iso 9000 co nowego



Co nowego do zakładu
poligraficznego wnosi norma ISO 9000
Mgr inż. Jan Kaźmierczyk - Prezes Sekcji
Poligrafów SIMP Centralny Ośrodek Badawczo - Rozwojowy Przemysłu
Poligraficznego00 - 959 Warszawa, ul. Miedziana 11


Streszczenie
W referacie podjęta została dyskusja dotycząca
wdrażania problemu systemu zapewniania jakości według jednej z norm ISO serii
9000 w zakładach poligraficznych. Na podstawie wybranych punktów normy PN - ISO
9001 przedstawione zostały nowe elementy jakie są wnoszone do wymienionych
zakładów.
Wstęp
Zakłady poligraficzne tworzą zakłady przedsiębiorstw
małych -zatrudniajacych do 100 pracowników oraz średnich o zatrudnieniu od 100
do 1000 pracowników [1]. Są to zakłady usługowe, które oferują
klientowi:

przygotowanie materiałów do druku,
druk,
odróbkę introligatorską,
dystrybucję wyrobu gotowego.
Zakłady te z uwagi na swoją wielkość, rosnącą
konkurencję i chęć utrzymanie się na rynku lokalnym czy regionalnym a nawet
międzynarodowym, rozpoczęły wdrażanie systemów jakości według jednej z norm ISO
serii 9000. Bez tego bowiem nie mogą liczyć na powodzenie po przystąpieniu
Polski do Unii Europejskiej.
Zainteresowanie wymienionymi normami ISO serii 9000 w
Polsce datuje się od roku 1991, czyli od układu o stowarzyszeniu naszego kraju z
Unią Europejską (rys. 1).



Rok
SWIAT
POLSKA

1997
 
Przystąpienie
Polski do IQNet

1996
Powstanie IQNet - Międzynarodowa
Sieć Certyfikacji
Publikacja norm PN
- ISO serii 9000 oraz norm PN - ISO 8402

1994
Publikacja norm ISO 8402 oraz norm
ISO serii 9000
Publikacja
normPN - ISO serii 10011

1993
Publikacja norm ISO serii
10011
"Wytyczne do auditowania systemów
jakości"
Utworzenie: PKN,
PCBC, GUM.
Publikacje norm: PN - EN 28402, PN - EN serii
9000 oraz PN - EN serii 45000

1991
Powstanie EQNet
Publikacja normy EN 28402
Układy o
Stowarzyszeniu Polski z Unią Europejską

1989
1987
1986
Publikacje norm EN serii
44000
Publikacje norm ISO serii 9000 oraz norm EN
serii 29000
Publikacje normy ISO 8420

1989
1987
1986
Publikacje norm EN serii
44000
Publikacje norm ISO serii 9000 oraz norm EN
serii 29000
Publikacje normy ISO 8420

1979
1978
!971
Publikacje normy
kanadyjskiej CSA 3 - Z299 dotyczącej zapewniania jakości
Publikacja normy brytyjskiej BS -5750
dotyczącej zapewnienia jakości
Powstanie Komitetu Technicznego ISO/TC T76 -
Zarządzenie Jakością i Zapewnieniem Jakości
Wydanie normy Międzynarodowej Agencji Energii
Atomowej 50 - C - QA " A code of Practica"
Wydanie normy ANSI - N45 - 2 " Wymagania
dotyczące programu zapewnienia jakości dla elektrowni
atomowych"

1963
Nowelizacja normy MIL -
Q 9858

1959
1957
Wydanie normy
Departamentu Obrony USA MIL - Q - 9858 "Wymagania programu jakości"
Traktat Rzymski o utworzeniu
EWG

