Marek Kowalczyk
Instytut Psychologii UAM

PRIMING NEGATYWNY

HIPOTETYCZNE MECHANIZMY SELEKCJI W UWADZE

wybiórcze wzmacnianie tego, co potrzebne do realizacji zadania

wybiórcze osłabianie tego, co nie służy realizacji zadania lub przeszkadza w jego realizacji

jedno i drugie

Argumenty na rzecz mechanizmu dwuskładnikowego (Houghton i Tipper, 1994)

najszybsze różnicowanie bodźców relewantnych i nierelewantnych

skuteczne różnicowanie w całym zakresie zmienności rywalizujących sygnałów

PRIMING NEGATYWNY (IDENTYFIKACYJNY)

zjawisko wydłużenia się czasów reakcji lub większej częstości reakcji błędnych w warunkach,

gdy bodziec, który wymaga zareagowania, jest tożsamy bądź powiązany semantycznie z

bodźcem wcześniej ignorowanym

NEGATYWNY PRIMING LOKALIZACYJNY

zjawisko wydłużenia się czasów reakcji lub większej częstości reakcji błędnych w zadaniu

wymagającym wskazania położenia bodźca, kiedy ten bodziec pojawia się w miejscu, w którym

wcześniej wystąpił dystraktor

2

negatywny priming powtórzeniowy


przeczytaj wyraz napisany czerwoną czcionką


próba poprzedzająca

JABŁKO

WANNA

próba testowa

EKRAN

WANNA

(w warunkach kontrolnych nie ma związku pomiędzy bodźcami w próbie poprzedzającej i
testowej)



negatywny priming semantyczny


przeczytaj wyraz napisany czerwoną czcionką


próba poprzedzająca

LIST

PIES

próba testowa

NOC

KOT

zjawisko potwierdzone przy użyciu różnych bodźców i zadań: test Stroopa, identyfikowanie i
nazywanie liter, cyfr albo wyrazów, nazywanie przedmiotów na rysunkach, podejmowanie
decyzji leksykalnych, porównywanie liter, porównywanie nieregularnych kształtów, liczenie
obiektów, lokalizowanie bodźców w przestrzeni i reagowanie odpowiednio do ich położenia,
semantyczne kategoryzowanie

3

Priming negatywny w kontekście zadania Stroopa


nazywaj kolor czcionki, jakim napisane są kolejne wyrazy:

czerwony

żółty

niebieski

zielony

żółty

NEGATYWNY PRIMING LOKALIZACYJNY

zadanie lokalizacyjne:

osoba badana sygnalizuje położenie wyróżnionego bodźca (np. znaku „X”), a ignoruje położenie
dystraktora (np. znaku „O”)

priming negatywny oczekiwany jest wtedy, kiedy bodziec wymagający zareagowania pojawia się
w miejscu, w którym w próbie poprzedniej pojawił się dystraktor

naciśnij klawisz odpowiadający położeniu znaku „X”, zignoruj położenie „O”

próba poprzedzająca:

X

O

4

próba testowa:

X

O

(w warunkach kontrolnych obydwa elementy w próbie testowej pojawiają się w miejscach, w
których w próbie poprzedzającej nie pojawił się żaden)

PIERWOTNA INHIBICYJNA TEORIA PRIMINGU NEGATYWNEGO

Neill (1977), Tipper (1985), Neumann i DeSchepper (1992)

reprezentacja bodźca ignorowanego w próbie poprzedzającej zostaje aktywnie wyhamowana w
procesie odróżniania go od bodźca, na który należy zareagować, co oznacza krótkotrwałe
zmniejszenie poziomu jej wzbudzenia poniżej wartości typowej

jeżeli bodziec uprzednio ignorowany lub bodziec skojarzony z uprzednio ignorowanym wymaga
zidentyfikowania i reakcji, kiedy poziom wzbudzenia właściwej reprezentacji jest (jeszcze)
obniżony w rezultacie jej wyhamowania, identyfikacja trwa dłużej i większe jest
prawdopodobieństwo błędnej reakcji, czyli występuje priming negatywny

występowanie primingu negatywnego wtedy, kiedy krytyczne bodźce są jedynie powiązane
semantycznie, a nie tożsame, tłumaczy założenie, że hamowanie reprezentacji dystraktora
rozprzestrzenia się również na reprezentacje powiązane z nią semantycznie

