Heraldyka litewska

O

zjawisku znaków herbowych na Litwie przed jej unią z Polską trudno jest cokolwiek

powiedzieć. Wiemy, że zarówno książęta jak i część możnych litewskich przed rokiem 1385
używali pieczęci do sygnowania traktatów i korespondencji. Na tych pieczęciach pojawiają
się określone symbole, jak np. Kolumny Giedymina, Pogoń w lewo lub prawo, pieszy rycerz,
znaki kreskowe itp. Czy jednak można mówić o tych symbolach jako o znakach
heraldycznych? Z całą pewnością nie, bowiem społeczeństwo Wielkiego Księstwa
Litewskiego, chociaż zróżnicowane stanowo, nie zetknęło się dotąd z herbem jako
identyfikatorem grupy krewniaczej. Łaska monarsza, lub inne czynniki, mogły powodować
awans jednostek do grupy bardziej uprzywilejowanej, czego przykładem jest Wojdyło, który z
podrzędnego sługi stał się panem i szwagrem wielkiego księcia Jagiełły. Ten Wojdyło
posiadał własną pieczęć ze znakiem kreskowym.

T

o społeczeństwo Litwy pogańskiej, jeżeli przyjmowało jakieś wzorce, to pochodziły

one nie z zachodu, lecz adaptowało elementy kultury prawosławnej, ruskiej. Decyzja o
zawarciu unii Litwy z Polską wyrażona aktem wystawionym w Krewie 14 sierpnia 1385 roku
przez wielkiego księcia Jagiełłę i jego braci była zapowiedzią zmian, które miały się pojawić
na Litwie. Chrystianizacja w obrządku zachodnim większej części bojarstwa litewskiego
spowodowała zahamowanie wpływów ruskich na ustrój społeczny Wielkiego Księstwa
Litewskiego. Wcielenie Wielkiego Księstwa Litewskiego do Korony Polskiej zamierzone w
jednym z punktów traktatu krewskiego oznaczało chęć dostosowania państwa i społeczeństwa
litewskiego do norm i zwyczajów panujących w Polsce.

J

ednocześnie mamy do czynienia z wyraźnym podziałem społeczeństwa litewskiego już

nie tylko na stany, lecz w ramach stanów na chrześcijan bardziej uprzywilejowanych i mniej
uprzywilejowanych. Dążność Jagiełły do pozyskania dla katolicyzmu jak największej liczby
bojarstwa sprawiła wystawienie przez tego monarchę przywilejów w lutym 1387 roku, w
których katolicy uzyskali lepsze prawa od prawosławnych. Ten podział religijny w ramach
jednego stanu powodował, iż w momencie buntu któregoś z książąt przeciwko władcy
następowała polaryzacja sił wokół władcy i buntownika przeważnie według kryterium
wyznaniowego. Przykładem służą tu bunty Witolda i Świdrygiełły, które wykorzystywały
niezadowolenie prawosławnej części społeczeństwa litewskiego, jak też niezadowolenie
Litwinów z nadmiernych wpływów Polaków na Litwie. Ugoda ostrowska z 5 sierpnia 1392
roku między Witoldem i Władysławem Jagiełłą zapobiegła wojnie domowej na Litwie,
jednak nie usunęła przedmiotu sporu między Witoldem a Skirgiełłą, którzy odtąd razem mieli
sprawować rządy namiestnicze w Wielkim Księstwie Litewskim. Dopiero śmierć Skirgiełły
23 grudnia 1394 roku spowodowała przejęcie całości rządów przez Witolda, który poprzez
wznowienie polityki ekspansji na wschód i oparcie się w tej polityce na żywiole
prawosławnym spowodował zrodzenie się myśli separatystycznych, czego wyrazem może
być traktat z Zakonem Krzyżackim na wyspie Salin w 1398 roku, jak również odmowa
płacenie trybutu królowej Jadwidze, o czym informuje nas kronika Jana Posilge (z Reden).
Rzecz paradoksalna, to klęska stała się źródłem siły dla obu składników państwa Władysława
Jagiełły. Oto w lipcu 1397 roku umiera królowa Jadwiga, ważne ogniwo istnienia związku
obu państw, zaś niespełna miesiąc później potężna armia Witolda doznaje sromotnej klęski
nad rzeką Worsklą od Tatarów Tamerlana. Wydaje się, że dorobek kilkunastu lat
koegzystencji Litwy i Polski może nagle runąć. Jednak te klęski powodują opamiętanie.
Panowie polscy chcą zatrzymać na tronie Jagiełłę, którego żenią z wnuczką Kazimierza
Wielkiego Anną Cylejską, zaś sama unia obu państw zostaje zreformowana traktatami

wileńsko-radomskimi, mocą których Witold uzyskał pełnię władzy na Litwie z tytułem jej
wielkiego księcia, a samo państwo litewskie odzyskało daleko idącą samodzielność.

