W dzisiejszym świecie, kiedy niemal każdy z nas ma w domu paszport i bez problemu może zarówno wyjechać z kraju, jak i do niego wrócić, problem emigracji wydaje się trudny do zrozumienia. Emigracja to bowiem fakt opuszczenia ojczyzny wbrew własnej woli, najczęściej z powodu sytuacji społeczno-politycznej. Opuszczenia w zasadzie bez możliwości powrotu.
Historia ułożyła dzieje naszego kraju w taki sposób, że przez ostatnie dwa stulecia emigracja stała się jednym z podstawowych doświadczeń Polaków. Tysiące rodaków, którzy w większości nigdy Polski się nie wyrzekli, żyło poza krajem. Na obczyźnie powstawały ich skupiska, organizacje społeczno-polityczne, wydawano czasopisma. Wielcy artyści tworzyli dzieła, w których z nostalgią wspominali ojczyznę, wyrażali tęsknotę za krajem. Ale pisali również o emigracji jako takiej – i to pisali w sposób różnoraki.

EMIGRACJA

Komentarz
Emigracja to temat dla zaiteresowanych tymi właśnie zjawiskami. Ale uwaga - treści mogą się przydać do takich tematów prac prezentacji jak:
• wędrówka, podróż,
• pielgrzym,
• Polska i Polacy,
• ojczyzna,
• historia (wpływ historii na życie jednostek).

Do jakiej prezentacji?
• Tęsknota za ojczyzną jako motyw literatury polskiej.
• Emigranci i emigracja tematem literatury i sztuki. Omów na wybranych przykładach.

Jak może brzmieć temat pracy?
• "Razem będziemy nie mieć domu". Słowa Wierzyńskiego uczyń mottem rozważań nad losem pokoleń emigrantów.

Bibliografia podmiotu
• Zygmunt Krasiński - Nie-Boska komedia
• Adam Mickiewicz - Dziady, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, Pan Tadeusz
• Henryk Sienkiewicz - Latarnik, Za chlebem
• Maria Dąbrowska - Marcin Kozera
• Janusz Głowacki - Antygona w Nowym Jorku
• Witold Gombrowicz - Dziennik, Trans-Atlantyk
• Gustaw Herling-Grudziński - Dziennik pisany nocą, Inny świat
• Marek Hłasko - Piękni dwudziestoletni
• Czesław Miłosz - Dolina Issy, Zniewolony umysł
• Sławomir Mrożek - Emigranci, Moniza Clavier

Bibliografia przedmiotu
• Kazimierz Koźniewski, Pamiętniki emigrantów, Warszawa 1965.
Wybór z pamiętników pisanych przez polskich emigrantów.
• Sławomir Mrożek, Emigranci [w:] Utwory sceniczne nowe, Warszawa 1975.
Dramat dwóch emigrantów ukazujący problemy trudnego życia na emigracji.
• Andrzej Paszowski, Barbara Puszczewicz (red.), Polska emigracja, Warszawa 1990 (cz.1), Warszawa 1992 (cz.2)
Zbiór szkiców o historii polskiej emigracji.
• Rafał Habielski, Życie społeczne i kulturalne emigracji, Warszawa 1999.
Losy emigracji polskiej po drugiej wojnie światowej i przejawy jej działalności w dziedzinie społecznej, kulturalnej i naukowej.
• Marek Hłasko, Piękni dwudziestoletni, Warszawa 1997.
Momentami zmyślona, ale fascynująca opowieść o losach pisarza. Znaczna jej część poświęcona jest życiu na emigracji.

1. Materiał główny

Materiał - przegląd chronologiczny

Właściwie zaistniały trzy "emigracje" polskie, ważne w historii i kulturze kraju.
• Wielka Emigracja po powstaniu listopadowym
• Emigracja II wojny światowej (po wrześniu 1939)
• Emigracja po II wojnie światowej

Wielka Emigracja
To masowa emigracja Polaków po powstaniu listopadowym. Klęska 1831 roku oznaczała represje władz carskich - rozpoczęła się nasilona rusyfikacja, zlikwidowano polski sejm, polskie wojsko, a także Uniwersytet Warszawski. Uczestników powstania skazywano na więzienie lub zsyłano na Syberię i odbierano im majątki. Dla wielu wyjazd był jedynym rozwiązaniem.
Wtedy właśnie zaczynały się kształtować najważniejsze ośrodki polskiej emigracji: Londyn, Bruksela, przede wszystkim jednak Paryż. I chociaż rozwijało się tu życie polityczne (powstawały rozmaite stronnictwa, wydawano pisma, działały takie osobistości, jak książę Adam Czartoryski, główna postać emigracji, czy Joachim Lelewel), o wiele ważniejsze było życie kulturalne i naukowe. To właśnie w Paryżu tworzą swoje dzieła wybitni artyści - Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Norwid, Chopin - i to właśnie dzięki nim środowisko ówczesnych uchodźców zyskało miano Wielkiej Emigracji.

(Nie)bohaterscy poeci
• Nie da się ukryć, że życiorysy twórców - tak pięknie piszących o ojczyźnie i patriotycznych obowiązkach wobec niej - niekiedy kłócą się z tym, co głosili w utworach. Wiadomość o wybuchu powstania zastała podróżującego wówczas po Europie Adama Mickiewicza w Rzymie. Podczas gdy przyjaciele poety wyruszali, by walczyć u boku innych Polaków, autor Dziadów zwlekał z powrotem do kraju, a o samym powstaniu wyrażał się sceptycznie. Do zaboru rosyjskiego, gdzie trwały walki, w ogóle nie dotarł - przybył jedynie do Wielkopolski, i to już wtedy, gdy powstanie upadało. Wielu Polaków nigdy Mickiewiczowi, późniejszemu autorowi bohaterskich utworów Reduta Ordona i Śmierć Pułkownika, tego nie wybaczyło. Jego samego zresztą też dręczyły wyrzuty sumienia: "Żyję tylko nadzieją, że bezczynnie ręki na piersiach w trumnie nie złożę" - zwierzał się w liście do Joachima Lelewela w 1832 roku.
• W przeciwieństwie do Mickiewicza powstanie powitał z entuzjazmem Juliusz Słowacki, który przyjął na siebie rolę "poety walczącego kraju" - wyrazem tego są takie utwory, jak Hymn (Bogarodzica! Dziewico!…) czy też Sowiński w okopach Woli. Ale bohaterskich zasług Słowacki nie miał - kurierem pism powstańczego rządu został przypadkiem, kiedy postanowił wyjechać z ojczyzny i opuścić walczących Polaków. Nie dawało mu to później spokoju. "Godności nie mam - przed męką uciekłem" - pisał w jednym z listów. Poeta chciał się jednak zrehabilitować i dlatego w roku 1848, mimo śmiertelnej choroby, wyruszył do Wielkopolski, by towarzyszyć uczestnikom Wiosny Ludów.
• W powstaniu listopadowym chciał z kolei wziąć udział Zygmunt Krasiński, ale ostro sprzeciwił się temu jego ojciec Wincenty, carski urzędnik.

