Żyjemy w otoczeniu rodziny, przyjaciół, znajomych, ludzi mijanych na ulicach. Życie publiczne,
zawodowe, osobiste w ogromnej mierze zależy od oddziaływania, zachowania innych osób, grup i
społeczności (Aronson E., 1998). Środowiska społeczne wymagają interpersonalnych kontaktów.
Opanowanie umiejętności współżycia społecznego jest istotnym warunkiem zadowolenia i
satysfakcji życiowej. "Człowiek jest zwierzęciem społecznym, a więc jego poczucie szczęścia i
pełni zależy od umiejętności sprawnego kontaktowania się z innymi ludz
mi. Ponadto cała
cywilizacja opiera się na ludzkiej zdolności do współpracy z innymi i prowadzenia wspólnych
działań. Ludzie są nam niezbędni do szczęścia i spełnienia, musimy też umieć z nimi
współpracować, jeśli chcemy stanąć na wysokości swoich zadań, swoich upodobań" (Johson,
1992).
Efektywne funkcjonowanie w relacjach z innymi jest niezbędną umiejętnością szczególnie w
przypadku tych osób, których praca wymaga stałego obcowania z ludz
mi. Nauczyciele, kierownicy,
doradcy, lekarze, pracownicy socjalni, to grupy zawodów, w których sensowne i owocne kontakty z
innymi są koniecznością, a zdolności, umiejętności, kompetencje społeczne, są "wyznacznikiem
efektywności funkcjonowania jednostki w rzeczywistych sytuacjach życiowych." (Matczak A.,
2001).
Rozumienie terminu "kompetencje społeczne"
W 1959 roku R. White zajmując się problematyką wywierania wpływu na otoczenie wprowadził do
psychologii pojęcie kompetencji. Ujmował ją jako specyficznie rozumianą umiejętność, czyli każdą
taką umiejętność, która przyczynia się do skutecznej interakcji z otoczeniem, utożsamiając ją ze
społecznymi umiejętnościami. Słownik Języka Polskiego (1981) definiuje umiejętność jako
"praktyczną znajomość czegoś, biegłość w czymś, zdolność wykonywania czegoś", zdolność zaś,
jako "predyspozycję do łatwego opanowywania pewnych umiejętności, zdobywania wiedzy,
uczenia się". Kompetencja natomiast rozumiana jest jako "zakres czyjejś wiedzy, umiejętności lub
odpowiedzialności". A
acińskie słowo "competentia" oznacza przydatność, odpowiedzialność.
Angielskie rozumienie słowa "competence" oznacza umiejętności, zdolności, do wykonywania
określonych czynności.
Zdaniem Sęk (1988) pojęcie kompetencji przyjęło się szczególnie łatwo w psychologii społecznej,
gdzie mówi się o kompetencji społecznej i interpersonalnej. Jak napisała Skarżyńska (1981),
kompetencje społeczne i interpersonalne są umiejętnością osiągania celów społecznych i
jednostkowych z jednoczesnym zachowaniem dobrych stosunków z partnerami interakcji.
Jednoznaczne zdefiniowanie tego pojęcia jest jednak niezmiernie trudne. Często badacze używają
takich pojęć jak: kompetencja społeczna, inteligencja społeczna, emocjonalna, społeczne zdolności,
umiejętności. Wszystkie wyżej wymienione pojęcia odnoszą się do skutecznego, efektywnego
funkcjonowania w kontaktach z innymi i bywają używane zamiennie. W wielu koncepcjach
inteligencji znajdujemy aspekt zdolności społecznych rozumiany jako efektywne przystosowanie do
środowiska społecznego (Strelau 2000). Zdolności społeczne natomiast bardzo często utożsamiane
są z inteligencją społeczną.
Thorndike, twórca pojęcia inteligencji społecznej wyróżnił trzy jej rodzaje:
" ogólną, abstrakcyjną
" praktyczną, wykonawczą, techniczną
" inteligencję społeczną (mądre postępowanie w stosunkach interpersonalnych, rozumienie
innych).
Współczesne rozumienie inteligencji społecznej, to zdolność do trafnego przetwarzania informacji
o charakterze społecznym ( Plewicka, 1982; Strelau, 2000; Nęcka, 2003).
