Fonetyka historyczna 15.05.2014

Dyspalatalizacja/Depalatalizacja

dotyczy spółgłosek, ale w szczególnych sytuacjach także samogłosek (np. w przegłosie)

I FAZA dyspalatalizacji - do końca XV w.
najstarsza faza dyspalatalizacji, związana z zanikiem jeru miękkiego i nieakcentowanego (wygłosowego) [i] w formach trybu rozkazującego czasownika:

*ov(jer m.)ka > ov’(jer m.)c’a > ovca
v’ c’ – ulegają dyspalatalizacji

*pis(jer m.,sł.)mo >pis’mo > pismo
s’ – dyspalatalizacja
piśmienny – ślad miękkości

przymiotniki z przyrostkiem
*-(jer m.)n(jer tw.)j(jer m.)-
*-(jer m.)n(jer tw.)
*we(jać)rn(jer tw.)j(jer m.) > we(jać)r’ny < we(jać)rny
np. bierny, konny itd.

II FAZA do końca XVI
spółgłoski palatalizujące zmiękczone dziedziczone z prasłowiańszczyzny
*duchja > dusz’a > dusza

mazurzenie – skrajny przykład palatalizacji, nie istnieje w poprawnej polszczyźnie
zamiana spółgłosek szumiących na syczące. Nie dotyczy rz.

III FAZA w nowopolscy pod koniec XVIII/XIX w.
dotyczy spółgłosek wargowych występujących w wygłosie wyrazu
b’ p’ m’ v’
pol. gołąb’ > npol. gołąb
gołębia – relikt, pozostał ślad miękkości, zachowana forma dawna, miękkość dziedziczona
pol. nóv’ > nów
nowiu
np. dam’ , kurp’ , krew’ , Oświęcim’

WPŁYW OBCY – język czeski
dyspalatalizacje na wzór czeski – j. czeski miał wcześniej, niż j. polski, ukształtowany język literacki. J. polski sporo przejął od j. czeskiego.
wesoły, wesele, serce, obywatel
przymiotniki zakończone na –telny
czytelny, śmiertelny, wierzycielny

ODSTĘPSTWA OD DEPALATALIZACJI
1. Zanik jeru
*t(jer m.)ma > t’ma > ćma
*Ga(jać)ls(jer m.)n(jer tw.)j(jer m.) > głos’ny > głośny

PRZYKŁAD KANONICZNY
*Sr (sonant miękki)d(jer m.)ko > Sr(sonant m.)d(jer m.,sł.)ko > s’irdc’ce > s’erce > śerce > serce
Palat. 3, metateza, depalatalizacja, uproszczenie gr. Spółgłoskowych
końcówka o->e zmiana odmian z twardotematowej na miękkotematową
Ir(faza przejściowa)>er
irz(faza przejściowa)>erz