Adam Mickiewicz
Mickiewicz, który przybył do Paryża w 1832 roku, pełnił w środowisku emigracyjnym rolę szczególną - jak żaden inny romantyk gromadził wokół siebie ludzi, był autorytetem, a nawet więcej: duchowym przywódcą narodu, co sam lubił podkreślać. Jednocześnie był postacią kontrowersyjną - niektórzy wypominali mu epizod powstańczy, innych denerwował "dwór Mickiewicza", czyli grupa jego bezkrytycznych wielbicieli.
• Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego
Nie bez powodu określano ten utwór, napisany kunsztownym, biblijnym stylem i wydany anonimowo w formie książeczki do nabożeństwa, jako katechizm emigranta. Według Mickiewicza Polacy nie są zwykłymi emigrantami - to wybrani przez los (Boga) pielgrzymi, a więc osoby powołane do walki o wyzwolenie własnej ojczyzny oraz wszystkich ludów Europy ("Duszą narodu polskiego jest pielgrzymstwo polskie"). Są też apostołami, przepełnionymi miłością i poświęceniem, niosącymi na ustach ideę powszechnej wolności. Naród polski jest bowiem niczym Chrystus przyjmujący na siebie cierpienia innych, by jednak w swoim czasie zmartwychwstać.
Te słowa były dla emigrantów bardzo ważne. W środowisku paryskim brakowało bowiem zgody - Mickiewicz chciał znaleźć lekarstwo na nieustanne kłótnie, wzajemne obwinianie się o klęskę powstania, poczucie wyobcowania i utraty tożsamości. Właśnie dlatego nazywał emigrantów "podróżnymi, którzy w kraju nieznanym wpadną w jamę, a jedynie przy pomocy zgody i rozumnego działania potrafią się z niej wydostać".
Uwaga!
Mesjanizm narodowy. Poczucie, że Polska jest narodem wybranym, cierpiącym za inne, z pewnością pomagała emigrantom przetrwać na obczyźnie. Koncepcja mesjanizmu wyjaśniała klęski narodu, dawała też podstawy do dumy. Z drugiej strony emigracja obnażała także wady narodowe Polaków: kłót-li-wość, rywalizację. Z pewnością łączyła ich tęsknota za krajem i marzenie o utraconej wolności.
• Pan Tadeusz
Po Dziadach oraz Księgach…, pokazujących Polskę jako kraj męczeński, który nakłada na Polaków konkretne obowiązki, Pan Tadeusz zaskoczył emigracyjnych czytelników. Mickiewicz opublikował nostalgiczną i pełną ciepłego humoru opowieść o świecie dzieciństwa i młodości, o kraju, do którego pojechać nie można, jedynie stworzyć (odtworzyć) poprzez język.
Pan Tadeusz to dzieło pisane z perspektywy emigranta, co w swojej filmowej adaptacji podkreślił Andrzej Wajda. Poemat Mickiewicza nie był jednak tylko nostalgicznym spojrzeniem w przeszłość, ale również marzeniem o przyszłości. O tym, by dawna Polska znów stała się faktem. W Epilogu marzenie to zostaje brutalnie zderzone z emigracyjną rzeczywistością. Zamiast dumy z bycia pielgrzymem, wyrażonej w Księgach…, pojawia się dramat wygnania i poczucie obcości, a także ostra krytyka środowisk emigracyjnych, pełnych
Przekleństw i kłamstwa, niewczesnych zamiarów,
Za późnych żalów, potępieńczych swarów!

Juliusz Słowacki
Słowacki po wyjeździe z kraju wiódł los tułaczy - przebywał m.in. w Dreźnie, Szwajcarii, we Włoszech, ale też na Wschodzie (Podróż na Wschód). Ciążyła mu sytuacja oderwania od ojczyzny i od najbliższych, czemu dał wyraz m.in. w Hymnie. Nostalgia za krajem i żal z powodu niekończącej się tułaczki ("Wiem, że mój okręt nie do kraju płynie…") podkreślone zostało słynnym refrenem: "Smutno mi, Boże!".
Najwięcej czasu spędził Słowacki w Paryżu, w którym czuł się rozgoryczony i samotny. Pozostawał w cieniu Mickiewicza, którego pozycja na emigracji oraz grupa bezkrytycznych wielbicieli grzejących się w cieple wieszcza wyraźnie Słowackiego drażniły. Utworów poety z Krzemieńca nie rozumiano, a środowisko emigracyjne odnosiło się do poety bardzo niechętnie. Po trosze zresztą trudno się temu dziwić. Ze skłóconej i przesiąkniętej zawiścią emigracji Słowacki wielokrotnie drwił w utworach.
• Beniowski
W tym przepełnionym dygresjami poemacie Słowacki otwarcie drwił z paryskiej krytyki, która go nie doceniała, ale też z ówczesnych emigrantów. Uważał ich za osoby tchórzliwe, zaściankowe, które boją się głębszych poszukiwań duchowych i zamykają w świecie pseudopatriotycznych formułek i stereotypów. Piątą pieśń kończy słynna polemika z Mickiewiczem, któremu autor zarzucał, że jest "fałszywym" wieszczem, ponieważ ogranicza go ciasny i stereotypowy patriotyzm, zbytnie przywiązanie do tradycji i zapatrzenie w przeszłość. Przeciwwagą dla Mickiewicza miał być sam Słowacki - poeta niepokorny, który tworzy wbrew czytelnikom łaknącym utworów łatwych i "bogoojczyźnianych". Poeta opowiada się za nowym, autentycznym patriotyzmem - stąd w jego utworach ironia, drwina, szyderstwo czy wreszcie groteska.