Pojęcie kompetencji społecznych najczęściej utożsamiane jest z umiejętnościami społecznymi.
McFall jednak proponuje wyraz
ne ich rozgraniczenie (za: Grescham, 1986). Umiejętności
społeczne definiuje on jako zachowania ujawniane przez osobę efektownie i efektywnie działającą
w sytuacji społecznej. Kompetencje społeczne zaś wartościują wykonane zadanie z
uwzględnieniem adekwatności do sytuacji. Trafnego, moim zdaniem, rozróżnienia tych pojęć
dokonują L. Karen i Ph. Bierman (2003).W internetowej encyklopedii psychologicznej definiują
kompetencje społeczne jako pojęcie nadrzędne, szersze, odnoszące się do poznawczych,
emocjonalnych, społecznych umiejętności oraz zachowań, które przyczyniają się do właściwego
przystosowania jednostki do środowiska społecznego. Umiejętności społeczne zaś, to pojecie
używane do opisu konkretnych zachowań obserwowanych i traktowanych jako wykorzystywanie
posiadanej wiedzy i zdolności stosownie do zaistniałej sytuacji społecznej. Zatem umiejętności
społeczne są przejawem zachowań akceptowalnych społecznie oraz umiejętnością powstrzymania
się od zachowań nieaprobowanych. Można je nazwać przystosowaniem społecznym.
Według M. Argyle'a ( 1998) umiejętności społeczne (social skills) są wzorcami zachowań
społecznych, które sprawiają, że jednostki są społecznie kompetentne, to znaczy zdolne do
wywierania pożądanego wpływu na innych. Umiejętności społeczne stanowią aspekt
zachowaniowy zdolności społecznych (social competence), na które składają się także wiedza,
zrozumienie, brak niepokoju, przyczyniające się do wzrostu osiągnięć społecznych. Skuteczność w
skłanianiu innych do zachowań zgodnych z naszymi oczekiwaniami i celami jest założeniem
definicji kompetencji społecznych autorstwa M. Arygyle. Przez pojęcie kompetencji społecznej
rozumie "zdolność, posiadanie niezbędnych umiejętności do tego, by wywrzeć pożądany wpływ na
innych ludzi w sytuacjach społecznych. Te pożądane wpływy mogą polegać na skłonieniu innych
do kupna, do nauki do odzyskania zdrowia psychicznego" (Argyle, 2002).
M. Agryle wyróżnia dwie kategorie umiejętności społecznych pozwalających uzyskać zamierzone
efekty w sytuacjach społecznych:
" powszechne umiejętności społeczne, potrzebne każdemu człowiekowi,
" profesjonalne umiejętności społeczne, które są konieczne w wielu zawodach.
Przez kompetencje społeczne należałoby rozumieć złożone umiejętności warunkujące efektywność
radzenia sobie w sytuacjach społecznych określonego typu. Umiejętności te jednostka nabywa w
toku treningu społecznego (Matczak, 2001). Zdaniem autorki powyższej definicji kompetencje
społeczne warunkowane są cechami osobowości, temperamentem, inteligencją ogólną, społeczną i
emocjonalną. Cechy wrodzone i społeczne doświadczenia są istotnymi czynnikami wpływającymi
na poziom kompetencji.
E. Nęcka (2003) określa kompetencję społeczną jako "skuteczność działania w trudnych sytuacjach
społecznych", "osiąganie celów w życiu społecznym". Z kolei według Spitzberga i Cupach'a, jest to
zdolność do budowania więzi emocjonalnych z innymi ludz
mi, ujmowanych w kategoriach
definiowania relacji, tworzenia, rozwijania i utrzymywania związków oraz uzyskiwania
społecznego poparcia (za: Jakubowska, 1996). Podejście takie, nazwane zostało podejściem
relacyjnym. Kompetencje przejawiają się w zdolności do wykonywania zadań, w zakresie
określonej formy aktywności społecznej lub jako zdolność spełniania określonych funkcji zgodnie z
przyjętymi standardami (Borkowski, 2003). Wysoki poziom kompetencji pozwala na znajdywanie
dużej ilości wyjaśnień oraz przewidywań dotyczących własnych zachowań, oraz zachowań
partnerów interakcji, tworzenie złożonych i bardziej zróżnicowanych konstrukcji tychże interakcji.
