem rodziny. Potwierdzenie znalazła również teza, iż systematyczne wyjazdy
zarobkowe rodziców za granicę powodują problemy z dzieckiem w sferze wychowawczej.
Pedagodzy wskazują na najczęstsze problemy dzieci rodziców emigrujących, do jakich
należą: alienacja, alkoholizm, narkomania, znieczulica, agresja, przemoc, przestępczość.
U ich źródeł leży żle funkcjonująca rodzina.

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

w agary

używ anie alkoholu i środków odurzających

zachow ania agresyw ne

próby samobójcze

zjaw iska przestępczości

depresja

Symptomy nieprzystosowania społecznego badanej populacji

Co robi państwo dla eurosierot?

Zazwyczaj nie robi nic. Czasami ktoś ,, zleci rozpoznanie problemu’’, inni

stwierdzą : ,,to zadanie dla rodziców’’. Wiceminister edukacji ,,czyta raporty, robi instrukcje’’

i ciągle pracuje nad programem przeciwdziałania eurosieroctwu. Minister pracy ,,liczy

dzieci’’, a kiedy to uczyni obiecuje, iż skieruje do środowisk zagrożonych dodatkowych

pracowników socjalnych.

Tymczasem tylko w 2007 roku 1299 polskich dzieci znalazło się w domach dziecka lub

u rodzin zastępczych dlatego, że nie interesują się nimi rodzice pracujący za granicą.

W czasie, gdy politycy debatują w domach dziesiątki tysięcy dzieci przechodzi traumę

osamotnienia. Młodsze zamykają się w sobie, starsze korzystają z braku kontroli. Nagłe

,,osierocenie’’ wpływa na psychikę i rozwój emocjonalny dzieci.

Sylwester Bajor z Fundacji Prawo Europejskie zauważa na łamach Gazety Wyborczej: ,,

Wprawdzie mamy w Polsce dobre prawo ochrony rodziny, ale jak działa w praktyce, wszyscy

wiemy. Dlatego trzeba stworzyć koalicję instytucji rządowych i pozarządowych, samorządów

i środowisk akademickich, aby problem rozwiązać. W przeciwnym wypadku konsekwencje

społeczne będą opłakane – i dla demografii, i dla gospodarki’’. Wyjazd rodzica za granicę to

szczególnie mocne i negatywne doświadczenie dla dzieci.

Przez miesiąc na Podhalu na zlecenie Fundacji Prawa Europejskiego problem

eurosieroctwa na Podhalu badał poseł Edward Siarka. Z przeprowadzonych przez niego badań

wynika, iż niektóre gminy prawie wcale nie zajmują się tym problemem oraz niewiele mają

na ten temat danych. Tymczasem do zajęcia się tą problematyką skłaniają wypadki

samobójstw, do których doszło na terenie Podhala. Skutkiem emigracji jest rosnąca fala

rozwodów, sieroctwo społeczne, problemy edukacyjno – wychowawcze oraz szerzenie

zachowań patologicznych. Z badań przeprowadzonych przez Posła wynika, iż w niektórych

gminach na emigracji zarobkowej przebywa aż 20% całej populacji.

WNIOSKI

Brak kontroli ze strony osób dorosłych może doprowadzić do sytuacji, w których

interwencja resocjalizacyjna jest już mało skuteczna. Dlatego w interesie całego

społeczeństwa jest skuteczne przeciwdziałanie negatywnemu zjawisku jakim są patologie

społeczne, które swoje źródło czerpią w niedostatecznej opiece rodzicielskiej związanej z

wyjazdami zarobkowymi. Wczesne zdiagnozowanie zagrożonego środowiska stanowi główny

warunek działalności profilaktycznej.

Podsumowując, można stwierdzić, że emigrację zarobkową rodziców należy widzieć jako:

- problem pedagogiczny – wyniki osiągane przez uczniów pozostają na poziomie przeciętnym

bądź słabym.

- problem społeczny– w wyniku braku rodziców dzieci częściej przejawiają formy

aspołecznego zachowania.

- problem psychologiczny – zachwianie równowagi emocjonalnej.

Losy dzieci opuszczonych przez rodziców są wyzwaniem do podjęcia działań mających

na celu zminimalizowanie negatywnych skutków wyjazdu rodziców za granicę.

Istnieje konieczność zainteresowania się problemem euro-sieroctwa zarówno rządu jak i

innych pozarządowych instytucji, działających na rzecz dobra dziecka oraz zagwarantowania

mu właściwej opieki i warunków prawidłowego rozwoju.

Głównym zadaniem państwa jest praca z rodziną ukierunkowana na:

- wnikliwej obserwacji kontaktów rodziców z dzieckiem w celu określenia więzi

emocjonalnych ( sposób traktowania dziecka, przejawianie postaw rodzicielskich, ustalenie

stopnia umiejętności opiekuńczo – wychowawczych rodziców );

- motywowanie rodziny do dokonywania zmian w swoim funkcjonowaniu poprzez

znajdowanie silnych i pozytywnych stron całego systemu rodzinnego.

Należy podjąć szereg działań, które ograniczą migrację i skłonią osoby migrujące do

powrotu. Działania te powinny być podjęte zarówno przez instytucje państwowe i

samorządowe, jak również przez pracobiorców i pracodawców. Należy bardziej

zdecydowanie promować działalność gospodarczą i uczyć ludzi jak ją podejmować i

prowadzić. Dla zatrzymania Polaków w kraju konieczne są również zmiany w polityce

państwa, zwłaszcza w sferze polityki gospodarczej i społecznej. Konieczna jest poprawa

warunków życia osób młodych, zwłaszcza aktywnych zawodowo mających dzieci.

Istotnym problemem jest narastające, niedopasowanie kwalifikacji siły roboczej do

oczekiwań pracodawców. Powoduje ono, że znaczna część absolwentów, zwłaszcza studiów

wyższych nie znajduje zatrudnienia w kraju. Znacznego rozszerzenia wymagają należyte

praktyki zawodowe oraz spopularyzowanie kształcenia ustawicznego.

Młodzież często żle wybiera zawód. Jednak w obecnych warunkach nie posiada ona

dobrego źródła informacji, na podstawie którego mogłaby wybrać ten zawód dobrze. Słuszne

wydaje się również informowanie uczniów ostatnich klas gimnazjów i liceów zarówno o

możliwościach zatrudnienia, zarobkowania i prowadzenia działalności gospodarczej w

Polsce, jak również o ( widocznie pogarszających się ) warunkach migracji zarobkowych i

konsekwencjach migracji dla ich dalszego losu.

Rodzice muszą wiedzieć, że jedynym rozsądnym sposobem wychowania jest

oddziaływanie swoim dobrym przykładem i jak pisał Karl Hesselbacher ,, mieć czas dla

dziecka – to początek wszelkiego wychowania’’.

Obecność rodziców, pokój i miłość w rodzinie to warunki właściwego rozwoju dzieci, to

poczucie bezpieczeństwa wnoszone w życie społeczne. Jeżeli natomiast ,, najbardziej

niewinne i bezbronne dziecko nie może czuć się bezpiecznie w jakimś społeczeństwie,

wówczas już nikt bezpiecznie czuć się w nim nie może’’

10

.

Maria Leśniak

10

A.Jędrzejko, Księga cytatów, Katowice 2007, s.71.