GENEZA ZAINTERESOWANIA BADACZY PRIMINGIEM NEGATYWNYM

hamowanie jest ważne


deficyt hamowania może być przyczyną różnorodnych zaburzeń w funkcjonowaniu


priming negatywny jest prostym wskaźnikiem hamowania

5

Priming negatywny traktowany jako:


narzędzie eksperymentalnej eksploracji właściwości procesów hamowania


narzędzie diagnozy sprawności tych procesów u poszczególnych osób lub grup osób

BADANIA NAD WŁAŚCIWOŚCIAMI PRIMINGU NEGATYWNEGO:

WYNIKI NIEZGODNE Z PIERWOTNĄ KONCEPCJĄ INHIBICYJNĄ

możliwe są długotrwałe negatywne efekty primingowe (Tipper i in., 1991; Lowe, 1998,
DeSchepper i Treisman, 1996)

priming negatywny zależy od kontekstu, w jakim w próbie testowej pojawia się bodziec
wcześniej ignorowany

na przykład
zwykle nie występuje, jeżeli w próbie testowej nie ma dystraktora (Lowe, 1979; Tipper i

Cranston, 1985; Moore, 1994; Milliken i Joordens, 1996; Milliken, Joordens, Merikle i
Seiffert, 1998)

przeczytaj wyraz napisany czerwoną czcionką

próba poprzedzająca

JABŁKO

WANNA

próba testowa

WANNA

(brak negatywnego efektu primingowego; niekiedy w takich warunkach obserwuje się priming
pozytywny)


priming negatywny zależy od kontekstu prób, w jakim pojawiają się krytyczne sekwencje: próba
poprzedzająca – próba testowa (Lowe, 1979, 1998; Moore, 1994)

takie same próby poprzedzające w zależności od warunków próby testowej lub kontekstu innych
prób mogą prowadzić do pozytywnych albo do negatywnych efektów primingowych (np. Lowe,
1979, 1998; Tipper i Cranston, 1985)

wielkość primingu negatywnego nie koreluje z innymi domniemanymi wskaźnikami hamowania
(Kramer, Humphrey, Larish, Logan i Strayer, 1994; Friedman i Miyake, 2004)

6

STANOWISKA WOBEC USTALEŃ SPRZECZNYCH Z PIERWOTNĄ INHIBICYJNĄ
TEORIĄ PRIMINGU NEGATYWNEGO


priming negatywny w ogóle nie wiąże się z procesami hamowania, ma inną naturę


założenie o inhibicyjnej genezie primingu negatywnego + rewizja/rozbudowanie założeń

pierwotnej koncepcji inhibicyjnej

NIEINHIBICYJNE WYJAŚNIENIA PRIMINGU NEGATYWNEGO

przyczyną zjawiska jest pewna niezgodność czy konflikt, do którego dochodzi w próbie testowej
wskutek przetwarzania w niej reprezentacji pamięciowych wykreowanych w próbie
poprzedzającej

HIPOTEZA NIEZGODNOŚCI CECH*

1

(code-coordination hypothesis; feature mismatch hypothesis)

Lowe (1979)

przyczyną primingu negatywnego jest niezgodność percepcyjnej i pamięciowej reprezentacji
cech obiektu, który w próbie poprzedzającej pełni rolę dystraktora, a w próbie testowej – rolę
bodźca wymagającego zareagowania (jeżeli w próbie poprzedzającej i testowej obowiązuje to
samo kryterium odróżniania bodźca od dystraktora, to ten obiekt w obu próbach musi się różnić
tą cechą kryterialną, np. kolorem)


Park i Kanwisher (1994)

w zadaniu lokalizacyjnym przyczyną wydłużenia czasów reakcji może być niespójność cech
obiektów pojawiających się w krótkim czasie jeden po drugim w tym samym miejscu, co
utrudnia identyfikację bodźca w próbie testowej

[Te hipotezy zostały sfalsyfikowane jako ogólne wyjaśnienia zjawiska, chociaż nie można
wykluczyć, że postulowane w nich mechanizmy w pewnych okolicznościach mogą być
przyczyną primingu negatywnego].