Ciekawym podejściem, aczkolwiek zawężającym ogólne znaczenie, jest koncepcja Kowalika.
Kompetencje społeczne traktuje on jako zdolność, umiejętność adaptacyjną ograniczając się jednak
do werbalnego sposobu porozumiewania się ludzi. Posługując się terminem "kompetencja
komunikacyjna" Stwierdza, iż człowiek kompetentny komunikacyjnie, to ten, który charakteryzuje
się zdolnością adaptacji w zależności od społecznego kontekstu interakcji. Podczas gdy zdaniem
Sillarsa i Weisberga (za: Jakubowska 1996) o zachowaniach kompetentnych społecznie, świadczy
umiejętność generowania w procesie porozumienia się miedzy ludz
mi, takich strategii, które
prowadzą do podtrzymania i rozwijania więzi interpersonalnych.
Interpersonalne zdolności i umiejętności człowieka mają charakter niespecyficzny. Ujawniają się w
relacjach formalnych, towarzyskich, intymnych, które można określić jako zróżnicowane pod
względem formy oraz celu kontaktach społecznych. Treść oraz cel interpersonalnej aktywności
narzuca swoim charakterem odmienność norm je wyznaczających. Zatem kompetencje społeczne
odnoszą się do efektywności w sytuacjach społecznych. Za wskaz
niki tej efektywności uznaje się z
jednej strony osiąganie przez jednostkę własnych celów a z drugiej - zgodność z oczekiwaniami
otoczenia społecznego (Matczak 2001).
Kompetencje społeczne można uznać za spójny, funkcjonalny, wykorzystywany w praktyce oraz
uwarunkowany osobowościowo zestaw wiedzy, doświadczenia, zdolności, umiejętności
społecznych. Zestaw ten umożliwia jednostce podejmowanie i rozwijanie twórczych relacji i
związków z innymi osobami, aktywne współuczestniczenie w życiu różnych grup społecznych,
zadowalające pełnienie różnych ról społecznych oraz efektywne wspólne pokonywanie
pojawiających się problemów (Borkowski, 2003).
Składniki kompetencji społecznych
Mając na uwadze fakt, iż kompetencje społeczne winny kreować powszechnie akceptowane
wartości oraz służyć do osiągania celów społecznych warto zastanowić się nad elementarnymi
składnikami wchodzącymi w ich skład. Borkowski (2003) uważa, iż systematyczne uczenie i
dokształcanie, otwartość na wiedzę, ciekawość świata, oraz wiedza o sobie samym jako podmiocie
społecznym, wiedza o zasadach funkcjonowania zbiorowości ludzkich oraz małych grup
społecznych jest podstawą tak zwanej wiedzy społecznej. Wiedza ta może prowadzić do swoistego,
prospołecznego sposobu myślenia charakteryzującego się zainteresowaniem, wyczuleniem na
potrzeby oraz możliwości innych. Takie myślenie, taką postawę można określić mianem myślenia
prospołecznego, mentalności społecznej. Trzecim składnikiem wymienianym przez autora jest
społeczne doświadczenie, będące sumą doświadczenia życiowego (rodzina, przyjaciele, znajomi,
aktywność organizacyjna, środowiska szkolne) i zawodowego jednostki. Dobrym miernikiem jest
tu zakres osobistych osiągnięć i porażek oraz sposób ich przyjmowania. Istotnym składnikiem
kompetencji społecznych są walory osobowościowe, czyli wszystkie te cechy, które składają się na
tak zwaną osobowość społeczną. Zdolność do odczytywania, rozumienia własnych stanów
emocjonalnych jak też stanów emocjonalnych innych ludzi oraz adekwatne do nich zachowania i
postawy to najogólniej mówiąc kolejny element, składnik kompetencji społecznych nazywany
inteligencją emocjonalną. Borkowski wymienia również inteligencję społeczną rozumianą jako
umiejętność rozwiązywania konfliktów i problemów, współpracy i współżycia z innymi, dojrzałość
moralną, autorytet społeczny oraz różnorodne zdolności i umiejętności.
