Wpływ telewizji na psychikę i osobowość dziecka

Coraz częściej toczą się dyskusje na temat wpływu telewizji na rozwój dzieci i skutków jej oddziaływania na psychikę młodocianych odbiorców.

Według statystyk w Polsce dzieci w wieku szkolnym oglądają telewizję ok. 20 godzin tygodniowo. Zapracowani rodzice chętnie oddają dziecko takiemu "wychowawcy". Dzieckiem wpatrzonym w szklany ekran nie trzeba się specjalnie zajmować, nie trzeba go zabawiać, podsuwać pomysłów do zabaw, organizować mu czasu. Telewizor staje się "lekarstwem", na nudę, niegrzeczne zachowanie, zmartwienia. Zdaje się, że wszystkie dziecięce problemy przestają wtedy istnieć.

Młodzi odbiorcy programów telewizyjnych pozostają pod ich ogromnym wpływem. Wpływ ten jest bardzo złożony i oddziaływuje w wielu aspektach.

W przypadku filmu i telewizji wyróżniono wpływ: bezpośredni, kumulatywny

i podświadomy. Wpływ kumulatywny działa na zasadzie mechanizmu krążenia. Każdy program wywiera mały, prawie niedostrzegalny wpływ, który następnie snuje się w pamięci odbiorcy i kumuluje z wpływem z poprzednich programów, powodując w psychice odbiorcy wyraźne zmiany. Zbliżony do niego jest wpływ podświadomy. Widz może początkowo odrzucić postawy prezentowane na ekranie z powodu kontekstu, w jakim zostały ukazane (np. postawa agresywna zostaje ukarana).

Z czasem jednak okoliczności towarzyszące ulegają zapomnieniu, a napięcie uczuciowe wywołane przez postawę bohatera utworu tkwi w odbiorcy.

Wymienione rodzaje wpływów telewizyjnych na widza, są szczególnie widoczne u najmłodszych.

Największy wpływ ma oddziaływanie bezpośrednie, gdyż działa na emocje i uczucia dziecka. Mali widzowie głęboko przeżywają obrazy niosące ze sobą duży ładunek emocjonalny i to nie tylko ten o charakterze negatywnym, ale także ten, który wywołuje pozytywne emocje. Emocje te są tym silniejsze, że często wspomaga je bogata wyobraźnia dziecięca oraz fakt, że dzieci nie zawsze potrafią odróżnić to, co rzeczywiste od fikcji. Drastyczna treść programów może stwarzać napięcia nerwowe, zaburzające poczucie bezpieczeństwa. Bierna obserwacja, której, efektem są nagromadzone różnorodne, przeważnie negatywne emocje, ujawniają się w psychice pod postacią lęków, zaburzeń snu, nadpobudliwości, drażliwości, a nawet agresji. Niebezpieczny dla dzieci staje się również natłok treści. Jednego dnia w programie TV przedstawiane są sprawy ważne i błahe, głębokie i płytkie, tragiczne i zabawne. Wszystkie prezentowane są na tym samym ekranie, w jednym szeregu, toteż w umyśle widza wszystkie sprawy mogą nabrać równorzędnego znaczenia. Świat zmienia się w zlew obrazów. Powstaje obawa, że ten zlepek obrazów może wytworzyć u młodocianych odbiorców postawę ich obojętności, dystansu wobec ludzkich cierpień i problemów.

Mali odbiorcy tworzą swoją wizję świata na pozornych przesłankach.

Dzieci nie dostrzegają jeszcze logicznego związku między faktami i zdarzeniami, tłumaczą obserwowane zjawiska w "magiczny sposób".

"Z trudem albo wcale nie odróżniają tego, co jest prawdziwe, od tego co nie jest prawdziwe. Dla nich rzeczy oglądane w telewizji są równie prawdziwe jak te spotykane w przedszkolu, szkole, na podwórku, we własnym domu." ¹

Stworzona tą drogą fikcja staje się bliższa i bardziej zrozumiała niż realne życie, tym bardziej, że dzieci często więcej czasu spędzają w obecności telewizora niż w kontaktach z otoczeniem społecznym: rodzicami, rówieśnikami czy rodzeństwem.