Zygmunt Krasiński
Dzięki politycznej i finansowej pozycji ojca Wincentego, człowieka oddanego carowi, Krasiński odebrał staranne wykształcenie oraz zyskał możliwość swobodnego podróżowania po świecie. Do kraju przyjeżdżał rzadko, na co wpłynął m.in. wstydliwy fakt pozostania za granicą w czasie powstania. Wśród emigrantów twórczość Krasińskiego, poety, dramaturga, ale też autora ogromnej liczby listów, była bardzo ceniona, choć jego utwory nie zawsze odczytywano zgodnie z intencjami autora.

Cyprian Kamil Norwid
Uchodzi za ostatniego romantyka emigranta (młodszy od Mickiewicza o pokolenie), choć jego twórczość wyraźnie wykracza poza idee romantyzmu. W roku 1842 wyjechał z kraju, do którego nigdy już nie powrócił i wiódł dramatyczny los emigranta tułacza. Wyrazem tego może być m.in. Moja piosnka [II], przepojona nostalgią za ojczyzną, pokazaną jako kraj, w którym królują dobroć, prostota i dawne obyczaje (idealizacja). Uczucia tułacza podkreśla refren: "Tęskno mi, Panie…"
Norwid przebywał m.in. we Włoszech i w Ameryce, przede wszystkim jednak w Paryżu. Żył z dala od środowisk artystycznych i politycznych, samotnie i w nieustannej biedzie, lekceważony i uchodzący za dziwaka. Jego utworów nie rozumiano - choć pisał wiele (zbiór wszystkich jego dzieł liczy 11 tomów!), opublikował za życia jeden większy zbiór wierszy i prozy. Pod koniec życia poeta znalazł się w paryskim przytułku - pochowano go jak nędzarza: w zbiorowej mogile. Twórczość Norwida odkrył dopiero w Młodej Polsce Zenon Przesmycki (Miriam).

Emigranci - tematem literatury

Pozytywiści
• W Latarniku do motywu Polaka - żołnierza i tułacza powraca Henryk Sienkiewicz. Opowiada o losach polskiego emigranta Skawińskiego, który po latach walk i tułaczki po różnych częściach świata otrzymuje posadę latarnika na odludnej wyspie. Ten obowiązkowy mężczyzna pewnego dnia otrzymuje przesyłkę z Panem Tadeuszem, książką nieomal mityczną dla emigrantów, i tak się zaczytuje i wzrusza, że… zapomina zapalić latarnię, wskutek czego traci pracę.
• Równie wzruszająca jak Latarnik jest inna nowela Sienkiewicza, Za chlebem. Autor po raz pierwszy opisał w niej losy Polaków, którzy postanowili wyjechać za granicę w celach zarobkowych. Wawrzon Toporek i jego córka Marynia czują się jednak w Ameryce źle i obco, zwłaszcza że nie znają ani tamtejszego języka, ani amerykańskiej kultury i tradycji. Autor delikatnie więc sugeruje, by nie podejmować zbyt pochopnie decyzji o wyjeździe z kraju.
• Los polskich emigrantów stał się też tematem opowiadania Marii Dąbrowskiej Marcin Kozera. Ojciec tytułowego bohatera dawno temu wyjechał z Polski do Anglii - Marcin czuje się niemal Anglikiem. Wszystko zmienia się dopiero wtedy, gdy trafia do polskiej szkoły. Na nowo przyswaja sobie prawie zapomniany język ojczysty, poznaje rodzime obyczaje, śpiewa z kolegami polskie piosenki. Oznaką budzącego się patriotyzmu jest m.in. silne pragnienie wyjazdu do rodzinnego kraju.

II wojna światowa, czyli narodziny nowej emigracji
Wrzesień 1939 roku wiązał się dla wielu Polaków z podjęciem trudnej, choć dobrowolnej decyzji o opuszczeniu kraju. Pojęcie emigracji, mimo że posługiwano się nim chętnie (mówiono o tzw. emigracji nowej, wrześniowej lub wojennej, nawiązując w ten sposób do Wielkiej Emigracji), nie było jednak ścisłe. Polacy przebywający w czasie wojny za granicą traktowali pobyt poza ojczyzną jako stan chwilowy. Nie odcinali się od swojego kraju, przeciwnie, chcieli służyć Polsce - informowali świat o losie ojczystej kultury (np. wystosowali protest przeciwko wywiezieniu profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego do Niemiec), organizowali pomoc finansową oraz "paczkową" dla osób w kraju.
Istotne znaczenie miał też wybuch II wojny światowej dla polskiej literatury, która - po raz kolejny w historii - rozwijała się odtąd dwutorowo: w kraju i poza jego granicami.

Emigracja
Początkowo ważnym ośrodkiem kulturalnym i społecznym polskiej emigracji stał się Paryż. To właśnie tutaj odbyło się niezwykłe spotkanie skamandrytów (z wyjątkiem pozostającego w kraju Iwaszkiewicza), których drogi rozeszły się pod koniec lat 20. Na nowo połączyło ich wygnanie z kraju - na nowo, lecz na krótko. W 1940 roku, po klęsce Francji, większość Polaków opuściła Paryż. Wyjechali do Anglii (Słonimski, Pawlikowska-Jasnorzewska), inni zatrzymali się na południu Francji, jeszcze inni wyjechali do Stanów Zjednoczonych (Lechoń, Wierzyński i Tuwim).
Rolę głównego ośrodka polskiej emigracji przejął Londyn. Harmonia nie trwała jednak długo. Kłótnie, środowiskowe spory i gry polityczne stały się wkrótce stałymi elementami londyńskiej emigracji.
Istniał również konkurencyjny ośrodek polskich wychodźców - w Moskwie, był ściśle uzależniony od władz sowieckich, nazywany często współczesną targowicą. Działał tam m.in. Związek Patriotów Polskich, wydający pismo Nowe Widnokręgi, z którym związani byli m.in. Adam Ważyk, Leon Pasternak i Wanda Wasilewska.

Emigracja potrzebuje wieszczów
Skoro Polacy przebywający w czasie wojny za granicą traktowali siebie jako spadkobierców Wielkiej Emigracji, chcieli również mieć swoich wieszczów. Szybko ochrzczono tym mianem skamandrytów oraz Broniewskiego.