J. Mellibruda (za: Plewicka, 1982) wyróżnia cztery wymiary stosunków międzyludzkich
odnoszących się do umiejętności psychospołecznych:
" wzajemne zrozumienie i poznawanie się;
" tworzenie klimatu wzajemnego zaufania;
" pomaganie oraz wywieranie wpływu;
" rozwiązywanie problemów i konfliktów.
Wśród wielu kategorii zachowań R. C. Rinn i. A Markle ( za: Oleś 1998) wymieniają te, które ich
zdaniem są istotne dla umiejętności społecznych:
" umiejętności komunikacyjne;
" umiejętności asertywne;
" umiejętności wzmacniania, podtrzymywania innych;
" umiejętności wyrażania siebie.
W klasycznym ujęciu Michaela Aryle, kompetencje społeczne są zbiorem takich umiejętności, od
których zależy możliwość adekwatnej reakcji na określoną sytuację społeczną. Za powstanie,
rozwój kompetencji społecznych, odpowiedzialne są zdolności niezbędne do przetwarzania
informacji behawioralnych, które Argyle określił jako inteligencję społeczną. Za pomocą
kompetencji społecznych możemy zorientować się, jaką strategię należy zastosować, żeby
zrealizować własne cele. Wymienia się tu następujące umiejętności społeczne:
" nagradzanie, czyli umiejętność udzielania wzmocnień społecznych, które wpływają na
utrzymanie związku, podniesienie atrakcyjności oraz umożliwiają wywieranie większego
wpływu na osobę;
" empatia i umiejętność podejmowania ról innych ludzi, które są ważne zwłaszcza w pracy
zespołowej, w psychoterapii oraz w związkach miłosnych i przyjacielskich;
" asertywność, czyli umiejętność obrony własnych praw bez okazywania agresji;
" komunikacja werbalna (zwłaszcza na poziomie abstrakcyjnym) i niewerbalna;
" inteligencja społeczna i umiejętność rozwiązywania problemów, istotna zwłaszcza w
przypadku częstego występowania konfliktów (np. w pracy);
" umiejętność korzystnej autoprezentacji (szczególnie w warunkach zawodowych) (Terelak J.,
Bułdys J., 2003).
Kompetencje warunkujące efektywność zachowań w
sytuacjach wymagających asertywności
Jednym z podstawowych składników kompetencji społecznych jest asertywność. Salter uznawany
za twórcę i prekursora tej tematyki określił asertywność jako "zdolność wyrażania emocji
pozytywnych i negatywnych" ( za: Sęk, 1988, s. 790). Pojęciu asertywności nadawane jest w
literaturze różne znaczenie, lecz najczęściej jako podstawę asertywności podaje się umiejętność
pogodzenia własnych i cudzych potrzeb społecznych (Alberti, Emmons 2002, Król-Fijewska 1993).
Jednak zazwyczaj asertywność nie jest utożsamiana z kompetencją społeczną, lecz traktowana jako
jej komponent (Oleś 1998). Zdaniem Cattela asertywność jest uwarunkowana genetycznie i ściśle
związana z temperamentem. Jednakże otoczenie społeczne stwarzające odpowiednie warunki do
rozwoju tej cechy sprawia, iż ludzie w miarę upływu lat, w miarę nabywania kolejnych
doświadczeń stają się coraz bardziej asertywni.
Lazarus (1974) wymienia cztery rodzaje zachowań składające się na asertywność. Jest to
umiejętność odmowy, mówienia "nie", umiejętność zdobywania przychylności w otoczeniu
społecznym, umiejętność wyrażania zarówno negatywnych jak i pozytywnych uczuć oraz zdolność
inicjowania, utrzymywania i organizowania konwersacji (Lazarus, 1974, za: Sęk, 1988). Natomiast
zdaniem psychologów nurtu behawioralnego Alberti i Emmons'a (1957) asertywność jest
zachowaniem, które wyraża własne prawa bez naruszania praw innych ludzi, pomaga w osiągnięciu
celów i wolne jest od niepokoju (Alberti, Emmons, za: Sęk, 1988).
Podsumowując powyższe definicje, zachowanie asertywne można określić jako "bezpośrednie,
szczere, łagodne i stanowcze komunikowanie własnych emocji, potrzeb, opinii respektujące
jednocześnie prawa innych osób do wyrażania własnych opinii, potrzeb i uczuć". Asertywność jest
nie tylko zewnętrznym zachowaniem, ale postawą jednostki wobec siebie i innych. Osoba
asertywna ma szacunek do siebie i innych osób, traktując je równorzędnie (Król-Fijewska, 1993).
