RELIKTY PALATALIZACJI INDOEUROPEJSKIEJ

łac.

cor

,

cordis

*

ḱṛd-

psł. *

sṛ́ьdьce

> scs.

srьdьce

, pol.

serce

gr. κλές, κλέους ‘pogłoska, wieść, wiadomość’

*

ḱleu-

psł. *

slovo

> scs.

slovo

, pol.

słowo

łac.

decem

*

deḱṃ-

psł. *

desętь

> scs.

desętь

, pol.

ʒ́eśęć

gr. γιγνώσκο ‘poznaję, rozumiem’, γνῶσις ‘wiedza, poznanie’

*

ǵnō-

psł. *

znati

> scs.

znati

, -

ajǫ

, -

eši

, pol.

znać

łac.

ego

*

eǵhom-

psł. *

azъ

> scs.

azъ

, stpol.

jaz

1.5. Pie.

s

po pie.

i ī

é

u ū

É

, tzn. po psł.

ь i ъ y u ě

oraz po

r k g

przechodziła w psł.

x

, np. *

bhlusa

> *

blъxa

‘pchła’ (por. ros.

bloxá

)

1.6. Pie.

É

dało psł.

v

, por.

É

ḷp

- > lit.

viltis

‘nadzieja’, łac.

voluptas

‘pożądanie’

2. Zmiana liczby spółgłosek w systemie
2.1. Zanik pie. spółgłosek wygłosowych (

-t -d -s -m -n -r

)

2.2. Pojawienie się nowych spółgłosek

t d

w grupach

sr zr nr

:

*

aḱros

> psł. *

ostrъ

*

monros

> psł. *

mǫdrъ

(por. pol. z-d-rada, Kon-d-rat, Hen-d-ryk)

3. Zmiana dystrybucji spółgłosek (tzn. częstości ich występowania w wyrazach i formach wyrazowych)

Wczesnoprasłowiański system konsonantyczny

WARGOWE

PRZEDNIOJĘZYKOWE

ŚRED-

NIOJĘZY

KOWE

TYLNOJĘZY-

KOWE

ZWARTO-

WYBUCHOWE

b

p

d

t

g

k

ZWARTO-

SZCZELINOWE

SZCZELINOWE

v

z

s

x

PŁYNNE

l

r

j

(

é

)

SONORNE

NOSOWE

m

n

Tendencje rozwojowe języka prasłowiańskiego:

1) związanie iloczasu z barwą samogłoski (dążenie do zastąpienia różnic ilościowych jakościowymi):

nowy system wokaliczny, apofonia

2) prawo sylaby otwartej: powstanie samogłosek nosowych, monoftongizacja dyftongów, metateza,

zanik przedsłowiańskich spółgłosek wygłosowych, uproszczenie grup spółgłoskowych

3) prawo korelacji palatalności: tendencja do ujednolicenia miękkości składników sylaby.

PALATALIZACJE PRASŁOWIAŃSKIE
Spółgłoski przedniojęzykowe i wargowe pod wpływem samogłosek przednich

i e ь ę ě

miękczyły się, natomiast

spółgłoski tylnojęzykowe

k g x

nie tylko ulegały zmiękczeniu, ale i przesuwały swą artykulację ku przodowi jamy

ustnej.

PIERWSZA PALATALIZACJA

zaszła na gruncie języka psł. w II w. n.e. (Moszyński) lub III-V w. n.e. (Stieber) i

objęła wszystkie języki słowiańskie:

k

č

g

+ i

1

e ę ь ě

1

ṛ́ ḷ’

ǯ > ž

x

š

zob.

*kęstь
*čęstь

*kṛ́nъ
*čṛ́nъ

*okese
očese

*slugiti
*služiti

*muxьka
*mušьka

Te nowe spółgłoski miały podwójną artykulację: przedniojęzykowo-dziąsłową i środkowojęzykowo-palatalną.
Ta palatalizacja zaszła przed powstaniem samogłosek ě

2

oraz i

2

z dyftongów a

é

, o

é

.

mǫka : mǫčiti (< *mǫkiti)
rekǫ : rečeši (< *rekeši)
drugъ : druže (< *druge)
Bogъ : božьskъ (< *bogьskъ)
suxъ : sušiti (< *suxiti)
duxъ : duše (< *duxe)

Spółgłoski

k g x

przed

ě

1

przechodziły normalne w

č ž š

, po czym

ě

1

w wyniku przegłosu prasłowiańśkiego

przechodziło w

a

:

*

krikěti

*

kričěti

*

kričati

scs.

kričati

*

begěti

*

bežěti

*

bežati

scs.

bežati

*

sluvěti

*

slušěti

*

slušati

scs.

slušati

DRUGA PALATALIZACJA

rozpoczyna się po przejściu wczesnoprasłowiańśkich dyftongów

a

é

,

o

é

,

e

é

w przednie

samogłoski

ě

2

i

2

(prawo sylaby otwartej). Spółgłoski

k g x

znalazłszy się przed nimi uległy drugiej palatalizacji.