Władysław Broniewski
To bez wątpienia najpopularniejszy polski poeta podczas wojny. Przede wszystkim dzięki temu, że opowiadał o losie naszych żołnierzy rozsianych po całym świecie, pełnym zwycięstw i porażek, nadziei i zawodów (np. Żołnierz polski, List z więzienia, Tułacza armia, Zamieć, Monte Cassino). Broniewski nawiązywał wprost do tradycji romantycznej - pisał w sposób emocjonalny, w tonie tyrtejskim (Bagnet na broń), a w swoich wierszach wykorzystywał elementy mowy potocznej i języka żołnierskiego.

Kazimierz Wierzyński
Także świetnie nadawał się do roli wieszcza, w jego wierszach powracają wezwania do walki - nie tylko o Polskę, ale też o przetrwanie cywilizacji europejskiej, a nawet całego świata. Popularności przysparzały też poecie utwory z nostalgią mówiące o kraju i opisujące tułaczy los emigranta (Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny).

Antoni Słonimski i Julian Tuwim
zdecydowanie dystansowali się od tradycji tyrtejskiej.
• Słonimski w czasie wojny pisał głównie teksty publicystyczne i - niestety - w dużej mierze taki charakter mają również jego wiersze z tego okresu. Jeszcze przed 1945 r. poeta jednoznacznie wypowiadał się po stronie nowej, rodzącej się dopiero orientacji proradzieckiej, a po wojnie powrócił do Polski.
• Ideowo bliski Słonimskiemu był Tuwim. W swoich wierszach dawał wyraz tęsknoty za krajem i solidarności z rodakami przeżywającymi piekło wojny, ale obcy mu był wzorzec liryki zagrzewającej do walki. Zwłaszcza że ówczesną sytuację polityczną oceniał inaczej niż większość emigracji, czego dowodem był druk jego najważniejszego utworu, Kwiatów polskich, w prosowieckich Nowych Widnokręgach. W pewnym sensie konsekwencją tych poglądów był powrót Tuwima do kraju w 1947 roku.
Kwiaty polskie Tuwima
Niemal przez całą wojnę, od 1940 do 1944 roku, poeta, który przebywał w Rio de Janeiro oraz Nowym Jorku, pracował nad obszernym poematem Kwiaty polskie. Ich zasadniczy temat to wspomnienia z dawnej Polski, do których pretekstem są kolejne gatunki kwiatów. Owszem, pojawia się w poemacie obraz ojczyz-ny jako kraju idealnego, w którym przyroda żyje w nadzwyczajnej harmonii, co nasuwa oczywiste skojarzenia z Panem Tadeuszem. Ale Polska to także miejsce sporów, biedy i wystąpień antysemickich. Kwiaty polskie mają charakter poematu -dygresyjnego (podobnie jak Beniowski Słowackiego).

Literatura powojenna
Koniec wojny oznaczał całkowitą zmianę sytuacji politycznej. Po porozumieniu w Jałcie w lutym 1945 roku - bez udziału i przyzwolenia polskich władz - uformował się w kraju Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, odbierany przez Polaków za granicą jako władza uzurpatorska. Dla emigracji jedyną prawowitą władzę stanowili prezydent i rząd RP na obczyźnie.
Tysiące Polaków - żołnierzy, polityków, artystów i zwykłych ludzi, często dopiero wyswobodzonych z niewoli - stanęło przed dylematem: wracać do kraju czy pozostać na emigracji. Tym razem emigracji w pełnym tego słowa znaczeniu. Niektórzy zresztą nie mieli dokąd wracać, bo z powodu przesunięcia granic stracili domy. W rezultacie za granicą pozostało około sześciuset tysięcy Polaków. Utrzymano polskie władze na obczyźnie, rozwijało się emigracyjne życie polityczno-kulturalne. Początkową zgodę środowisk emigracyjnych szybko zastąpił chaos - ugrupowania partyjne zaczęły się kłócić i dzielić, kwestionowano istniejące władze. Polska emigracja systematycznie traciła prestiż i możliwość oddziaływania na środowiska międzynarodowe.

Pisarze emigracji

Witold Gombrowicz
W 1939 roku Gombrowicz znalazł się na polskim transatlantyku Chrobry, który wyruszał z Polski do Buenos Aires. I właśnie w Argentynie zastał go wybuch wojny, z czego musiał się wielokrotnie tłumaczyć.
Zdarza mi się czasem czytać w prasie, że "uciekłem" przed wojną do Argentyny. Nic podobnego. Tak beztrosko przygotowywałem się do tej podróży, iż tylko przypadkowi (przypadkowi?) zawdzięczam, że nie zostałem w Polsce - pisał w Dzienniku.
• W Argentynie pozostał Gombrowicz wiele lat - współpracował z miejscowymi środowiskami literackimi, pracował w Banku Polskim w Buenos Aires, przede wszystkim jednak pisał. To właśnie tam powstała powieść Trans-Atlantyk, która wywołała skandal w środowiskach polskiej emigracji.
• Postać Gombrowicza nierozerwalnie wiąże się z Instytutem Literackim Giedroycia, który wydawał jego utwory i który w paryskiej Kulturze drukował kolejne odcinki jego Dziennika. Autor Ferdydurke z początkiem lat 60. zaczął zyskiwać międzynarodową sławę. W 1963 roku przyjechał do Berlina na stypendium Fundacji Forda i już do Argentyny nie powrócił. Po krótkim pobycie w Paryżu zamieszkał w Vence na Lazurowym Wybrzeżu, gdzie zmarł w roku 1969.