H. Fensterheim (za: Kożusznik, Adamiec, 1993) proponuje pięć praw osobistych:
1. Masz prawo do robienia tego, co chcesz - dopóty, dopóki nie ranisz kogoś innego.
2. Masz prawo do zachowania swojej godności poprzez asertywne zachowanie, nawet jeśli to
rani kogoś innego - dopóty, dopóki intencje twoje nie są agresywne, lecz asertywne.
3. Masz prawo do przedstawiania innym swoich próśb - dopóty, dopóki uznajesz, że druga
osoba ma prawo odmówić.
4. Istnieją takie sytuacje między ludz
mi, w których prawa nie są oczywiste. Zawsze jednak
masz prawo do przedyskutowania tej sprawy z drugą osobą i wyjaśnienia jej.
5. Masz prawo do korzystania ze swoich praw.
Poprzez asertywne zachowanie "domagamy" się swoich praw, jednocześnie respektujemy prawa
innych osób. Bycie asertywnym nie oznacza jednak agresywności, ani naruszania cudzych praw,
nie wyklucza również grzeczności, uprzejmości czy nawet altruizmu (Sęk, 2000). Jednostka
asertywna radzi sobie z sytuacjami negatywnymi i problemowymi poprzez podejmowanie
pozytywnych i konstruktywnych kroków naprzód, dotyczy to inicjowania i kultywowania takiego
sposób życia i relacji międzyludzkich, jakich dla siebie chcemy, unikając agresji, wybierając
dyskusję i kompromis. Osoba asertywna jest otwarta zarówno na wewnętrzny rozwój, jak i na świat
zewnętrzny, dlatego też nie narzuca własnego zdania innym, nie manipuluje drugim człowiekiem,
lecz wspólnie z partnerem stara się znalez
ć rozwiązanie, które usatysfakcjonuje obie strony.
Asertywność jest więc złożonym zespołem kompetencji zadaniowych, interpersonalnych i
ekspresyjnych, polegającym na skutecznym dochodzeniu do ważnych dla jednostki celów
życiowych, przy równoczesnym stałym potwierdzaniu i obronie pozytywnego obrazu siebie.
Opisane powyżej cechy i zachowania są bardzo istotnym elementem sprzyjającym osiągnięciu
sukcesu zarówno na płaszczyz
nie zawodowej jak i osobistego życia jednostki.
Kompetencje warunkujące efektywność zachowań w
sytuacjach interpersonalnych
Kolejnym składnikiem kompetencji społecznych jest umiejętność nawiązywania bliskich kontaktów
interpersonalnych. Kontakty międzyludzkie są powszechnie obecne w życiu społecznym. Każdy z
nas nieustannie znajduje się w sytuacjach gdzie pośrednio i bezpośrednio ludzie oddziałują na
siebie (Borkowski, 2003). Osoby komunikując się pełnią równolegle dwie funkcje: nadają i
odbierają komunikaty. Nadawane komunikaty i sygnały mają określone znaczenie. Ich forma i treść
musi być czytelna i zrozumiała dla wszystkich partnerów interakcji. Możemy wyróżnić kilka
elementów składowych różnego typu interakcji.
Przede wszystkim należałoby tu wspomnieć o wzajemnym poznawaniu się i rozumieniu. Składa się
na to zdolność obserwacji zmieniających się uczuć, nastrojów. Śledzenie toku myślowego czy też
zmian w zachowaniu drugiej osoby. Ważna jest tu również umiejętności obserwacji i oceny swoich
własnych reakcji oraz zachowań w konkretnych sytuacjach interpersonalnych. Sytuację, w której
kontakt będzie opierał się na relacji pomocowej, możemy nazwać sytuacją wzajemnego wywierania
wpływu, pomagania. Kształt kontaktów z kimś, kto potrzebuje pomocy, wymaga takiej naszej
postawy, która sprawi, iż osoba potrzebująca wsparcia sama zwiększy swoją zdolność do
pomagania sobie samej. Uświadomienie sobie rozbieżności zdań, oraz chęć osiągnięcia
satysfakcjonujących rozwiązań w komunikacji możemy określić jako wspólne rozwiązywanie
problemów i konfliktów. Należy zaznaczyć, iż otwartość komunikacji z partnerem ma w tym
wypadku kluczowe znaczenie. Doskonalenie współpracy, porozumienia sprzyjają rozwojowi
człowieka, realizacji jego konstruktywnych możliwości, optymalizacji we wzajemnym
komunikowaniu się.