1946
Powołanie ISO -
Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej
Rys. 1. Rozwój norm dotyczących systemów zapewnienia
jakości [2]
Nie oznacza to wcale, że jakością nie zajmowano się
wcześniej, jednak pojęcie to było rozumiane inaczej, niż było to przyjęte w
systemach zapewnienia jakości. Świadczy o tym przytoczona definicja:* JAKOŚĆ
(filozoficzne) - istotne cechy przedmiotu wyróżniające go spośród innych i
stanowiące o jego swoistości pod danym względem; jedna z wyróżnionych przez
Arystotelesa przypadłości; w filozofii występował spór o obiektywny charakter
jakości, łączący się z problemem obiektywności poznania i wartości poznawczej
wrażeń zmysłowych [3].
Definicja, która dotyczy systemów zapewnienia
jakości, jest ukierunkowana na KLIENTA czyli odbiorcę wyrobu w postaci
materialnej lub niematerialnej (wiedza lub pojecie) lub świadczonej usługi i
zgodnie z normą PN - ISO 8402 [4] brzmi:
JAKOŚĆ - ogół właściwości obiektu, wiążących się z
jego zdolnością do zaspokojenia potrzeb stwierdzonych o oczekiwanych (definicja
bez uwag).
Jak widać definicja ta odnosi się do wyrobu
(przedmiotu), który ma spełnić wymagania stawiane mu przez odbiorców. Są to
wymagania konkretne i sprecyzowane - "...ja chcę mieć taki to a taki wyrób...",
"...wyrób ten ma być zgodny z takimi a takimi to przepisami,
normami...".
Jest to definicja bardzo ogólna wymagająca własnej
interpretacji ca to są stwierdzone i oczekiwane potrzeby KLIENTA. Wyrób (usługi)
bowiem są w tedy dobre, kiedy znajdują akceptacje ich odbiorcy czyli
KLIENTA.
Wdrażając systemy zapewniania jakości i uzyskując
certyfikat na system zarządzania zakłady poligraficzne chcą uwiarygodnić, że ich
działalność spełnia wymagania założonej jakości w odniesieniu nie tylko do
proponowanych usług, ale także do wprowadzonych zmian organizacyjnych,
technicznych i asortymentowych.
Co nowego wnosi norma 9001 do zakładu
poligraficznego?
Wdrażanie systemów jakości może odbywać się według
jednego z modeli, których wymagania zawarte są w jednej z wymienionych
norm:

PN - ISO 9001: Systemy jakości. Modele zapewnienia
jakości w projektowaniu, pracach rozwojowych, produkcji, instalowaniu i
serwisie.
PN - ISO 9002: Systemy jakości. Modele zapewniania
jakości w produkcji, instalowaniu i serwisie.
PN - ISO 9003: Systemy jakości. Modele zapewniania
jakości w kontroli i badaniach końcowych.
Wymienione normy stanowią wytyczne do wdrażania
sytemu jakości w organizacji, a ich zastosowanie potwierdzone jest uzyskaniem
certyfikatu. Należy pamiętać o jednym, że normy te nie stanowią gotowej recepty
na wdrażanie systemu jakości ze względu na ich uniwersalność, a jedynie:
"...określają wymagania dotyczące systemów jakości oraz uzupełniają ( nie
zastępują) wymagania techniczne dotyczące wyrobu..." [5].
Wdrażając system jakości w zakładzie poligraficznym
należy wziąć pod uwagę następujące czynniki:

