Pascal (1623-1662)

Filozofia Pascala inspirowana była między innymi stanowiskiem sceptycyzmu oraz

poglądami Kartezjusza. Punktem wyjścia do rozważań na temat filozofii Pascala będzie jego
krytyka filozofii Kartezjusza.
„Napisać przeciwko tym, którzy zgłębiają nauki: Kartezjusz” (B. Pascal, Myśli, 193)
„Nie mogę przebaczyć Kartezjuszowi; rad by chętnie w całej swej filozofii obejść się bez Boga, ale
nie mógł się powstrzymać od tego, iż kazał Mu dać szczutka, aby wprawić świat w ruch; po czym
już mu Bóg na nic niepotrzebny” (B. Pascal, Myśli, 194).
„Kartezjusz bezużyteczny i niepewny” (B. Pascal, Myśli, 195).

Krytyka filozofii Kartezjusza

Pascal, mówiąc o bezużyteczności i niepewności, zwraca uwagę na dwa różne zagadnienia.

Zarzut bezużyteczności dotyczy etyki i można go sprowadzić do stwierdzenia, że filozofia
Kartezjańska pozbawiona jest etyki. Wyjaśnienie sensu tego zarzutu wymaga uwzględnienia
kontekstu religijnego filozofii Pascala. Na kontekst ten składa się między innymi filozofia św.
Augustyna, do której Pascal wielokrotnie odnosi się w swoich rozważaniach. Najprościej rzecz
ujmując, Pascal odwołuje się do tradycji religijno-filozoficznej, która podkreśla, że najważniejszym
celem aktywności człowieka, jest dążenie do Boga. Zagadnienie Boga w filozofii Pascala jest
bardzo złożone, w tym przypadku warto pamiętać na przykład o zbawieniu duszy. Zdaniem Pascala,
filozofia Kartezjusza pozbawiona jest etyki, w związku z tym jest bezużyteczna, co oznacza, że nie
„pokazuje” w jaki sposób żyć, aby osiągnąć zbawienie.

Nie jest prawdą, że u Kartezjusza w ogóle nie ma etyki. Faktem jest, że etyka, rozumiana

przez Kartezjusza jako dziedzina nauki (jeden z „konarów drzewa” Kartezjusza), nigdy nie została
przez niego opracowana. Kartezjusz zdołał natomiast sformułować tak zwaną „etykę tymczasową”.
Ten rodzaj etyki zawierał przede wszystkim dyrektywy postępowania, które miały uchronić przed
problemami i konfliktami, szczególnie na tle religijnym. Przy założeniu, że Kartezjuszowi udałoby
się opracować zapowiadaną w systemie nauki etykę, zarzut Pascala na temat bezużyteczności
filozofii Kartezjusza w dalszym ciągu nie byłby bezpodstawny. Areligijny kontekst rozważań
Kartezjusza nie daje bowiem podstaw do przyjęcia tezy, że jego etyka spełniałaby postulat
sformułowania sposobu życia, którego realizacja gwarantowałaby osiągnięcie zbawienia.

Zarzut niepewności, który Pascal stawia Kartezjuszowi, bezpośrednio dotyczy teorii

poznania, ale ze względu na konsekwencje, odnosi się do całej Filozofii Kartezjusza. Zrozumienie
na czy polega zarzut niepewności i z czego wynika, wymaga uwzględnienia kilku zagadnień.
Pierwsze dotyczy sceptycyzmu nowożytnego, który był bardzo ważnym kierunkiem w filozofii.
Sceptycyzm nowożytny w dużej mierze opierał się na poglądach sceptyków starożytnych [por.
Wykład: sceptycyzm], w XVI i XVII w. był to jednak na tyle prężnie rozwijający się nurt, że
uprawianie filozofii afirmatywnej, wymagało ustosunkowania się do sceptycyzmu i wykazania
jakiejś „drogi” wyjścia z tego sceptycyzmu. W filozofii, pomimo trudności z uzasadnieniem
proponowanych rozwiązań, „pomysłów na sceptycyzm” było wiele. Jednym z takich „pomysłów na
sceptycyzm” było jego zaakceptowanie i potraktowanie jako „pewnika”, którego nie zanegują
nawet sceptycy. Z tego pomysłu skorzystał na przykład Kartezjusz, jego rozwiązanie znane jest jako
„sceptycyzm metodyczny”.