D

oświadczenia Wielkiej Wojny z Zakonem Krzyżackim z lat 1409-1411, gdzie oba

narody zmagały się ze wspólnym wrogiem, wykazały niedostatek form organizacji społecznej
w Wielkim Księstwie Litewskim. Trzeba było dostosować instytucje administracyjne i formy
organizacji wyższych warstw społeczeństwa litewskiego do sprawdzonych wzorców polskich.
Temu celowi miały służyć akty wystawione w Horodle 2 października 1413 r. Wprowadzono
nimi owy podział administracyjny Wielkiego Księstwa Litewskiego na województwa wraz z
urzędami wojewodów i kasztelanów. Najdonioślejszym jednak dokumentem był zbiorowy akt
adopcji znaczniejszych przedstawicieli możnowładztwa litewskiego do polskich rodów
heraldycznych. Nie uwzględniono tutaj całej rzeszy bojarów i panów wyznania
prawosławnego, czym utwierdzono istniejące od 1387 roku podziały wewnątrzstanowe.

O

gółem przedstawiciele 47 polskich rodów heraldycznych adoptowali swoich

litewskich braci herbowych. Na Litwę przeniesione zostały następujące znaki heraldyczne,
prezentowane na omawianej wystawie: Awdaniec, Borogria, Ciołek, Dębno, Doliwa, Dołęga,
Drya, Działosza, Gierałt al. Osmoróg, Godziemba, Gryf, Grzymała, Janina, Jastrzębiec, Jelita,
Kopacz (Topacz), Korczak, Kot Morski, Kuszaba, Leliwa, Lis, Łabędź, Łodzia, Nałęcz,
Nowina, Odrowąż, Ogończyk, Oksza, Ossoria, Pierzchała, Pobóg, Pomian, Poraj, Półkozic,
Rawicz, Rola, Sulima, Syrokomla, Szreniawa, Świnka, Topór, Trąby, Trzaska, Wadwicz,
Wężyk, Zadora, Zaremba. Polskie herby przyjęli w Horodle przodkowie wielu wybitnych
litewskich rodów możnowładczych. Wojciech Moniwid i jego bracia, którzy przyjęli herb
Leliwa, byli przodkami m.in. Zabrzezińskich, Dorohostajskich i Hlebowiczów. Herb
Awdaniec przyjął przodek wybitnego rodu Gasztołdów. Herb Zadora otrzymał ród Jawnuty
Wolimuntowicza, z którego wywodzą się m.in. Kieżgajłowie. Herb Pomian otrzymał
Stanisław Sak, protoplasta Sakowiczów. Wreszcie do rodu Trąbów adoptowany został
Krystyn Ościk, od którego pochodzą Radziwiłłowie i Ościkowicze. Wymieniamy tutaj
bezpośrednich przodków wybitnych rodzin, którzy uzyskali herby w Horodle. Były też
litewskie rodziny bojarskie bądź nawet książęce, które herby polskie uzyskiwały drogą
pośrednią. Przykładem tego może być ród kniaziów Świrskich, którzy używali już w I
połowie XV w. herbu Lis, podczas gdy w Horodle przyjął ten znak Sunigajło. Władysław
Semkowicz domyślał się, że Świrscy i Sunigajło pochodzili od wspólnego przodka. Tradycja
dziedziczenia dóbr i znaków rodowych na Litwie jest nieco odmienna od tradycji polskiej,
bowiem dziedziczono też po kądzieli. W przypadku Sunigajły i Świrskich zapewne miało
miejsce przejęcie herbu drogą małżeństwa. Jest możliwe, że w podobny sposób herb ten trafił
do Sapiehów, którzy w Horodle jako prawosławni nie byli obecni.