zarządzanie zakładem,
działalność zakładu,
stałych i potencjalnych klientów,
oraz zastanowić nad cytatem: "Kto nie chce robić -
szuka powodów, Kto chce robić - szuka sposobów", których powinien stanowić motto
wszystkich działań związanych z systemami zapewniania jakości [6].
Co nowego do zakładu poligraficznego wnosi norma PN -
ISO 9001 można przedstawić na podstawie krótkiej analizy poszczególnych jej
punktów:
4. 1. Odpowiedzialność kierownictwa - udokumentowanie
odpowiedzialności, uprawnień i wzajemnych zależności personelu zakładu;
ustalenie zakresu kompetencji oraz sposób przepływu informacji.4. 2. System
jakości - stworzenie właściwych procedur działania poszczególnych działów, a
także procedur wymaganych przez normę oraz planów jakości niezbędnych do
funkcjonowania zakładu. 4. 3. Przegląd umowy - wprowadzenie przeglądu umowy
(zamówienia) w celu uzyskania zaufania klienta zlecającego wykonania wyrobu lub
określonej usługi.4. 4. Sterowanie projektowaniem - wprowadzenie właściwego
postępowania z realizacją pomysłu klienta od momentu złożenia przez niego oferty
wykonania danego wyrobu, poprzez fazę projektowania aż do gotowego wyrobu
spełniającego wymagania odbiorcy.4. 5. Nadzór nad dokumentacją i danymi -
wdrożenie nadzoru nad dokumentacją zakładu, a także nadzoru nad dokumentami
dostarczanymi przez klienta.4. 6. Zakupy - ustalenie list dostawców
niezbędnych do wykonania zamówień klientów oraz okresowa ich ocena.4. 7.
Nadzorowanie wyrobu dostarczonego przez klienta - dokumentowanie prac związanych
z wykonywaniem poszczególnych etapów zamówienia w przypadku wykonywania druku na
powierzonym przez klienta materiale.4. 8. Identyfikacja i identyfikowalność
wyrobu - wprowadzenie pełnego oznakowania poszczególnych faz druku poprzez
wykorzystanie tzw. "kopert" czyli "kart operacyjnotechnologicznych" lub " kart
technologicznych".4. 9. Sterowanie procesem - modyfikacja istniejących i/
lub wprowadzenie do sterowania procesami w zakładzie "kart operacyjno -
technologicznych" lub "kart technologicznych".4. 10. Kontrola i badania -
wprowadzenie samokontroli poszczególnych faz druku oraz innych procesów
związanych z zamówieniem klienta przez osoby do tego upoważnione.4. 11.
Nadzorowanie wyposażenia do kontroli, pomiarów i badań - pełniejsze włączenie w
procesy zakładu służb odpowiedzialnych za utrzymanie ruchu.4. 12. Status
kontroli i badań - ten punkt związany jest z działaniem służb utrzymania ruchu
zakładu, podobnie jak i punkt 4. 11.4. 13. Nadzorowanie wyrobu niezgodnego z
wymaganiami - wprowadzenie samokontroli przez poszczególnych pracowników zakładu
oraz przekazanie odpowiednich uprawnień do podejmowania decyzji dotyczących
wyrobu niezgodnego z wymaganiami na niższe szczeble organizacyjne.4. 14.
Działanie korygujące i zapobiegawcze - wprowadzenie auditów wewnętrznych oraz
działań związanych z samokontrolą wykonywaną przez pracowników zakładu.4.
15. Postępowanie z wyrobem, jego przechowywanie, pakowanie, zabezpieczenie i
dostarczanie - wdrażanie określonych sposobów zapobiegających uszkodzeniu lub
zniszczeniu wyrobu jest realizowane w zakładach poligraficznych indywidualnie i
związanie jest z profilem wykonywanych usług danego zakładu.4. 16.
Nadzorowanie zapisów dotyczących jakości - wdrażany system zapewnienia jakości
wymusza prowadzenie zapisów dotyczących jakości i tym samym prowadzenie nadzoru
nad nimi.4. 17. Wewnętrzne audity jakości - przekonanie pracowników zakładu
o konieczności auditów wewnętrznych, traktowanych początkowo jako kontrola, a
nie jako niezbędnych elementów systemu jakości.4. 18. Szkolenia -
wprowadzane zostają szkolenia dotyczące jakości, a z innych szkoleń prowadzone
są zapisy.4. 19. Serwis - w zakładach poligraficznych w zasadzie serwis nie
występuje z uwagi na specyfikę produkcji.4. 20. Metody statystyczne -
zaczyna się wprowadzać proste metody statystyczne związane z procesem
produkcyjnym takie jak: analiza zamówień dotyczących danej usługi, czy też
analiza rynków zbytu gotowych wyrobów. Metody statystyczne nie są jeszcze zbyt
popularne w branży poligraficznej.
Wdrażając system zapewnienia jakości zgodnie z normą
PN - ISO 9001 należy spełnić jej wymagania w 20 punktach. W oparciu o
doświadczenia autora ogólnie omówione zostaną niektóre z nich.
Odpowiedzialność kierownictwa
Każdy zakład posiada strukturę organizacyjną, która
nie zawsze jest udokumentowana. Zarządzenie w takich zakładach odbywa się na
bardzo prostej zasadzie: właściciel lub szef danej firmy przychodzi i wydaje
polecenia na bieżąco, gdy tymczasem:
"Należy określić i udokumentować odpowiedzialność,
uprawnienia i wzajemne zależności personelu..." [5].
A.

 
B.