Czesław Miłosz
Już w dwudziestoleciu dał się poznać jako utalentowany autor tomików Poemat o czasie zastygłym i Trzy zimy. Po wojnie, którą w większości spędził w kraju, zaczął robić karierę dyplomatyczną - od 1945 roku w USA, w 1950 w Paryżu. Rok później Miłosz postanowił na stałe wyjechać za granicę, co uzasadniał w słynnym artykule Nie wydrukowanym przez paryską Kulturę, z którą blisko współpracował. W 1960 roku z Francji przeniósł się do Berkeley w USA, gdzie został profesorem języków i literatur słowiańskich na Uniwersytecie Kalifornijskim. Polskę odwiedził dopiero w 1981 roku, po przyznaniu mu Nagrody Nobla, która przerwała zmowę milczenia wokół poety, trwającą w kraju od czasu jego wyjazdu. Po roku 1989 Miłosz często przyjeżdżał do Polski. W ostatnich latach życia mieszkał w Krakowie, co najważniejsze jednak - cały czas tworzył, dowodząc swej znakomitej pisarskiej formy. Przed śmiercią Miłosza wydane zostały tom poezji To oraz Traktat teologiczny, będący dopełnieniem wcześniejszego Traktatu moralnego i Traktatu poetyckiego.
Został też uhonorowany prestiżową, krajową Nagrodą Literacką NIKE za tom Piesek przydrożny.

Gustaw Herling-Grudziński
• W czasie wojny więziony w łagrze w Jercewie za próbę nielegalnego przekroczenia granicy ZSRR, po uwolnieniu walczył z armią Andersa, m.in. pod Monte Cassino (otrzymał za to Krzyż Kawalerski Virtuti Militari). Jeden z założycieli Instytutu Litektórzy mimo biedy i specyficznego, kloszardowskiego stylu życia przeżywają swoje wielkie uczucia i dramaty, mają marzenia i plany, ale też wartości moralne, którym starają się być wierni.Emigranci Mrożka
To kolejny utwór, którego autor zrywa z mitem niezłomnego polskiego emigranta. Bohaterami dramatu są dwaj mieszkający za granicą wygnańcy:
AA, który wyjechał z kraju z pobudek politycznych oraz XX, który podjął tę decyzję w celach zarobkowych.
Każdy z nich stara się jak najlepiej przedstawić drugiemu powody wyjazdu i udowodnić swoją wyższość, co w rzeczywistości prowadzi do dziwnych pojedynków słownych i psychicznego szantażu. W efekcie emigranci bezlitośnie demaskują nie tylko towarzysza, ale również samych siebie. Skontrastowani ze sobą bohaterowie, inteligent i dorobkiewicz, okazują się zaskakująco podobni: żyją w świecie narodowych mitów i stereotypów oraz typowych dla emigracji urojeń. I obaj ponoszą klęskę: nie są w stanie zrealizować złudnych planów, nie mogą wrócić do kraju, przede wszystkim jednak pozostają obcy wobec nieznanego świata, w którym przyszło im żyć, oraz wobec siebie nawzajem. Sztuka zrobiła międzynarodową karierę i była odczytywana w sposób uniwersalny jako historia o obcości, wolności, ułudzie mitu i braku porozumienia między ludźmi.

Techniki prezentowania
Jak uatrakcyjnić prezentację?
• Przedstaw losy znanych Ci emigrantów. Czy ich losy odmieniły się na lepsze po opuszczeniu kraju? Przykłady zaczerpnij z literatury.
• Zestaw ze sobą wypowiedzi powieściowych bohaterów, tak, aby toczyli oni ze sobą dialog na temat emigracji. Sięgnij zarówno do literatury dziewiętnastowiecznej (romantycy, pozytywiści), jak i do współczesnej (Mrożek, Hłasko, Gombrowicz, Głowiński).
• Porównaj literaturę krajową i emigracyjną jakiegoś okresu, np. po drugiej wojnie światowej. Jakie były między nimi różnice i ich przyczyny (zainteresowanie innymi sprawami, cenzura), a jakie podobieństwa?
• Sięgnij po relacje zwykłych ludzi, którzy znaleźli się na emigracji. Porównaj je z życiem emigracyjnym znanych postaci lub bohaterów literackich.

Jak o tym mówić?
• Burzliwa historia narodu polskiego była przyczyną emigracji wielu Polaków
• Nie dla każdego los emigranta był koniecznością. Niektórzy opuszczali kraj z włas-nego wyboru.
• Do przyczyn skłaniających do emigracji, należą…
• Emigracja oznaczała drastyczną zmianę losu każdego człowieka. Nie zawsze była to odmiana na lepsze. Dramatyczne rozstania, utraty majątku, zerwanie więzi z rodziną - to przypadki nie należące do rzadkości.

Cytaty do wykorzystania
Każdy emigrant jest Ulissesem w drodze do Itaki.
Mircea Eliade, Dziennik emigranta

Niewdzięczna to rola z bezpiecznego miejsca namawiać ludzi do bohaterstwa.
Witold Gombrowicz, Dziennik

Prasa emigracyjna przypomina szpital, gdzie rekonwalescentom daje się tylko lekkie zupki.
Witold Gombrowicz, Dziennik

Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny,
Wstąp tu, gdzie czekam po kryjomu:
W ugornej pustce jałowizny
Będziemy razem nie mieć domu.
Kazimierz Wierzyński, Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny

W obcych miastach przychodzimy na świat,
nazywamy je ojczyzną, lecz niedługo
wolno nam podziwiać ich mury i wieże.
Adam Zagajewski, Piosenka emigranta

Żem często dumał nad mogiłą ludzi,
Żem prawie nie znał rodzinnego domu,
Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi
Przy blaskach gromu,
Że nie wiem, gdzie się w mogiłę położę,
Smutno mi, Boże!
Juliusz Słowacki, Hymn

Tu dzisiaj Polak błąka się wygnany,
W nędzy - i brat już nie pomaga bratu.
Wierzby płaczące na brzegach Sekwany,
Smutne są dla nas jak wierzby Eufratu.
Juliusz Słowacki, Paryż

Cytaty do wykorzystania
Utrata ojczyzny nie wtrąci w anarchię tylko tego, kto umie sięgnąć głębiej, poza ojczyznę, dla kogo ojczyzna jest tylko jednym z objawień wiecznego i uniwersalnego życia. Utrata ojczyzny nie zakłóci wewnętrznego porządku jedynie tych, których ojczyzną jest świat.
Witold Gombrowicz, Dziennik

Zagubiony, samotny, włóczęga bez domu, wydeptuję po świecie szlak nowych dróg, dróg dalekich każdemu, nieznanych nikomu, po których idzie tylko mój cień i mój Bóg.
Zbigniew Tadeusz Chałko

Z emigracją nie znajdę wspólnego języka, zawsze będę im obcy, problematyczny Polak. Jedynych Polaków, którzy mnie rozumieją, zostawiłem w kraju.
Aleksander Wat