Dokonywała się w okresie VI-VII w. n.e.

k

c

g

+ i

2

ě

2

ʒ (z’)

x

s’ (a w dialektach zachodniosłowiańskich š)

*ka

é

na
*kěna
cěna

*ka

é

ssarь
*kěsarь
cěsarь

Te nowe spółgłoski miały po dwa miejsca artykulacji: przód języka wchodził w kontakt z górnymi zębami, a
środek języka unosił się ku

palatum

(Loc. sg.)
*člověko

é

*člověkě
*člověcě (o człowieku)

*bogo

é

*bogě
*boʒě (o Bogu)

*duxo

é

*duxě
*dusě (o duchu)

(N. pl.)
*člověko

é

*člověki
*člověci (ludzie)

*bogo

é

*bogi
*boʒi (bogowie)

*duxo

é

*duxi
*dusi (duchy)

(D. i Loc. sg. oraz N-A-V du)
rǫcě
noʒě
musě (zachodniosłowiańskie *mušě)

(imperativus)
rьci
rьcěmъ
rьcěte

Druga palatalizacja dokonywała się głównie w dwóch wypadkach:
a) przed końcówkami -ě, -i (pochodzenia dyftongicznego)
b) W formach rozkaźnika przed końcówkami -i, -ě

Rzedziej można ją stwierdzić w rdzeniach pojedynczyk (por cěsarь)

W psł. dialekcie wschodnim i południowym zmiana

k g x

w

c ʒ s’

występowała też w grupach

kvě

2

gve

2

xve

2

i

kvi

2

gvi

2

xvi

2

*gvězda
scs. zvězda
*květъ
scs. cvětъ
*vḷxvo

é

(N. pl. m. ‘czarodziej’)
*vḷxvi
vlьsvi

W dialektach zachodniosłowiańskich druga palatalizacja nie objęła grup spółgłoskowych i dlatego

kwiat

,

gwiazda

.

TRZECIA PALATALIZACJA

, zwana bauduinowską ( Jan Baudouin de Courtenay), miała charakter

progresywny i nie zachodziła konsekwentnie, datuje się ją na ten sam okres, co II palatalizację (ten sam wynik)
lub wskazuje się, że była młodsza od niej albo zaszła w VIII w. (osłabienie tendencji palatalizacyjnych)

k

c’ > pol. c

ь i ę (ṛ́) +

g

ʒ’ > pol. ʒ

x

s’/š’ > pol. š

*ovьka
ovьca
*sṛ́dьko
sṛ́dьce
*stьga
stьʒa ‘ścieżka’
*vьxъ
vьsь (zachodniosłow. *vьšь, por.

wszy-stek

)

germ. kuning-
*kъnęgъ
kъnęʒь
germ. pfenning
*pěnęgъ
pěnęʒь
*mṛ́kati
mṛ́cati ‘zmierzchać się’
*otьkъ
*otьc’ь (por. stpol.

ociec

)

*jęga
pol.

jęʒa

*děvika
*děvic’e (pol. ʒ́ev́ica)
*městьko
*městьce (stpol.

ḿeśce

)

Wyjątki: ulga (*ulьga), księga (*kъnęga)

Wywarła duży wpływ na przesunięcia w deklinacji I i II rzeczowników, ponieważ po zmiękczeniu tematycznych
spółgłosek tylnojęzykowych wiele rzeczowników pierwotnie twardotematowych przeszło do odmiany miekkiej.

rezultat palatalizacji

nowe fonemy spółgłoskowe

kierunek

palatalizacji

samogłoski

palatalizujące

powstałe oboczności

I

č ž š

wsteczny

k + e … > č
g + e … > ž
x + e … > š

e ě

1

ę i

1

ь ṛ́ ḷ’

z monoftongów

k : č, rǫka : rǫčьka
g : ž, noga : nožьka
x : š, grěxъ : grěšьnikъ

II

c ʒ s’/š

wsteczny

k + ě

2

… > c

g + ě

2

… > ʒ

x + ě

2

… > s’

i

2

ě

2

z dyftongów

k : c, rǫka : rǫcě
g : ʒ, noga : noʒě
x : s’, muxa : mus’ě

III

c ʒ s’/š

jak w drugiej palatalizacji

postępowy

e ь i + k > c
e ь i + g > ʒ

znany jest tylko 1

przykład na pal. x

*vьxъ > vьsь

ь i ę (ṛ́)

Ćwiczenie 2.

W zdaniach z początku handoutu nr 4 proszę w formach czasowników i rzeczowników wskazać na

procesy palatalizacji spółgłosek tylnojęzykowych, a zarazem wskazać na odpowiednie oboczności spółgłoskowe;
dokonać rekonstrukcji form przed palatalizacją
Przykład:
rečetъ – 3. sg. praes., koniug. I -e-; 1 sg.

rekǫ

: 2 sg.

rečeši

; č < k przed

e

– palatalizacja I; rekonstruowana

forma *

reketъ

lub *

reketь

.

Ćwiczenie 3.

Proszę objaśnić alternacje spółgłoskowe w podanych wyrazach:

strah] - straš[n]; b7gъ - b7žitъ; uho - uši; noga - nož[ka; rąka -
rąx[ka - rąc7; ž[go - s]ž[žen], sluga - služiti; k]nęgyni - k]nęś[ -
k]nęśi