1

Gwiazdką oznaczyłem koncepcje, których znajomość nie będzie wymagana na egzaminie (i których nie

omawiam na wykładzie). Ale warto wiedzieć, że takie są!

7

HIPOTEZA WYDOBYCIA ŚLADU EPIZODYCZNEGO

(episodic trace retrieval hypothesis)

Neill i Valdes (1992), Neill, Valdes, Terry i Gorfein (1992)

jeżeli w próbie testowej zostaje wydobyta epizodyczna reprezentacja bodźca utworzona wtedy,
gdy był on dystraktorem, to wraz z nią wzbudzony zostaje zapis „nie reaguj” czy „nie
przetwarzaj”, sprzeczny z obecnym wymogiem zareagowania na ten bodziec; przezwyciężenie
tego konfliktu wymaga dodatkowego czasu i w tych warunkach większe jest
prawdopodobieństwo błędnej reakcji

Hipoteza wydobycia śladu epizodycznego tłumaczy:

długotrwałe negatywne efekty primingowe

rolę czynników kontekstowych

HIPOTEZA ROZRÓśNIANIA CZASOWEGO*

(temporal discrimination hypothesis)

Milliken, Joordens, Merikle i Seiffert (1998)

w przetwarzaniu bodźca zapada decyzja, czy jest on „nowy” (nie był ostatnio przetwarzany),
zatem wymaga zidentyfikowania za pomocą algorytmicznej komputacji, czy też „stary” (był
niedawno przetwarzany) i można wyemitować reakcję na podstawie jego już „gotowej” i
dostępnej reprezentacji pamięciowej (zob. teoria automatyzacji Logana w pliku Priming
powtórzeniowy i automatyzacja)

priming negatywny wynika z przedłużonego czasu rozstrzygania tej kwestii w próbie testowej,
kiedy bodźcem jest element poprzednio ignorowany, a zatem odpowiada mu reprezentacja
wzbudzona, ale wzbudzona słabo (ponieważ w próbie poprzedzającej uwaga była skierowana na
inny bodziec)

ZREWIDOWANA KONCEPCJA INHIBICYJNA

Tipper (2001)

połączenie założenia o inhibicyjnej genezie primingu negatywnego z takim mechanizmem
„przeniesienia” skutków ignorowania bodźca w próbie poprzedzającej na próbę testową, jaki
zakłada hipoteza wydobycia śladu epizodycznego

8

procesy hamowania są zapamiętywane, to znaczy one same albo ich skutki mogą być
reaktywowane zgodnie z ogólnymi zasadami funkcjonowania pamięci, kiedy ponownie
napotykany jest obiekt, którego reprezentacja była tłumiona

„Nawet jeśli procesy hamowania nie pozostają aktywne przez długi czas (...) mogą być one

wydobyte późnej. To znaczy, bodziec wymagający zareagowania w próbie testowej może
spowodować wydobycie wcześniejszego epizodu przetwarzania, w którym tenże bodziec był
ignorowany. To przywracałoby wewnętrzne reprezentacje bodźca w takiej ich postaci, jaką miały
wtedy, kiedy oddziaływały na nie mechanizmy uwagi selektywnej – czyli kiedy były
wyhamowane” (Tipper, 2001, s. 323).