Psychologowie twierdzą, że dzieci, których rodzice posługują się telewizją aby sobie zapewnić "święty spokój", mogą w przyszłości nie radzić sobie z normalnymi problemami życia codziennego, gdyż zamiast starać się rozwiązywać kłopoty, stosować będą wygodne "uniki", które odrywać je będą od rzeczywistości. Będą szukać jak najłatwiejszych i jak najprostszych, lecz nie zawsze najlepszych rozwiązań. Dla nich telewizja stanowić będzie rodzaj ochronnego płaszczyka, pod którym będą się chować w razie zagrożenia, jednak nie będą potrafili temu zagrożeniu zaradzić.

Oglądając film dzieci przyjmują dosłownie elementy wizualne i nie są zdolne doszukiwać się przenośni czy symbolu. Ważne jest dla nich to, co pokazuje film, a nie to, co się za prezentowanymi treściami kryje. Podziwiają mądrych i silnych bohaterów, ale nie potrafią wnikać w motyw ich działania. Ich oceny są powierzchowne i globalne.

Dla dzieci starszych, potrafiących odróżnić rzeczywistość od fikcji, szczególnie niebezpieczne są programy telewizyjne przekazujące wiadomości o morderstwach, klęskach żywiołowych, kataklizmach itp: gdyż młodzi widzowie mają tendencję do wyobrażania sobie, że to co widzą na ekranie może przytrafić się im samym albo komuś bliskiemu.

Dlatego tak ważna staje się pomoc rodziców w doborze programów i eliminowaniu tych, których dziecko nie powinno oglądać, oraz w regulowaniu czasu spędzanego przed telewizorem. Dziecko bez pomocy osoby dorosłej nie jest w stanie sobie poradzić z różnorodnymi informacjami znanymi tylko z przekazu bezpośredniego.

Niebezpieczne dla psychiki dzieci są bodźce słabsze, ale systematycznie i długotrwale oddziałujące na nie. Sprzyjają one niemożności wyrażania uczuć i narastania napięć emocjonalnych, a także zaburzają zachowanie dziecka i prowadzą do dezorganizacji osobowości.

J. Koblewska wyróżnia także wpływ zewnętrzny, który jest najbardziej dostrzegalny, a przejawia się w naśladowaniu zaobserwowanych wzorów zachowań ulubionych bohaterów bez próby ich oceny. W zabawach swobodnych, dzieci dosłownie odtwarzają utrwalone w pamięci obrazy i sceny z filmów. Konsekwencją takiego rodzaju wpływów są zmiany w zakresie sposobu mówienia i myślenia. Dzieci przyswajają język bohaterów operując słowami, których często nie rozumieją, a ich wypowiedzi są stereotypowe.

Inne szkodliwe wpływy telewizji w okresie rozwojowym, które należy brać pod uwagę to:

• zaburzenia komunikacji, gdyż dialog z ekranem jest zawsze jednostronny,

• brak umiejętności przyjmowania oceny rówieśników ("telewizor" nie ocenia),

• braku umiejętności postrzegania przez dzieci rówieśników jako atrakcyjnych partnerów (towarzyszy zabaw i rozmów),

• nawiązywanie jedynie krótkotrwałych i powierzchownych kontaktów,

• całkowitej odmowy kontaktu, szczególnie gdy wymaga on pewnego wysiłku

(w kontakcie z telewizją taki wysiłek nie jest konieczny, telewizor jest zawsze dostępny)