Pascal, podobnie jak Kartezjusz, również odwołuje się do sceptycyzmu, akceptując

wszystkie argumenty przeciwko poznaniu. W sposób szczególny koncentruje się jednak na
argumentach dotyczących poznania rozumowego. Skoncentrowanie się na argumentach przeciwko
możliwości poznania rozumowego nie było przypadkowe, Pascal wykorzystuje je bowiem do
krytyki poznania rozumowego u Kartezjusza. Poznanie rozumowe w filozofii Kartezjusza ma dwie
funkcje. Pierwsza, dotyczy sposobu poznania, który został określony mianem „intuicji
intelektualnej”. Za pomocą tego sposobu Kartezjusz otrzymywał „pewniki”, które z kolei służyły za

przesłankę w dedukcji. Wnioskowanie dedukcyjne było drugą funkcją rozumu, za której pomocą
Kartezjusz otrzymywał pewne wnioski. Pomysł Kartezjusza dotyczący sposobu zdobywania wiedzy
pewnej wykorzystywał zasadę: dedukcja jest prawdziwa wtedy, gdy przesłanka jest prawdziwa.
Pascal, formułując zarzuty przeciwko rozumowi, nie odróżnia dwóch funkcji rozumu, które
wyróżnił Kartezjusz. Dla Pascala nie miało to znaczenia, ponieważ w obu przypadkach chodziło o
rozum. Argumenty sceptyczne, na które powołuje się Pascal, nie pozostawiają wątpliwości, że
rozum nie daje wiedzy pewnej. Skoro rozum nie daje wiedzy pewnej, to całość filozofii Kartezjusza
oparta na porządku rozumowym również nie jest pewna, stąd zarzut Pascala: „Kartezjusz
niepewny”.

Człowiek

Drugim ważnym zagadnieniem filozofii Pascala jest problematyka dotycząca człowieka.

Punktem wyjścia do rozważań na temat człowieka było zaakceptowanie przez Pascala dualizmu
psycho-fizycznego. Pascal nie podejmuje jednak, tak jak zrobiło to wielu filozofów, pytania
Kartezjusza: jak możliwa jest zgodność między duszą i ciałem, skoro dusza nie ma żadnego związku
z ciałem? Pascal stawia natomiast pytanie: jak możliwy jest człowiek, skoro konstytuują go
przeciwstawne sobie elementy? Pascal nie jest w stanie odpowiedzieć na tak postawione pytanie,
przy czym jego uwaga skoncentrowana jest przede wszystkim nie na próbie odpowiedzi, lecz na
wykazywaniu, że odpowiedź jest niemożliwa. Pascal wyprowadza z tego zagadnienia również
konsekwencje egzystencjalne, przykładem może być następujący cytat:
„Wojna domowa w człowieku między rozumem a namiętnościami.
Gdybym miał tylko rozum bez namiętności...
Gdybym miał tylko namiętności bez rozumu...
Ale mając jedno i drugie, nie może istnieć bez wojny, ile że nie może być w zgodzie z jednym, nie
wydając zarazem wojny drugiemu; tak więc jest wciąż w rozdwojeniu i sprzeczności z sobą” (B.
Pascal, Myśli, 316).

„Rozdwojenie człowieka”, które podkreśla Pascal jest również rozpatrywane przez niego

przy uwzględnieniu dwóch sił: nieskończonej wielkości i nieskończonej nicości (małości). Siłę
pierwszą Pascal utożsamia z Bogiem, natomiast drugą ze światem przyrody. Te dwie siły wywierają
na człowieka presję. Odpowiednio: Bóg wywiera presję na duszę, a przyroda na ciało. W ten sposób
siły te oddziałując na człowieka, warunkują jego aktualne postępowanie, jego aktualną postawę.
Pascal podkreśla przy tym, że każda postawa człowieka to albo dążenie ku Bogu i odwrócenie się
od przyrody, albo odwrotnie. Dwie siły mogą więc być również przedstawione jako dwa cele, do
których człowiek dąży w „naturalny” sposób. Pogodzenie jednego z drugim, czyli osiągnięcie stanu
równowagi, lub też dążenie do dwóch celów jednocześnie, jest zdaniem Pascala niemożliwe. Z tego
można wyprowadzić dalsze konsekwencje natury egzystencjalnej [pomyśl jakie?].

Pascal wykorzystuje różne środki wyrazu aby podkreślić na czym polega ludzki dramat,

albo jak należy rozumieć samego człowieka. Jednym z najbardziej znanych metaforycznych
określeń człowieka jest porównanie go do „trzciny myślącej”. „Trzcina” ma obrazować kruchość,
czy też wręcz „znikomość” ludzkiej natury, którą można bardzo łatwo zniszczyć. Według Pascala,
człowiek pomimo tak słabej natury jest jednak wielki ze względu na zdolność myślenia. Na
zdolności myślenia i świadomości polega przewaga człowieka nad światem przyrody, który takich
zdolności nie posiada. Pascal zauważa, że przyroda niszcząc człowieka, nic o tym nie wie, podczas
gdy człowiek jest tego świadomy.

Przełamanie sceptycyzmu

W filozofii Pascala problematyka człowieka bezpośrednio warunkuje afirmatywne

rozwiązania dotyczące możliwości zdobywania wiedzy pewnej. Pascal, podobnie jak Kartezjusz,
wychodzi od sceptycyzmu po to, aby pokazać, że wiedza pewna jest jednak możliwa do zdobycia.
„Cóż za monstrum jest tedy człowiek? Cóż za osobliwość, co za potwór, co za chaos, co za zbieg
sprzeczności, co za dziw! Sędzia wszechrzeczy – bezrozumny robak ziemny; piastun prawdy – zlew

niepewności i błędu; chluba i zakała wszechświata.
Kto rozplącze ten zamęt? Natura gnębi pirrończyków, a rozum gnębi dogmatyków. Cóż tedy
poczniecie wy, o ludzie, którzy przyrodzonym rozumem dochodzicie waszej prawdziwej istoty? Nie
możecie uniknąć jednej z tych sekt ani też trwać w żadnej.
Poznaj tedy, pyszałku, jakim bezsensem jesteś dla samego siebie. Ukorz się, bezsilny rozumie;
umilknij głupia naturo: dowiedz się, że człowiek nieskończenie przerasta człowieka i usłysz od
swego Pana o swym prawdziwym stanie, którego nie znasz. Słuchaj Boga” (B. Pascal, Myśli, 438
frag.).

