Fonetyka historyczna

języka polskiego

mgr Piotr Rybka

Zakład Historii Języka Polskiego (p. 510)

[e-mail] | www.piotrrybka.republika.pl

1

Palatalizacje psł.

Zajęcia czwarte

2

Terminy

• palatalizacja = zmiękczenie = pojawienie

się artykulacji (dodatkowej lub głównej)
polegającej na przesunięciu języka ku
palatum

• spalatalizowany = zmiękczony:

• perspektywa diachroniczna (historyczna) =

pojawienie się artykulacji
(dodatkowej/głównej) palatalnej (miękkiej)

• perspektywa synchroniczna (np.

współczesna) = obecność dodatkowej
artykulacji palatalnej (miękkiej)

3

1, 2 i 3 palatalizacja

• 1. palatalizacja:

k g x + i ь e ę ě r ̥́ l ̥́ ≥ č ǯ

≥ž

š

• 2. palatalizacja:

k g x + i

2

ě

2

≥ c

[c’]

ʒ

[ʒ’]

š

• 3. palatalizacja:

i ь ę (r ̥́) + k g x

≥ c

[c’]

ʒ

[ʒ’]

š

4

Jotacyzacja

• jotacyzacja = palatalizacja przez jotę
• Pj

≥ Pĺ̥ ≥ Ṕ

P = p b m v

• Lj

≥ Ĺ

L = l r n

• Tj

≥ T́ ≥ TS

TS = c ʒ

• SJ

≥ Š

(sj zj ≥ š ž)

• Kj

≥ Č

(kj ≥ č, gj ≥ ǯ ≥ ž, xj ≥ š)

• STj SKj SLj ≥ ŠČ ŚĹ

(šč žǯ śl)

5

Geneza spółgłosek miękkich (1)

6

Spółgłoski

palatalizowane

Głoski palatalizujące

Efekt palatalizacji

1. palatalizacja

k g χ

i

1

ь

e

ę

ě

1

r ̥́

l ̥́

č

ǯ≥

ž š

2. palatalizacja

k g χ

i

2

ě

2

c ʒ š

3. palatalizacja

k g χ

i

ь

ę

(r ̥́)

c ʒ š

jotacyzacja

k g χ

s z

st zd

sk zg

t d

l r n

p b m

i̯

č

ǯ≥

ž š

š ž

šč žǯ

šč žǯ

c ʒ

ĺ ŕ ń

ṕl≥

ṕ̥

b̥́l≥

b̥́

ḿl≥

ḿ̥

palatalizacja grup
[kt’ gt’]

kt gt

≥

kt

i

1

ь

e

ę

ě

1

r ̥́

l ̥́

c

wszystkie głoski zmiękczające

wszystkie głoski zmiękczające

Geneza spółgłosek miękkich (2)

7

1. palatalizacja 2. palatalizacja 3. palatalizacja

jotacyzacja

č





š









ž





šč žǯ



c ʒ

()







Ṕ Ĺ







Rozpoznawanie palatalizacji

Ustalanie typu palatalizacji
– na podstawie:

• automatycznie:

• šč žǯ

tylko jotacyzacja

• otoczenia fonetycznego, np.:

• czuć < kjuti (jotacyzacja)
• dziewica < devika (3 pal.)

• budowy morfologicznej, np.:

• móc (bezokolicznik) < mog-ti (kt’/1 pal.)
• boże (wołacz) < bog-e (1 pal.)
• dusz-a (temat-końc.) < duxj-a (jot.)
• koń (temat-końc.) < konj-ь (jot.)
• jeżdż-ę (odm. i-temat.: jeździsz) < jezd-j- < jezd-i- (jot.)
• (o/w) musze (Ms lp) < muχ-ě

2

(2 pal.)

• dalszych zmian fonet., np..

• ciało < c’ało < cělo < kělo (2 pal.)

Rekonstruowanie głosek
– na podstawie

• automatycznie:

• č

< tylko <

k

• p’ b’ m’

< tylko <

p b m

• l’ r’ ń

< tylko <

l r n

• form obocznych, np. :

• móc-||mog-, więc: móc < mog-
• jeżdż-||jazd-, więc: jeżdż < jezd-

• form etymologicznie pokrewnych,np.:

• deszcz/dżdżu, por. łac. dies, ang. day, por. też dys-

(dysfunkcja, dysharmonia, dyshonor) z gr. ‚źle’, więc:

deszcz/dżdżu < dъz-dj-

• łoże, por. zalegać, wylegiwać, więc: łoże < log-
• miedza, por. ang./łac. medium, więc: miedza < med-
• dusza, por. duch, więc: dusza < duχ-

8

Do przygotowania

• następne zajęcia:

• iloczas

• kolejne zajęcia:

• przegłosy
• sonanty
• metateza

9