Wierzby są wszędzie wierzbami… (…)
Pięknaś w szronie i blasku, wierzbo ałmaatyńska.
Lecz jeśli cię zapomnę, sucha wierzbo z ulicy Rozbrat,
Niech uschnie moja ręka!
Aleksander Wat, Wierzby w Ałma-Acie

(…) cała wartość emigracji, także obecnie - w jej pisarstwie pięknym!
Aleksander Wat

Nasze granice?… - trza ich szukać
w rytmie kaemów, w chrzęście pancerzy.
My już to wiemy, stara nauka
polskich tułaczy, polskich żołnierzy.
Władysław Broniewski, Monte Cassino

Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny,
Wstąp tu, gdzie czekam po kryjomu:
W ugornej pustce jałowizny
Będziemy razem nie mieć domu.
Kazimierz Wierzyński, Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny

W obcych miastach przychodzimy na świat,
nazywamy je ojczyzną, lecz niedługo
wolno nam podziwiać ich mury i wieże.
Adam Zagajewski, Piosenka emigranta
Ziemia - obszar dla nas nie-ojczysty.
Dom odcięła nocy granica.
Aleksander Janta, Autobiografia

2. Warianty tematu

Realizacja 1.
"…większą mi rozkoszą podróż niż przybycie" (Leopold Staff). Różne motywy wędrówki w tekstach kultury. Omów na wybranych przykładach i porównaj.

Zacznij:
Podróż kojarzyła mi się zawsze z czymś niezwykłym, egzotycznym i dla mnie niedostępnym. Tymczasem podczas spotkania z uczniami mojej szkoły pewien znany podróżnik uświadomił mi, że wielkie -wyprawy wcale nie są tak nieosiągalne, jak się wydaje. "Jeśli chcemy w jak najkrótszym czasie i w jak najbardziej komfortowych warunkach osiągnąć cel, to rzeczywiście wymaga to sporych środków finansowych" - tłumaczył miłośnik dalekich wędrówek. "Ale jeśli ważniejsza jest dla nas sama podróż, duże pieniądze nie są potrzebne".
Jego słowa zrozumiałam dopiero rok później, kiedy razem ze starszym bratem postanowiliśmy zwiedzić autostopem Europę. Przenoszenie się z miejsca na miejsce trwało długo, ale przy okazji poznaliśmy niezwykłych ludzi, zwiedziliśmy wiele ciekawych miejsc, o których nie ma nic w żadnych przewodnikach, poznaliśmy codzienne życie mieszkańców obcych krajów, a przede wszystkim mieliśmy okazję sprawdzić się nawzajem, wypróbować swoją cierpliwość i silną wolę.
Dzięki temu dziś wiem, czym jest smak prawdziwej podróży. I potrafię o wiele lepiej zrozumieć literackich i filmowych bohaterów, dla których wędrówki były równie ważne.

Układ materiału:
To temat szeroki i dający niezwykle wiele swobody. I właśnie dlatego może okazać się pułapką: jeśli wypowiedź będzie chaotyczna albo podobna do wielu innych, odbije się to z pewnością na ocenie. Jak tego uniknąć?
Zrezygnuj z ujęcia chronologicznego na rzecz problemowego. A zatem różne typy wędrówek według rozmaitych kluczy: przyczyn, skutków i celów, funkcji w dziele literackim, znaczenia w życiu bohaterów itp. Podróże realne i fantastyczne, bezinteresowne i odbywane w konkretnym celu - układ zależy od Ciebie.
Skoncentruj się na kompozycji, znajdź pomysł. Im bardziej intrygujący, ciekawy, niebanalny - tym lepiej.
Wystrzegaj się suchego relacjonowania faktów i wyliczania kolejnych tytułów. Pokaż za to, że masz do przykładów i bohaterów osobisty stosunek, np. jednych podziwiasz, inni Cię fascynują, a jeszcze inni zwyczajnie irytują i złoszczą.
Zwróć uwagę na to, żeby przykłady obejmowały różne teksty kultury, a więc oprócz literatury np. filmy, musicale, spektakle teatralne.
Nie zapomnij o cytacie ze Staffa! Nie musisz z niego robić osi konstrukcyjnej całej wypowiedzi, ale powinieneś się do tych słów odnieść. Przynajmniej we wstępie albo w zakończeniu.

Zakończ:
Jeszcze kilka wieków temu podróż z Warszawy do Paryża trwała około dwóch tygodni. Dziś trasę z Nowego Jorku do Londynu samolot typu Concorde pokonuje zaledwie... w trzy godziny. Świat w przedziwny sposób się kurczy, niebotyczne do niedawna odległości codziennie pokonują miliony osób.
A jednak coś się chyba zmieniło. Dziś drogę staramy się pokonywać jak najszybciej, podróże służą głównie załatwianiu interesów. Liczy się cel, miejsce przybycia, a nie sama podróż. Tak jakby człowiek zatracił gdzieś wyrażone przez Leopolda Staffa przekonanie, że sama droga może być wartością lub też większą przyjemnością niż jej cel.
Czy to znaczy, że we współczesnym, zabieganym świecie prawdziwe wędrówki przestały mieć sens? Ależ skąd. Aby się o tym przekonać, wystarczy pojechać latem w Bieszczady...

Realizacja 2.
Funkcje motywu podróży w wybranych utworach różnych epok.

Zacznij:
Nie jesteśmy zdziwieni, jeśli dramat - zwłaszcza dramat współczesny - rozgrywa się w jednym miejscu, np. w jednym pokoju. Denerwuje nas to jednak zwykle w przypadku filmu, gdyż przyzwyczajeni jesteśmy raczej do bardziej widowiskowych obrazów. A powieść? W tym przypadku częste zmiany miejsca akcji są tak oczywiste, że ich brak mógłby być dla odbiorców prawdziwym szokiem.
Dlaczego pisarze czy też twórcy filmów każą bohaterom tak często się przemieszczać? Dlaczego tak powszechnie wykorzystują w swoich utworach motyw podróży? I po co? Pewnie każdy artysta mógłby odpowiedzieć na to pytanie inaczej. Mimo to postaram się wskazać kilka ogólnych funkcji, jakie, moim zdaniem, może pełnić wędrówka w dziele literackim lub filmowym.