Inne zjawiska związane z uwagą interpretowane inhibicyjnie:

HAMOWANIE POWROTU

(inhibition of return, IOR)

zjawisko polega na spowolnionym reagowaniu na bodziec pojawiający się w miejscu, na które
wcześniej była skierowana uwaga

jest tłumaczone blokowaniem powrotu uwagi do miejsca, na które była już skierowana

2

Posner i Cohen (1984)

trzy ramki

uczestnicy mają kierować wzrok na ramkę środkową (a przemieszczać jedynie uwagę)
zadanie detekcyjne: reakcja na pojawienie się bodźca (np. czarnego kwadratu)

2

To jest wyjaśnienie dominujące, ale nie jedyne. Pratt, Spalek i Bradshaw (1999) zaproponowali

nieinhibicyjne wyjaśnienie zjawiska, odwołujące się do „bezwładności” przemieszczanej uwagi
(attentional momentum). MacLeod i in. (2003) słusznie krytykują nazwę „hamowanie powrotu”,
zakładającą określony (inhibicyjny) mechanizm zjawiska.

9

w ramce centralnej pojawia się on w 60% wypadków, w lewej – w 10%, w prawej – w 10%

próba zaczyna się od krótkotrwałego rozjaśnienia jednej z ramek peryferycznych
po przerwie o zmiennej długości (0, 50, 100, 200, 300, 500 ms) ekspozycja bodźca

bodziec eksponowany w miejscu wcześniejszego rozjaśnienia

odstęp pomiędzy rozjaśnieniem ramki i ekspozycją bodźca: 0, 50, 100, 200 ms

skrócenie czasów reakcji w porównaniu z warunkami kontrolnymi

odstęp pomiędzy rozjaśnieniem ramki i ekspozycją bodźca: 300, 500 ms

wydłużenie czasów reakcji w porównaniu z warunkami kontrolnymi

zakłada się, że uwaga jest przyciągana przez rozjaśnienie ramki, po czym wraca do ramki
centralnej, w której bodziec pojawia się z największą częstością: powrót do miejsca, na które
uwaga była skierowana wcześniej (ramka peryferyczna, w której pojawia się bodziec) jest
utrudniony

zjawisko występuje również wtedy, kiedy bodziec wymagający zareagowania pojawia się w
miejscu, w którym wcześniej pojawił się bodziec także wymagający reakcji (procedura bodziec-
bodziec, a nie – jak w eksperymencie przedstawionym wyżej – wskazówka-bodziec)

Maylor (1985), Maylor i Hockey (1985), Posner i in. (1984)

zjawisko dotyczyć może obiektu, a nie miejsca w przestrzeni

Tipper, Driver i Weaver (1991)

trzy kwadraty, dwa peryferyczne zmieniały swoje położenie pomiędzy wskazówką a
bodźcem (poruszały się po okręgu wokół jednej osi)

występowało spowolnienie reakcji, mimo że wskazówka wyróżniająca kwadrat
(przyciągająca uwagę) pojawiała się w jednym jego położeniu, a bodziec wymagający
reakcji w innym jego położeniu

Tipper, Jordan i Weaver (1999)

hamowanie powrotu dotyczyło zarówno miejsca, w którym była wskazówka, jak i obiektu
(w nowym położeniu)

10

Jordan i Tipper (1999(

hamowanie powrotu dotyczyło również części obiektu innych niż ta, w której pojawiała
się wskazówka

Efekt „hamowania powrotu” w standardowych warunkach utrzymuje się przez jakieś 3 sekundy
po ekspozycji bodźca, który go wywołuje. Tipper, Grison i Kessler (2003) zademonstrowali
jednak (tak jak to wcześniej pokazano w odniesieniu do primingu negatywnego), że w
specjalnych warunkach efekt może być znacznie trwalszy (utrzymując się przez 3 bądź nawet 13
minut).