• oderwanie od realnego życia poprzez wypełnianie go treściami telewizyjnymi,

• zniekształcenie wyobraźni i aktywności twórczej - nie jest ona potrzebna do odbioru programów telewizyjnych mających formę nadającą się do "bezpośredniego przyswojenia". (Czytając słowo pisane musimy dokonywać aktów twórczych wyobraźnią),

• upośledzenie prawidłowej mowy u najmłodszych dzieci, szczególnie tych, którym pozwala się oglądać wiele filmów wideo. (Bohaterowie filmów często porozumiewają się swoistą niby - mową, którą przyjmują dzieci),

• zaburzenia postrzegania perspektywy,

• wykształcenie postrzegania fotograficznego i dwuwymiarowego rzeczywistości, oglądanej na ekranie,

• kształcenie podatności na sugestię i bezkrytyczność,

• wytwarzanie sztucznych potrzeb (reklamy telewizyjne),

• indukcja zachowań agresywnych, fobii, lęków związanych z treściami oglądanych filmów i programów.

Nadmierne oglądanie telewizji przez dzieci prowadzi też do ich niedostatecznej aktywności fizycznej, społecznej i intelektualnej. Wszystkie zabawy: czytanie bajek, rysowanie, budowanie z klocków lub też zabawy ruchowe na świeżym powietrzu, kontakty z rówieśnikami zastępuje włączony telewizor.

Efektem zbyt długiego siedzenia przed telewizorem mogą być wady postawy, gorsza kondycja, mniejsza odporność, większa skłonność do zachorowań,

a także otyłość, gdyż nieruchoma pozycja i oglądanie sprzyjają ciągłemu "pogryzaniu". Zbyt długie oglądanie telewizji może zahamować zainteresowanie dziecka książkami. Łatwo daje się zaobserwować fakt, że dzieci nałogowo oglądające telewizję na ogół mają gorzej wykształconą umiejętność czytania (mniej czasu na ćwiczenia i naukę), kłopoty z ortografią ("opatrzenie się" z trudnymi ortograficznie słowami podczas czytania tekstów pomaga w przyswajaniu ich pisowni). "Telewizyjne" dzieci na lekcjach stają się bierne lub nudzą się i nie potrafią się skoncentrować, wydaje się jakby oczekiwały od nauczyciela używania w czasie lekcji zaawansowanych technicznie efektów specjalnych wykorzystywanych w filmach i wartkiej akcji. W rezultacie osiągają gorsze wyniki w nauce, niż ich rówieśnicy spędzający przed telewizorem niewiele czasu.

W ostatnim czasie udowodniono, że wzrost agresywnego zachowania dzieci i młodzieży ma związek z przemocą i brutalizacją życia prezentowaną w mediach non stop. Młodzi ludzie mają niczym nie ograniczony dostęp do kaset wideo z filmami grozy, pornograficznymi i sensacyjnymi. Zdaniem socjologów następstwem oglądania scen przemocy jest tzw. "habituacja", czyli emocjonalne i fizjologiczne przyzwyczajenie się do tego rodzaju scen. Dzieci uzależniają się od nich, jak od leków czy narkotyków - potrzebują coraz większych dawek.

Młodociani widzowie powoli obojętnieją na okrucieństwo, w trakcie oglądania brutalnych scen zatracają moralną wrażliwość i dochodzą do przekonania, że zachowania agresywne są nie uniknione i usprawiedliwione, więc na agresję należy odpowiadać agresją. Jeśli uwzględnimy fakt, iż bierna obserwacja jest tak skutecznym mechanizmem socjalizacyjnym jak czynne uczestnictwo to dostrzeżemy związek między "telewizyjnym stylem życia", a zaburzeniami zachowania i dysfunkcji osobowości dzieci i młodzieży. "Telewizja upowszechnia wśród najmłodszych antyspołeczne wzorce zachowania, uczy egoizmu, bierności i konsumpcyjnego stosunku do życia".