Układ materiału:
Temat nie jest taki prosty, nie chodzi tu o rodzaje literackich podróży, ale o rolę, jaką odgrywają w utworach. Po co więc autorzy podejmują motyw wędrówki? Odpowiedzi mogą być różne, np. aby:
• pokazać barwne przygody bohaterów (np. Przypadki Robinsona Crusoe, Klub Pickwicka, W pustyni i w puszczy),
• uwydatnić psychikę bohatera (np. Cierpienia młodego Wertera, Giaur, Zagubiona autostrada),
• przedstawić egzotyczną scenerię lub też mieć pretekst, by często ją zmieniać (np. W pustyni i w puszczy, W 80 dni dookoła świata),
• dać czytelnikowi moralne wskazówki, czasem przestrzec go lub przestraszyć (np. Boska komedia, Anhelli, Kandyd, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Zagubiona autostrada),
• ukazać iluzję ideałów (np. Kandyd, Przedwiośnie, Biały kruk),
• dać pole do popisu wyobraźni (Alicja w krainie czarów, Dzienniki gwiazdowe).
W przypadku tego tematu nie będzie konieczna doskonała znajomość treści utworów (ich streszczanie jest już w ogóle nie na miejscu), przyda się za to całościowe spojrzenie na literaturę, umiejętność wyłuskiwania z tekstów konkretnych problemów.
Temat nie ogranicza się do przykładów literackich, dlatego dobrze się stanie, jeśli przywołane zostaną także inne teksty kultury, np. filmy.

Zakończ:
W czasach Kubusia Fatalisty, Guliwera czy nawet Fileasa Fogga podróże były czymś wyjątkowym, niezwykłym, o wiele dłużej trwały i wymagały więcej przygotowań. Dziś słowa "podróż" i "wyjazd" utraciły już swą wyjątkowość. Od najmłodszych lat wyjeżdżamy za granicę, zwiedzamy nietypowe miejsca, poznajemy inne kultury.
Zmieniły się możliwości, środki komunikacji, czas pokonywania odległości. A mimo to jedno pozostało niezmienne: wciąż najłatwiej przenieść się w inne miejsce dzięki książce lub filmowi...

Realizacja 3.
Wolna i zniewolona, w marzeniach i w rzeczywistości, ale zawsze Polska.
Przedstaw funkcjonowanie motywu ojczyzny w wybranych utworach literackich.
Uwaga: Ten temat można odnieść do różnych tekstów literackich - my proponujemy ujęcie w kontekście literatury emigracyjnej.

Zacznij:
Takich słów jak Polska czy też ojczyzna w codziennym języku używamy rzadko. Fakt, że tu właśnie się urodziliśmy i tu żyjemy, wydaje się oczywisty i nie ma potrzeby, aby na każdym kroku to podkreślać. Zgodnie jednak ze słynną "Inwokacją" do "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza dopiero wtedy, gdy los rzuci nas z dala od rodzinnego kraju, zaczynamy zdawać sobie sprawę z jego wartości. Zaczynamy o nim myśleć w zupełnie inny sposób - słowa takie jak Polska, ojczyzna, dom pojawiają się w zasadzie naturalnie.
Dowodem na to może być literatura. Nie znajdziemy wielu utworów pisanych w kraju, w których poruszany byłby motyw ojczyzny. Jest to jednak podstawowy temat dzieł tworzonych na emigracji, co wynika - jak sądzę - zarówno z oczekiwań odbiorców (w większości również pozostających na emigracji), jak i z potrzeby autora. Jak zatem twórcy emigracyjni pisali o ojczyźnie?

Układ materiału

Typowa dla emigracji nostalgia za krajem:
- Hymn Słowackiego
- Moja piosnka (II) Norwida
- Latarnik, Za chlebem Sienkiewicza
- Marcin Kozera Dąbrowskiej
- Kwiaty polskie Tuwima
- Kraj lat dziecinnych pod redakcją Grydzewskiego
- Popiół i wiatr Słonimskiego
- Barbakan warszawski Wierzyńskiego
- Trzy poematy o Warszawie Balińskiego
- Wiersz mazowiecki, Skowronek Lechonia
- Droga wiodła przez Narwik Pruszyńskiego
- Aria z kurantem Lechonia

Polska jako kraj, który ma do spełnienia szczególną misję wśród innych państw świata
- Dziady cz. III i Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza (mesjanizm)
- Kordian Słowackiego (winkelriedyzm)
- Via Appia, Zstąp, duchu mocy Wierzyńskiego
- Męczennicy Lechonia

Polska jako ojczyzna wielkich bohaterów walczących za jej wolność
- Reduta Ordona i Śmierć Pułkownika Mickiewicza
- Hymn (Bogurodzica dziewica…) i Sowiński w okopach Woli Słowackiego
- Pieśń o żołnierzach z Wersterplatte Gałczyńskiego

Polska widziana z perspektywy emigranta
• idealizowana, pokazywana jako miejsce wręcz idylliczne
- Pan Tadeusz Mickiewicza
- Dolina Issy Miłosza
• …lecz też jako miejsce, o którym mówi się z nostalgią, ale które idealne nie było
- Kwiaty polskie Tuwima
- Zasypie wszystko, zawieje Odojewskiego
• a także w sposób groteskowy, wyśmiewający - poprzez przejaskrawienie - stereotypowo-mitologiczny stosunek do ojczyzny
- Trans-Atlantyk Gombrowicza
- Emigranci Mrożka

Zakończ:
Powyższe przykłady - wybrane z wielu - pokazują wyraźnie, że twórcy emigracyjni pisali o ojczyźnie często, ale różnorodnie. Sposób patrzenia na Polskę określała w dużym stopniu sytuacja polityczna: brak wolności oznaczał często nawoływania do walki za ojczyznę, a jednocześnie sprzyjał idealizacji rodzinnego kraju. Idealizacja ta, połączona z przekonaniem, że Polska i Polacy mają do spełnienia szczególną misję w dziejach świata, pojawiała się zarówno w literaturze romantycznej, jak i XX-wiecznej. Ale dopiero w minionym stuleciu tak otwarcie zaczęto z pewnymi ojczyźnianymi mitami i stereotypami polemizować - co najwyraźniej widać na przykładzie Gombrowicza.