Pozornie prosty proces, jakim jest komunikacja międzyludzka, proces jakiego uczymy się już od
pierwszych miesięcy życia, jest w gruncie rzeczy jednym z najbardziej skomplikowanych
zachowań. Wystarczy przyjrzeć się trudnościom, jakie niejednokrotnie możemy zaobserwować w
porozumiewaniu się ludzi. Wiele osób potrafi sobie z tymi trudnościami poradzić, posiada dobrze
rozwinięta sferę kompetencji komunikacyjnych. Może zdarzyć się również tak, że poważne
problemy komunikacyjne stwarzają sytuacje konfliktowe, pełne agresji a nawet izolacji i
wycofywania się osób z życia i kontaktów społecznych.
Wśród wielu drobnych, elementarnych barier w komunikowaniu się należałoby szczególną uwagę
zwrócić na niżej wymienione problemy.
Subiektywne spostrzeganie rzeczywistości. Każdy człowiek charakteryzuje się określonym
temperamentem, posiada charakterystyczne tylko dla siebie cechy psychofizyczne, każdy ma swoją
własną historię. Te składowe są wyznacznikami sposobu widzenia siebie oraz interpretacji i
przeżywania otaczającego świata. Indywidualizm i odmienność szczególnie silnie uwidacznia się w
sytuacji konfliktowej, różnicy interesów. Rozbieżność interpretacji określonych sytuacji wynika
przede wszystkim z subiektywnego postrzegania otaczającej rzeczywistości i jest jedną z
podstawowych barier komunikacyjnych. W przypadku, gdy rozmówcy inaczej interpretują
przyczyny konfliktu i zazwyczaj nawzajem obarczają się odpowiedzialnością za dany problem
mamy do czynienia z tak zwanym subiektywnym przypisywaniem odpowiedzialności.
Błędna forma wypowiedzi może sprawić, że nasza postawa wobec rozmówcy będzie kształtowana
nie przez całokształt interakcji, a jedynie przez treść bądz
formę wypowiedzi. Sytuacja taka ma
miejsce najczęściej wówczas, gdy jeden z rozmówców narzuca określony rodzaj relacji, co spotyka
się z brakiem akceptacji drugiej strony.
Częstym błędem popełnianym przez ludzi jest też nadmierna koncentracja na jednym tylko aspekcie
komunikacji. Niezależnie, czy jest to zwracanie uwagi jedynie na treści komunikatu, na siebie, lub
też tylko na osobę współrozmówcy, jest to tak zwany błąd zaburzonej koncentracji uwagi.
Błędne jest również przyjmowanie określonych oczekiwań i postaw wobec rozmówcy.
Nastawienie, stany wewnętrzne powodują, iż zupełnie bezpodstawnie, najczęściej bardzo
spontanicznie pojawiają się w procesie komunikacji błędne i bezpodstawne oczekiwania i
przekonania dotyczące drugiej osoby.
Do zaostrzenia konfliktu w procesie komunikacji może doprowadzić komunikacja równoległa.
Obie strony, które komunikują się ze sobą, nie reagują na przekaz i przeżycia partnera, a jedynie
usiłują za wszelką cenę przekonać go do swojego zdania, punktu widzenia.
Uważna obserwacja ludzi pozwala nam również dostrzec, że wielokrotnie bywa tak, iż komunikat
werbalny sprzeczny jest z tym, co dana osoba komunikuje w sposób niewerbalny (mimiką twarzy,
gestykulacją, tonem głosu).Zjawisko takie określa się mianem komunikacji paradoksalnej.
(Dziewiecki 2000, Stoner, Wankel 1994).