Przedstawione negatywne wpływy telewizji nie świadczą o tym, że dzieci nie powinny oglądać programów telewizyjnych, oraz że powinniśmy pozbyć się telewizora. Telewizja ma również swoje pozytywne strony, które odpowiednio wykorzystane sprawią, że dzieci wyniosą wiele korzyści z oglądanych programów. Aby dziecko skorzystało z telewizji należy zapewnić mu właściwe warunki, są to:

- dostosowanie programu do możliwości intelektualnych i emocjonalnych dziecka,

- kontrolowanie czasu oglądania,

- omówienie i interpretowanie obejrzanych treści (np: z rodzicami, nauczycielami, dziadkami, rówieśnikami).

Specjaliści podkreślają, że tylko świadome i właściwe organizowanie obcowania dziecka z telewizją wpływa pozytywnie na rozwój wszystkich sfer psychiki tj: sfery poznawczej, emocjonalnej, społecznej i moralnej. Do pozytywnych oddziaływań programów telewizyjnych na dziecko należy zaliczyć:

- dostarczanie nowych wiadomości i jednocześnie pomaganie w rozumieniu wielu pojęć,

- rozwijanie i wzbogacanie czynnego i biernego słownika dziecka oraz pomaganie w wiązaniu zdarzeń i faktów w logiczną całość,

- rozwijanie zainteresowań i zdolności poznawczych,

- kształtowanie postaw społeczno - moralnych,

- dostarczanie tematów i wyzwalanie chęci zabawy,

- rozwijanie twórczości plastycznej.

Znajomość negatywnych i pozytywnych wpływów programów telewizyjnych pomoże nam ustrzec młodych widzów oraz siebie samych przed niebezpieczeństwem bezkrytycznego odbioru programów oraz przed sterowaniem naszym życiem przez telewizję. Pamiętajmy, że to dorośli decydują o "dawce telewizji", jaka jest aplikowana dzieciom.

Warto poznać i respektować "Zasady rozsądnego oglądania telewizji" zaczerpnięte

z książki A. Eisenberga, H. Murkoff, S. E. Harhway "Drugi i trzeci rok życia dziecka. Poradnik dla matek i ojców"

1 Ogranicz oglądanie telewizji

Dziecko do18 miesiąca życia może łatwo obyć się bez telewizora, gdy skończy półtora roku wystarczy mu 15 minut (chyba, że emitowany program dla dzieci trwa dłużej -nie można wyłączać telewizora w połowie programu, gdy dziecko jest nim zainteresowane), gdy skończy 2 lata przedłużaj czas spędzany przed ekranem stopniowo, ale tylko wtedy, gdy nie wchodzi w grę np. spacer z powodu złej pogody lub inne zajęcia. W wieku przedszkolnym maksymalny czas przesiadywania dziecka przed telewizorem wynosi 1 godzinę dziennie.

2 Przestrzegaj ograniczeń

Po wyczerpaniu "limitu" wyłączaj telewizor. Zasadę można złamać tylko w wyjątkowych wypadkach, np. gdy dziecko jest chore lub w telewizji jest coś wartościowego, czym jest ono szczególnie zainteresowane. Trzeba jednak wtedy poinformować dziecko, Ze robimy to wyjątkowo.

3 Wybieraj pory oglądania telewizji

Wystrzegaj się włączania telewizora podczas posiłków, w czasie, gdy dziecko jest zajęte, w czasie rodzinnych spotkań i uroczystości (z wyjątkiem specjalnych programów okolicznościowych).

4 Oglądajcie wspólnie

Można wtedy wymienić uwagi na temat, co dzieje się na ekranie, korygować błędne poglądy i skojarzenia, wskazywać na pozytywne wartości (oglądając z dzieckiem, można robić coś innego np. obierać jarzyny, rozwiązywać krzyżówkę itp.).

5 Uczyń oglądanie telewizji aktywnym zajęciem

Odwołuj się do pozytywnych postaci z ekranu, naśladuj zabawy podobne do tych z dziecięcych programów, powtarzaj piosenki.