Cytowany fragment wypowiedzi Pascala wymaga komentarza. Pirrończycy, to sceptycy,

którzy głoszą tezę, że prawda nie jest możliwa do poznania. Dogmatyzm to stanowisko, które
przyjmuje jakieś przesłanki bez dowodu (wręcz „na wiarę”) i na nich opiera różne rozwiązania. Dla
Pascala przykładem dogmatyka był Kartezjusz, który swoją metodę poznania, a zatem i całą
filozofię oparł na rozumie. Dla Pascala dogmatyzm jest tyle samo wart co sceptycyzm, ponieważ
wiedza oparta na nieuzasadnionych przesłankach jest niepewna. Sceptycyzm również twierdzi, że
wiedza jaką zdobywamy jest niepewna. Znamienne jest, że Pascal w odniesieniu do tych stanowisk
używa pojęcia „sekta”, co w tym przypadku ma wymowę pejoratywną. Według Pascala,
podejmując wysiłek zdobywania wiedzy, ostatecznie zajmiemy stanowisko sceptycyzmu, albo
dogmatyzmu. Jednak z racji tego, że stanowiska te nie dają wiedzy pewnej, nie można trwać w
żadnej z tych „sekt”.

Wyjściem z impasu poznawczego jest Bóg. Pascal jest przedstawicielem sceptycyzmu

religijnego. Stanowisko to polega na zaakceptowaniu argumentów sceptycznych i potraktowaniu
ich jako ewidentnego „dowodu” przemawiającego za koniecznością przyjęcia prawd objawionych.
Jeżeli człowiek o „własnych siłach” nie jest w stanie zdobyć wiedzy pewnej, oznacza to, że Bóg w
ten sposób daje mu do zrozumienia, że jedynym źródłem wiedzy pewnej są prawdy objawione.

Pascal, mówiąc o Bogu w kontekście problematyki poznawczej, odwołuje się do filozofii

św. Augustyna. Nie mówi jednak o iluminacji lecz o „porządku serca”. W ujęciu formalnym oba
sposoby poznania są sobie podobne i można je określić mianem poznania intuicyjnego. Gwarancją
możliwości zdobywania wiedzy pewnej jest Bóg, który obdarzając człowieka łaską, zapewnia mu
„dostęp” do prawdy. W przyjętym rozwiązaniu ważne jest, że poznanie intuicyjne nie zależy od
podmiotu poznającego. Człowiek nie ma wpływu na to, czy może w ten sposób poznawać, zależy to
tylko od Boga. U Pascala przedmiotem poznania intuicyjnego są „pierwsze zasady”, na które,
oprócz istnienia Boga i innych prawd wiary, składają się również prawdy matematyczne, na
przykład natura liczb.

Odwołanie się do porządku serca nie oznacza, że Pascal definitywnie rezygnuje z rozumu

jako sposobu poznania. Przeciwnie, pomimo głoszonego sceptycyzmu i podkreślania w sposób
szczególny argumentów przeciwko rozumowi, Pascal będzie głosił, że rozum daje wiedzę pewną
ale pod warunkiem, że rozum oprze się na przesłankach otrzymanych z porządku serca. Pascal,
podobnie jak Kartezjusz, odwołuje się do zasady: dedukcja jest prawdziwa wtedy, gdy przesłanka
jest prawdziwa. Przesłanki, czyli pierwsze zasady otrzymane są od Boga. Człowiek, używając
rozumu i wykorzystując pierwsze przesłanki, jest w stanie zdobywać wiedzę pewną. W ten sposób
Pascal wykazuje to, czego jego zdaniem nie udało się Kartezjuszowi. Przy pewnym uproszczeniu
można stwierdzić, że obie teorie są podobne, obie stawiają sobie za cel wykazanie możliwości
zdobywania wiedzy pewnej; obie wykorzystują dedukcję; natomiast różnica polega na odmiennych
źródłach przesłanek (pewników), na których opiera się dedukcja.

Próba wykazania możliwości zdobywania wiedzy pewnej była dla Pascala, podobnie zresztą

jak dla Kartezjusza, bardzo ważna, uzasadniała bowiem działalność Pascala jako naukowca. Trzeba
pamiętać, że był on wybitnym matematykiem i fizykiem.

[„Poznaj tedy, pyszałku, jakim bezsensem jesteś dla samego siebie”. – Pomyśl nad dodatkowymi
argumentami uzasadniającymi tę tezę, lub nad kontrargumentami.]