O

jcami chrzestnymi nowej heraldyki litewskiej byli najbardziej wpływowi dygnitarze

Królestwa Polskiego. Litwinów adoptowali do swych herbów m.in.: Dobiesław z Oleśnicy h.
Dębno (bratanek późniejszego biskupa krakowskiego Zbigniewa), Andrzej z Lubrańca h.
Godziemba, Domarat z Kobylan h. Grzymała, Wojciech Jastrzębiec, biskup krakowski,
Sędziwój Ostroróg h. Nałęcz, Jakub Koniecpolski h. Pobóg, Jan z Rzeszowa h. Półkozic,
arcybiskup lwowski, Krystyn z Ostrowa h. Rawicz, Mikołaj Trąba h. Trąby, arcybiskup
gnieźnieński, Zbigniew z Brzezia h. Zadora.

Z

akorzenienie się tradycji heraldycznej na Litwie przebiegało w różny sposób. Mamy

do czynienia z trwałym przywiązaniem do raz przyjętego herbu, jak również odrzuceniem
polskich herbów na znak protestu przeciwko próbie narzucenia hegemonii Litwie przez
polskie możnowładztwo. Dla przykładu herb Rawicz porzucony został przez potomków
Minigajły Giedygołdowicza, którzy używali potem innego polskiego herbu Łabędź (m.in.

Talwosze).

S

ama unia horodelska zapoczątkowała proces heraldyzacji szlachty Wielkiego Księstwa

Litewskiego. Przyjmowanie znaków herbowych przez dalsze rodziny szlacheckie, czy to
katolickie czy prawosławne trwało nadal. Heraldyka litewska nie doczekała się jeszcze we
współczesnej literaturze przedmiotu wyczerpującej monografii. O herbach własnych szlachty
Wielkiego Księstwa Litewskiego wiemy w związku z tym niewiele więcej, niż piszący swój
herbarz około połowy XVII w. ks. Wojciech Wijuk Kojałowicz, jezuita, profesor Akademii
Wileńskiej. Sam heraldyk pisał we wstępie do jednego ze swych dzieł (Compendium):
"Zebrałem tego [herbów] niemało, ale że wszystkich zebrać niepodobna mi było, a z
niedokończoną rzeczą na światło się spiszyć niesłuszna, musiałem zawziętey pracy
nieprzestaiąc, vdać się na tym, abym tylko krotkie Compendium w herbach samych, do tey
xiążeczki zebranych, podał. [...] Albowiem częścią dla wielkiey rozległości kraiow, częścią
dla mnogości różnych domow, częścią dla iakiegoś niedbalstwa tych, którzy lubo osobliwie
proszeni, odezwać mi się z informacią nie raczyli, niepodobna było dokazać, abym wszystkie
tu zgoła herby, przezwiska y odmiany ich, pola, hełmy dostatecznie wyraził." Pozostawione
przez Kojałowicza dwa rękopisy, wydane w końcu XIX w. (Nomenclator, Compendium),
oparte na wcześniejszym herbarzy Szymona Okolskiego, stanowią do dziś najbogatszy zbiór
nazwisk szlachty WXL, o tyle jeszcze cenniejszy, że podający herby wielu rodzin, które
wkrótce potem wygasły w linii męskiej.

D

ość zagmatwane są też początki heraldyki litewskiej. Kształtowała się ona dopiero w

momencie zetknięcia z polską heraldyką szlachecką, o czym już pisaliśmy wyżej. Innych
źródeł inspiracji heraldycznych dostarczała niewątpliwie tradycja ziem ruskich - szczególnie
ukształtowana już heraldyka książąt z dynastii Rurykowiczów. Elementów rodzimych,
litewskich, można doszukiwać się w najstarszych znakach napieczętnych książąt litewskich
(herb Kolumny). Wreszcie pewne elementy blazonowania herbów pochodziły ze świata
islamu. Ich udział jest szczególnie widoczny w herbach licznych rodzin szlacheckich
pochodzenia tatarskiego (np. Aksak, Gliński). Problem pochodzenia herbów szlachty
litewskiej pozostaje więc nadal nierozwiązany - wymaga szczegółowych badań
heraldycznych i genealogicznych, które mogłyby wyjaśnić pochodzenie poszczególnych
rodzin i herbów przez nie używanych. Cytowany już Kojałowicz też był bezsilny wobec tego
zjawiska - pisał: "Początkow kazdego z osobna herbu nieopisuię, bo herbow z Polskiey
przyniesionych początki są v Paprockiego, Litewskich niektórych v x. Okolskiego opisane są;
a o inszych niechciałem nic z domysłu pisać, abym prawdy baykami niezepsował."