Rys. 1. Struktura organizacyjna w zakładzie X (a) i Y
(b) przed wdrożeniem systemu zapewnienia jakości.
W trakcie wdrażania systemu zapewnienia jakości
właściciele (rys. 1.) przekonują się, że należy przekazać część swoich uprawnień
personelowi kierowniczemu. Powoduje to utworzenie przejrzystej struktury oraz
skuteczniejsze zarządzenia zakładem.
Wydzielenie ze struktury organizacyjnej najwyższego
kierownictwa, jasne określenie odpowiedzialności i uprawnień daje możliwość
wyznaczenia spośród tych osób osoby odpowiedzialnej za system jakości tak jak
tego wymaga norma [5], której punkt 4. 1. 2. 3 brzmi:
"Najwyższe kierownictwo wykonawcze dostawcy (czytaj:
zakładu poligraficznego - J. K.) powinno wyznaczać spośród siebie osobę, która -
niezależnie od innych obowiązków - powinna mieć określone uprawnienia,
aby:


zapewnić, że system jakości jest ustawiony,
wdrożony i utrzymywany zgodnie z niniejszą normą
przedstawić kierownictwu sprawozdania dotyczące
funkcjonowania systemu jakości w celu dokonania przeglądu i będące podstawą
do jego doskonalenia." [5].
Procedury systemu jakości
Według normy: " Dostawca powinien opracować księgi
jakości odnoszącą się do wymagań niniejszej normy. Księga jakości powinna
zawierać lub przywoływać procedury systemu jakości..." [5]. Jest to suchy zapis.
W rzeczywistości każdy zakład poligraficzny wykonuje swoje usługi zgodnie z
ustalonymi lecz niepisanymi procedurami.
Kierownik dowolnego działu zakładu poligraficznego, w
trakcie pierwszego przeglądu systemu, przedstawia swoje działanie zgodnie z
napisaną procedurą. Problem występuje, gdy należy to opisać. Tworzone są wówczas
procedury "idealne". Dlaczego? Dlatego, że każdy chce przy okazji uporządkować
działanie swojej i innych. Jest to jednak proces długotrwały i trudny. Wdrażanie
systemu zapewnia jakości powoduje, że małymi krokami, modyfikując często
procedury, zostaje osiągnięty pierwszy cel, jakim jest certyfikacja systemu i
pierwsze uporządkowanie działania zakładu. Cel następny to między innymi dalsze
porządkowanie obszaru działania poszczególnych wydziałów.
Brak gotowej recepty na kolejność tworzenia
dokumentacji. Każdy zakład wypracowuje swoją metodę. Liczba dokumentów w każdym
zakładzie poligraficznym może być inna. Zależy to wyłącznie od zespołu, który
wdraża system jakości i od potrzeb zakładu.
Należy zwrócić uwagę na jeszcze jeden element
tworzenia procedur czy instrukcji. Nie muszą mieć one formy opisowej, bardzo
dobrze spełniają swoją rolę, gdy mają formę algorytmów. Algorytmy bowiem są
bardzo wygodne z uwagi na fakt przedstawienia zbioru reguł postępowania
prowadzącego do rozwiązania danego problemu w skocznej liczbie kroków. Pisząc
zaś procedurę czy instrukcję autor nie zawsze w sposób prosty i zwięzły jest w
stanie oddać myśl, jaka nim powodowała przy tworzeniu danego
dokumentu.
Przeglądy umowy
Podczas wdrażania systemu jakości w zakładach
poligraficznych często zadawane jest pytanie: "W jaki sposób dokonywać przeglądu
umowy (zamówienia) i czy to jest konieczne?".
W trakcie prac nad systemem i po należytym
przyjrzeniu się temu zagadnieniu okazuję się, że KLIENCI coraz częściej bardzo
wnikliwie czytają zawierane umowy lub precyzują bardzo dokładnie w swoich
zamówieniach wymagania dotyczące wyrobu (usługi). Nie warto więc tracić KLIENTA
i szukać winnego niewłaściwie sformułowanego zapisu w umowie, choć zapis ten w
wielu wypadkach jest powielany od lat.
Przegląd taki jest konieczny w celu uzyskania
zaufania KLIENTA zlecającego wykonanie usług, ponieważ pozyskanie nowego KLIENTA
kosztuje pięć razy więcej niż utrzymanie dotychczasowego. Rys. 3 przedstawia
wariant procesu przeglądu umowy.