Realizacja 4.
"W obcych miastach przychodzimy na świat,
nazywamy je ojczyzną, lecz niedługo
wolno nam podziwiać ich mury i wieże" (Adam Zagajewski, "Piosenka emigranta").
Motyw emigracji w wybranych tekstach literackich.

Zacznij:
W dzisiejszym świecie, kiedy niemal każdy z nas ma w domu paszport i bez problemu może zarówno wyjechać z kraju, jak i do niego wrócić, problem emigracji wydaje się trudny do zrozumienia. Emigracja to bowiem fakt opuszczenia ojczyzny wbrew własnej woli, najczęściej z powodu sytuacji społeczno-politycznej. Opuszczenia w zasadzie bez możliwości powrotu.
Historia ułożyła dzieje naszego kraju w taki sposób, że przez ostatnie dwa stulecia emigracja stała się jednym z podstawowych doświadczeń Polaków. Tysiące rodaków, którzy w większości nigdy Polski się nie wyrzekli, żyło poza krajem. Na obczyźnie powstawały ich skupiska, organizacje społeczno-polityczne, wydawano czasopisma. Wielcy artyści tworzyli dzieła, w których z nostalgią wspominali ojczyznę, wyrażali tęsknotę za krajem. Ale pisali również o emigracji jako takiej - i to pisali w sposób różnoraki.

Układ materiału:
Różne sposoby pokazywania emigracji i emigrantów
• przypisywanie polskiej emigracji nadzwyczajnej roli w dziejach na-rodu i świata
- Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza
- Via Appia, Zstąp, duchu mocy Wierzyńskiego
- Męczennicy Lechonia
• wizerunki polskiej emigracji dalekie od idealizmu, często kontrowersyjne:
- emigracja podzielona i skłócona
- Anhelli Słowackiego
- Pan Tadeusz (Epilog) Mickiewicza
- Trans-Atlantyk Gombrowicza
- ukazanie pseudopatriotyzmu polskiej emigracji, patrzącej na ojczyznę w sposób stereotypowy
- Beniowski Słowackiego
- Trans-Atlantyk Gombrowicza
- Emigranci Mrożka
- emigranci żyjący w biedzie, na marginesie społeczeństwa
- Paryż Słowackiego
- Antygona w Nowym Jorku Głowackiego
Emigracja jako niekończąca się tułaczka
- Hymn Słowackiego
- Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny Wierzyńskiego
- Piosenka emigranta Zagajewskiego
• tułaczka Żyda emigranta
- Wróciłem Grynberga
- Początek Szczypiorskiego
• tułaczka polskiego żołnierza na różnych frontach
- Żołnierz polski, List z więzienia, Tułacza armia, Zamieć, Monte Cassino Broniewskiego
Samotność poety na emigracji
- Hymn, Paryż Słowackiego
- W górach Libanu Broniewskiego
- Piosenka emigranta Zagajewskiego

Zakończ:
Przez ostatnie dwa stulecia wykształcił się pewien mit emigracji, istniejącej z dala od ojczyzny, ale odgrywającej niezwykle ważną rolę w dziejach kraju, a nawet i świata. -Pisarze nawiązywali do tego mitu, do którego przywiązani byli przede wszystkim sami emigranci, ale też często próbowali z nim polemizować. Demaskowanie mitu, a jednocześnie ukazywanie wad emigracji czy też pokazywanie ciemnej strony życia Polaków za granicą wywoływało często kontrowersje. A jednak tylko taki obraz - różnoraki, często pełen sprzeczności, niełatwy do jednoznacznej oceny - oddaje prawdę o polskich emigrantach. O ludziach, -których los miał w sobie rys tragizmu: często niekończąca się tułaczka, samotność, tęsknota za ojczyzną i bliskimi…
Dziś wielu młodych ludzi myśli o wyjeździe za granicę. Chcemy tam studiować, pracować, a czasem przenieść się na stałe. Wydaje mi się jednak, że właśnie dziś, mając współczesne możliwości, nie powinniśmy zapominać -o losie emigrantów z ostatnich dwustu lat. Nie tylko ku przestrodze, ale też po to, by docenić, jak wiele się zmieniło, jak ogromne perspektywy daje nam obecna sytuacja. A poza tym dziś każdy, kto wyjedzie, zawsze może wrócić…

Utrata ojczyzny nie wtrąci w anarchię tylko tego, kto umie sięgnąć głębiej, poza ojczyznę, dla kogo ojczyzna jest tylko jednym z objawień wiecznego i uniwersalnego życia. Utrata ojczyzny nie zakłóci wewnętrznego porządku jedynie tych, których ojczyzną jest świat.
Witold Gombrowicz, Dziennik

Zagubiony, samotny, włóczęga bez domu, wydeptuję po świecie szlak nowych dróg, dróg dalekich każdemu, nieznanych nikomu, po których idzie tylko mój cień i mój Bóg.
Zbigniew Tadeusz Chałko

Wierzby są wszędzie wierzbami… (…)
Pięknaś w szronie i blasku, wierzbo ałmaatyńska.
Lecz jeśli cię zapomnę, sucha wierzbo z ulicy Rozbrat,
Niech uschnie moja ręka!
Aleksander Wat, Wierzby w Ałma-Acie

(…) cała wartość emigracji, także obecnie - w jej pisarstwie pięknym!
Aleksander Wat

Z emigracją nie znajdę wspólnego języka, zawsze będę im obcy, problematyczny Polak. Jedynych Polaków, którzy mnie rozumieją, zostawiłem w kraju.
Aleksander Wat

Nasze granice?… - trza ich szukać
w rytmie kaemów, w chrzęście pancerzy.
My już to wiemy, stara nauka
polskich tułaczy, polskich żołnierzy.
Władysław Broniewski, Monte Cassino

Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny,
Wstąp tu, gdzie czekam po kryjomu:
W ugornej pustce jałowizny
Będziemy razem nie mieć domu.
Kazimierz Wierzyński, Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny

W obcych miastach przychodzimy na świat,
nazywamy je ojczyzną, lecz niedługo
wolno nam podziwiać ich mury i wieże.
Adam Zagajewski, Piosenka emigranta

Ziemia - obszar dla nas nie-ojczysty.
Dom odcięła nocy granica.
Aleksander Janta, Autobiografia