6 Nie używaj telewizji jako "opiekunki" do dziecka

Pozwalaj dziecku na oglądanie tylko w sytuacjach, gdy jest to absolutnie konieczne, nie uważaj telewizji za sposób na ukojenie, pocieszenie czy formę reagowania na potrzeby dziecka.

7 Nie używaj telewizji jako formy przekupstwa, nagrody lub kary

Kojarzenie telewizji z dobrym zachowaniem wyrabia pogląd, że i ona sama musi być dobra, skoro tylko grzeczne dzieci mogą ją oglądać. Używanie jej jako pokusy ("Jak przestaniesz płakać to pozwolę ci oglądać") powoduje, że obiecywany program staje się atrakcyjniejszy.

8 Dawaj dobry przykład: stań się wzorem odpowiedzialnego oglądania telewizji

Z wyjątkiem ulubionych programów odłóż oglądanie na czas, kiedy dzieci już spokojnie śpią. Pamiętaj zasadzie, Ze dzieci z całego świata mają dwie cech wspólne: zamykają uszy na rady, a otwierają oczy na przykład.

9 Oglądajcie wybiórczo

Zanim pozwolisz dziecku na oglądanie postaraj się sama wcześniej zobaczyć pogram, obiektywnie oceniaj, czy jest odpowiedni, poszukaj audycji ciekawych, wartościowych, bez przemocy i agresywności, wyklucz oglądanie "hurtem". Jeżeli masz kilkoro dzieci w różnym wieku, nie pozwalaj, by maluchy oglądały programy dla starszych.

10 Osłabiaj negatywne skutki

Odwracaj uwagę rodziny od telewizji innymi zajęciami, np. praca w ogródku, wspólny spacer, robótki ręczne; dyskutuj nie tylko o dobrych, ale i złych stronach oglądanych programów (Czy nie uważasz, że ci chłopcy źle traktują swojego kolegę?, "Zobacz, jak mama tuli dzidziusia, z pewnością bardzo go kocha" itd.). Rozwijaj styl życia, którego elementem jest racjonalna dieta dziecka, nie pozwól, by twoje dziecko zostało oczarowane magią telewizyjnych reklam promujących bezwartościowe często produkty. Jeżeli dziecko przypadkowo zobaczy lub usłyszy(co jest nieuniknione) coś budzącego przerażenie, nie unikaj rozmowy o przemocy. Staraj się tylko dostosować wyjaśnienia do wieku dziecka i łagodzić strach uspakajającym wyjaśnieniem. Stwarzaj dziecku zawsze poczucie bezpieczeństwa, nie dopuszczaj do niepewności i lęku.

Sądzę, że świadome i przemyślane dobieranie programów, pod względem niesionych przez nie treści, czasu ich trwania, oraz bezwzględna konsekwencja w ograniczaniu do niezbędnego minimum kontaktów z telewizją, może zmniejszyć jej szkodliwe oddziaływanie na współczesnego człowieka, a szczególnie na dziecko.

 

BIBLIOGRAFIA

E.Jaszczyszyn, A. Kozłowski, B. Pietrewicz, Wpływ telewizji na rozwój dziecka
"Wych. w Przedszkolu" 1993 nr 6
L. Kirwil, Negatywne skutki oddziaływania telewizyjnych scen przemocy na dzieci "Nowiny Psychologiczne" 1995 nr 4
J. Koblewska Szkoła i środki masowego oddziaływania
M. Przetacznik-Gierowska, Z. Włodarski Psychologia wychowawcza
M. Sitarczuk Telewizyjny styl życia w opinii dzieci i rodziców "Wych. w Przedszkolu" 1998 nr 8 J. Wilkowska Telepokusa "Wychowawca" 1988 nr 5

Przypisy:
1. J. Wilkomska., Telepokusa. Wychowawca, 1988, nr 5, s.31

Opracowanie: Wioletta Gurzkowska