S

zlachta tamtejsza przyjmowała polskie herby w sposób dość dowolny, często znacznie

je odmieniając. Bardzo "modne" były na Litwie herby będące dowolnymi kombinacjami
takich elementów jak podkowy, krzyże, miecze, strzały i gwiazdy. Przy ich tworzeniu sięgano
do wcześniejszych znaków własnościowych (którymi np. piętnowano bydło i konie) jako
ideogramów herbowych. W ten sposób powstało bardzo wiele herbów własnych podobnych
do tzw. polskich herbów kreskowych. Polskie wzory heraldyczne przenosiły wreszcie na
ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego rodziny szlacheckie emigrujące tam z Mazowsza,
Podlasia czy innych dzielnic Korony.

H

eraldyka polska rozwijała się w oparciu o wzorce zachodnie. Ten trend cechował

również heraldykę litewską, co uwidoczniło się m.in. w tworzeniu herbów złożonych,
dokumentujących pochodzenie właściciela pieczęci do trzech pokoleń wstecz.

N

ie zawsze jednak proces heraldyzacji wiązał się ściśle z pokrewieństwem. Wiele

rodzin kniaziowskich wywodzących się od Giedymina przyjęło za swój herb Pogoń, ale np.

kniaziowie Bielscy używali herbu własnego. Proces heraldyzacji społeczeństwa litewskiego
wymusił na elicie szlachty prawosławnej (kniaziowie, panowie, bojarzy) dostosowanie się do
obowiązujących w tym zakresie norm. Książeta Czartoryscy wymogli na królu Władysławie
Warneńczyku przywilej zezwalający im na używanie Pogoni Litewskiej jako herbu własnego.
Książęta Holszańscy używali herbu Hipocentaur, którego odmianę przyjęli również
Giedroyciowie, co jednak nie znaczy że oba te rody książęce miały wspólnego przodka. W
XV w. do społeczeństwa heraldycznego dołączyły rodziny tatarskie, reprezentowane na
wystawie przez herby Aksaków, Beyzymów i Glińskich.

Z

prezentowanych na wystawie herbów własnych do rodzin książęcych należały: Druck

(herb Druckich-Lubeckich i Sokolińskich), Gedroyć (Hipocentaur odm.), Hipocentaur (herb
Holszańskich), Hołownia (herb Ostrożeckich), Korybut (herb Wiśniowieckich, Woronieckich,
Zbaraskich), Massalski, Puciata.

Do herbów kreskowych, wywodzących się ze znaków własnościowych można zaliczyć

herby: Boreyko, Bouffał, Brzuska, Charyton, Deszpot, Karp, Kimbar, Kirkor, Klamry, Kozieł,
Odyniec, Piłsudski, Rozmiar, Siestrzeńcewicz, Sołtan, Żaba.

O

dmianami herbów polskich są: Abrahamowicz, Dowgird, Giełgud, Ginwił, Komar,

Nagurski, Narutowicz, Orda, Oskierka, Rudomina, Rustejko, Sakowicz.

W

śród prezentowanych herbów wyróżniają się dwa wizerunki ideograficzne, będące

wyobrażeniami pośrednimi między znakami kreskowymi a herbami. Są to herby: Chorągwie
Kmitów i Mogiła.

K

ilka rodzin szlacheckich na Litwie posługiwało się herbami złożonymi,

reprezentowanymi tutaj przez herby: Chodkiewicz (Kościesza i Gryf), Giejsz, Kierdeja,
Kryszpin, Pogonia II. Powstały one znacznie później, niż pozostałe prezentowane tutaj herby.

W

przypadku dwóch herbów - są to herby rodzin, które przybyły na Litwę z kręgu

heraldycznego bałtyckiego. Kozłowscy byli przybyszami z Prus Królewskich, a Giejsztorowie
z Inflant.

Prof. Krzysztof Mikulski

Prof. Jan Tęgowski