HAMOWANIE LATENTNE (latent inhibition)

zjawisko utrudnionego wytwarzania reakcji warunkowej na bodźce, które wcześniej były
eksponowane bez wzmacniania

HAMOWANIE ODRUCHU WZDRYGNIĘCIA (prepulse inhibition)

zjawisko osłabienia reakcji wzdrygnięcia, kiedy bodziec wywołujący wzdrygnięcie jest
poprzedzany podobnym bodźcem o mniejszej intensywności

HABITUACJA

osłabienie lub zanik reakcji orientacyjnej na bodziec powtarzający się: taki bodziec przestaje być
subiektywnie zauważany, w miarę powtórzeń słabnie wywoływane przez niego pobudzenie
fizjologiczne

11

Literatura

Houghton, G., Tipper, S.P. (1994). A model of inhibitory mechanisms in selective attention, [w:]

D. Dagenbach i T.H. Carr (red.), Inhibitory processes in attention, memory, and language (s.
53-112). San Diego: Academic Press.

Klein, R., Ivanoff, J. (2008). Inhibition of return. Scholarpedia, 3(10): 3650.

[www.scholarpedia.org/article/Inhibition_of_return]

May, C.P., Kane, M.J., Hasher, L. (1995). Determinants of negative priming. Psychological

Bulletin, 118, 35-54.

Milliken, B., Joordens, S., Merikle, P.M., Seiffert, A.E. (1998). Selective attention: A

reevaluation of the implications of negative priming. Psychological Review, 105, 203-229.

Neill, W.T., Mathis, K.M. (1998). Transfer-inappropriate processing: Negative priming and

related phenomena, [w:] D.L. Medin (red.), The psychology of learning and motivation:
Advances in research and theory (Vol. 38, s.1-43). San Diego: Academic Press.

Neill, W.T., Valdes, L.A. (1992). Persistence of negative priming: Steady state or decay? Journal

of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 18, 565-576.

Neill, W.T., Valdes, L.A. (1996). Facilitatory and inhibitory aspects of attention, [w:] A.F.

Kramer, M.G.H. Coles i G.D. Logan (red.), Converging operations in the study of visual
selective attention (s. 77-106). Washington, DC: American Psychological Association.

Neill, W.T., Valdes, L.A., Terry, K.M. (1995). Selective attention and the inhibitory control of

cognition, [w:] F.N. Dempster i C.J. Brainerd (red.), Interference and inhibition in cognition
(s. 207-261). San Diego: Academic Press.

Neill, W.T., Valdes, L.A., Terry, K.M., Gorfein, D.S. (1992). Persistence of negative priming: II.

Evidence for episodic trace retrieval. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory,
and Cognition, 18, 993-1000.

Park, J., Kanwisher, N. (1994). Negative priming for spatial locations: Identity mismatching, not

distractor inhibition. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and
Performance, 20, 613-623.

Tipper, S.P. (2001). Does negative priming reflect inhibitory mechanisms? A review and

integration of conflicting views. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 54A, 321-
343.

Tipper, S.P., Grison, S., Kessler, K. (2003). Long-term inhibition of the return of attention.

Psychological Science, 14, 19-25.

Tipper, S.P., Milliken, B. (1996). Distinguishing between inhibition-based and episodic retrieval-

based accounts of negative priming, [w:] A.F. Kramer, M.G.H. Coles i G.D. Logan (red.),
Converging operations in the study of visual selective attention (s. 337-363). Washington, DC:
American Psychological Association.

Publikacje przeglądowe w języku polskim:

Drogosz, M. (2003). Negatywne poprzedzanie jako narzędzie badania zaburzeń poznawczych.

Studia Psychologiczne, 41, 37-59.

Kowalczyk, M. (2005a). Procesy hamowania, uczenie się i pamięć w mechanizmach uwagi

selektywnej – wnioski z badań nad primingiem negatywnym. Psychologia – Etologia –
Genetyka, 11, 31-63.

Kowalczyk, M. (2005b). Priming negatywny a zaburzenia samoregulacji: przegląd badań

inspirowanych hipotezą deficytu hamowania. Psychologia – Etologia – Genetyka, 12, 7-40.