Rys. 3 Algorytm przeglądu umowy z KLIENTEM
(wariant)
Tak przeprowadzony przegląd umowy pozwala na
pełniejsze zrozumienie potrzeb KLIENTA. Często wymaga to długiego dialogu
pomiędzy stronami, w wyniku którego następuje ustalenie wymagań KLIENTA
dotyczących wyrobu (wykonywanej usługi), a także potencjalnych możliwości
zakładu poligraficznego i jest to zgodne na normą PN - ISO 9001 punkt 4. 3.
1:
" Dostawca powinien ustanowić i utrzymać
udokumentowane procedury przeglądu umowy i koordynacji związanych z tym działań"
[5].
Czasami ponowne sprawdzenie danej umowy (zamówienia)
pod względem formalnoprawnym i merytorycznym, czyli jej przegląd, pozwoli na
obronę interesów zakładu. Wniosek taki bardzo często nasuwa się dopiero pod
koniec procesu wdrażanie systemu jakości.
Nadzór nad dokumentacją i danymi
Jest to nie tylko problem zakładów poligraficznych.
Na pytanie, jak są nadzorowane dokumenty w organizacji, pada odpowiedź: "Każdy
ma kopie danego dokumentu" - tylko czy aktualną tego nie można tak od razu
stwierdzić.
Właśni - czy aktualną? W każdym zakładzie są osoby,
które tak na wszelki wypadek wykonują dla siebie kopię każdego dokumentu. Po
pewnym czasie same nie wiedzą, który do czego służy i czy jest
aktualny.
Podobnie jest z dokumentami przekazywanymi przez
klienta. Nie są one w sposób właściwy przechowywane i nadzorowane. Szczególnie
jeśli chodzi o rysunki, na których nanoszone są poprawki bez akceptacji przez
osoby do tego upoważnione.
Bardzo częstym przypadkiem jest nazewnictwo tego
samego dokumentu. Pomimo występowania różnych nazw i tak wszyscy wiedzą o co
chodzi. Ujednolicenie tego czasami stwarza problemy w zakładzie.
Właściwe postępowanie z dokumentacją i danymi
zgromadzonymi w zakładzie, a także ujednolicenie nazewnictwa formularzy wymaga
często prowadzenia odpowiednich szkoleń dotyczących obiegu dokumentów lub
wydania odpowiednich instrukcji. Tym bardziej, że dodatkowo tworzona jest
dokumentacja systemu jakości i zapisy z nią związane zgodnie z punktami 4. 2 i
4. 16 normy PN - ISO 9001 [5].
Szkolenia
Szkolenia w zakładach poligraficznych są prowadzone
zgodnie z zasadami obowiązującymi w innych organizacjach. Są to przeważnie
szkolenia z zakresu bhp. Ppoż., a także dotyczące nowego parku maszynowego oraz
konkretnych stanowisk pracy. Każdy pracownik posiada te szkolenia udokumentowane
w swoich aktach osobowych. Inne szkolenia nie są dokumentowane, ponieważ nikt
tego nie wymaga, a norma [5] w punkcie 4. 18 nakazuje utrzymywanie zapisów
dotyczących szkoleń.
Kiedy i kogo szkolić pokazuje rys. 4. Jest to
skrócony algorytm wdrażania w organizacji systemu jakości. W algorytmie tym są
tylko elementy, które ukazują szkolenia z dziedziny systemów jakości. Szkoleń
tych jest dużo, a jeżeli zostaną uwzględnione szkolenia specjalistyczne
niezbędne do funkcjonowania organizacji, to liczba ta ulegnie
zwiększeniu.

Rys. 4. Kiedy i kogo szkolić gdy wdrażany jest system
ja koci [7]. W większości przypadków zakłady wysyłają na szkolenia dotyczące
systemów jakości jednego ze swoich pracowników. Następnie otrzymuje on zadanie
wdrożenia systemów jakości i okazuje się, że w trakcie czynności związanych z
wdrażaniem szkoleniami należy objąć cały personel organizacji w celu uniknięcia
pytań typu:

dlaczego ma mi na tym zależeć?
co ja z tego będę miał?
co mnie obchodzi KLIENT?
oraz aby cały personel zaczął identyfikować się z
zakładem.
W tym przypadku dyrektor, prezes właściciel danego
zakładu poligraficznego dodaje jeszcze jedno zdanie dotyczące doskonalenia w
dziedzinie systemów jakości pracowników wszystkich szczebli
przedsiębiorstwa.
Podsumowanie
Wdrażanie systemu zapewnia jakości w zakładzie
poligraficznym według jednego z modeli zgodnie z normami ISO serii 9000 ma
miedzy innymi na celu:

spełnienie oczekiwań KLIENTA,
poprawę funkcjonowania zakładu,
poprawę produktywności,
poprawę skuteczności działania służb,
zwiększenie udziału na rynku,
obniżkę kosztów.
Spełnienie oczekiwań KLIENTÓW jest jednym z
podstawowych zadań zakładu, ponieważ KLIENT, według terminologii jakości [4]
jest to: odbiorca wyrobu dostarczonego przez dostawcę. Jeżeli wyrób zakładu
poligraficznego będzie spełniał wymagania KLIENTA - te stwierdzone i te
przewidywane - to właśnie ten KLIENT spowoduje utrzymanie dobrej kondycji
ekonomicznej zakładu.
Poprawa funkcjonowania zakładu to przede wszystkim
przekazanie części swoich uprawnień przez dyrektora (właściciela) zakładu na
szczeble niższe. Powoduje to zwiększenie odpowiedzialności poszczególnych
kierowników działów za swoje poczynania, a jednocześnie ułatwia sterownie
zakładem. Dyrektor (właściciel) jest w tym przypadku tym, który steruje
całością, a nie zajmuje się szczegółami, jest menadżerem.
Poprzez wdrożenie systemu zapewnienia jakość w
zakładzie poprawia się również działanie wszystkich służb zakładu niezbędnych do
utrzymania ruchu. System jakości powoduje wymuszenie na odpowiedzialnych za
kierowanie poszczególnymi działami zakładu tworzenie planów jakości w swoich
komórkach. Poszczególne etapy np. remontów, przeglądów maszyn są uzgodnione, a
przez to przerwy w produkcji są zaplanowane i nie powodują niezadowolenia
KLIENTA lub opóźnień w dostarczeniu wyrobu (usługi) do odbiorcy.
Wymienione niektóre elementy jakie wprowadzają normy
ISO serii 9000 są na etapie wdrażania systemu zapewnienia jakości elementami
nowymi. Prowadzone audity wewnętrzne, a także chęć utrzymania wdrożonego systemu
jakości, będą powodować szukania nowych rozwiązania, nowych elementów, jakie
mogłyby wprowadzić wymieniona seria norm.
 
LITERATURA
[1] BRONAKOWSKI H.: Rynek i marketing. Zarys
encyklopedyczny. Wydawnictwa Politechniki Białostockiej, Białystok
1996.
[2] KAŹMIERCZYK J.: Czy zajmować się normami ISO
serii 9000 w Wojskowej Akademii Technicznej? Sympozjum Naukowo - Techniczne
"Wdrażanie systemów jakości w placówkach naukowo - dydaktycznych oraz badawczych
wojska", Instytut Budowy Maszyn WAT, Warszawa 1999.
[3] Praca zbiorowa: Encyklopedia multimedialna, PWN,
Warszawa 1996.
[4] PN - ISO 8402: 1996: Zarządzenia jakością i
zapewnienie jakości. Terminologia. Wydawnictwo Normalizacyjne "Alfa - Wero" Sp.
z o. o., Warszawa 1996.
[5] PN - ISO 9001: 1996: Systemy jakości. Modele
zapewnienia jakości w projektowaniu, pracach rozwojowych, produkcji,
instalowaniu i serwisie. Wydawnictwo Normalizacyjne "Alfa - Wero" Sp. z o. o.,
Warszawa 1996.
[6] MOKROSIŃSKA A., MOKROSIŃSKA K., NIEWODNICZAŃSKI
T.: Jakość w nauczaniu, a jakość nauczania. Sympozjum Naukowo - Techniczne
"Wdrażanie systemów jakości w placówkach naukowo - dydaktycznych oraz badawczych
wojska". Instytut Budowy Maszyn WAT, Warszawa 1999.
[7] KAŹMIERCZYK J.: Systemy jakości - nauka i
szkolenie. VI Sympozjum Wojskowej Techniki Morskiej "Osiągnięcia i
perspektywiczne zamierzenia w dziedzinie wojskowej techniki morskiej", Gdynia
1997.