Świadomość barier komunikacyjnych, odgrywa olbrzymi wpływ na podnoszenie jakości więzi
interpersonalnych. Nastawienie wobec świata, wobec ludzi, wobec samego siebie, oraz
umiejętności interpersonalne określają sposób uczestniczenia w kontaktach międzyludzkich. Każdy
człowiek może rozwijać i udoskonalać swoje kontakty interpersonalne, jednak niewiele osób
podejmuje się w sposób zamierzony i systematyczny ulepszania tych zdolności u siebie. Rozwijanie
tych umiejętności polega na jednoczesnym łączeniu obserwacji i zaangażowanego uczestnictwa.
Trudna to sztuka, ponieważ nadmierne nastawienie na kontrolę i panowanie nad wszystkim, co się
robi i czuje jak również nad tym, co inni myślą i czują, może przeszkadzać w nawiązaniu
swobodnych i spontanicznych kontaktów z innymi ludz
mi (Mellibruda, 2003).
Najważniejszym celem kontaktów interpersonalnych jest "stworzenie takich warunków i atmosfery
międzyludzkiej, która sprzyja rozwojowi człowieka i realizacji jego konstruktywnych możliwości"
(Mellibruda, 2003), pozwoli to jednostce rozwijać i ulepszać swoje umiejętności, a w konsekwencji
osiągać sukcesy w różnych sferach życiowej aktywności.
Kompetencje warunkujące efektywność zachowań w sytuacji
ekspozycji społecznej
Szczególnie ważną rolę w rozwoju zawodowym, w karierze zawodowej, ma kolejny element
kompetencji społecznych nazwany efektywnością zachowań w sytuacjach ekspozycji społecznej.
Przedstawianie siebie w jak najkorzystniejszym świetle, dostosowanie swoich postaw sposobu
zachowania, swojego wizerunku do oczekiwań i preferencji odbiorców jest niezmiernie istotne w
wielu sytuacjach społecznych. (Borkowski,2003). Sztuka autoprezentacji, polegająca na
"zachowywaniu się w pewien określony sposób tylko po to, by zrobić na innych duże wrażenie,
które najpewniej wywoła reakcję taką, jaką osoba chciałaby uzyskać" (Szmajke, 1999), określana
jest jako jeden z wielu środków wpływu społecznego. Jest celowym działaniem zmierzającym do
wytworzenia w oczach odbiorców, w otoczeniu społecznym pożądanego wizerunku własnej osoby.
Jak podkreśla Borkowski (2003), sedno umiejętności autoprezentacyjnych tkwi w dużym stopniu
sprawności nieustannego budowania i artykułowania pozytywnego obrazu siebie. Skuteczna
autoprezentacja polega na rozsądnym kierowaniu odbiorem obrazu siebie, posiadania
samoświadomości bycia przedmiotem uwagi innych, samowiedzy oraz zdolności samodyscypliny i
samokontroli zachowania, w sytuacjach trudnych społecznie. Czynnikami ograniczającymi
zdolność autoprezentacji jest lęk społeczny i nieśmiałość.
Rodzące się wątpliwości co do tego, czy jesteśmy w stanie wywrzeć na audytorium pożądane
wrażenie jest sytuacją, w której lęk społeczny dość istotnie się aktywizuje. Jego niewielki poziom
może być pożyteczny, jednak zbyt wysoki może skłaniać jednostki do unikania, wycofywania się z
sytuacji społecznych lub hamowania swego zachowania, gdy już się znalez
li w takiej sytuacji.
Wielu tak zwanych "nieśmiałych" ludzi doświadcza lęku społecznego w sytuacjach codziennego
życia (Caldini, 2002). Świadome skrywanie swoich ograniczeń, umiejętność ich tuszowania oraz
kreowanie dobrego wrażenia bazującego na atutach, to doskonała strategia autoprezentacji i
pozyskiwania zwolenników (Borkowski, 2003).
Jones i Pittman (1982) opisali kilka rodzajów strategii będących pomocnymi w kształtowaniu
wizerunku, w określonej formie autoprezentacji.
Strategia ingracjacji - głównym zadaniem ingracjatora jest wzbudzenie wiarygodności w takim
stopniu, w jakim pragnie on być lubiany. Polega to na wyrażaniu sympatii i zgadzaniu się z innymi,
jak również na kreowaniu własnej skromności i atrakcyjności.
Strategia zastraszania - zwiększenie mocy społecznej odbywa się poprzez groz
by, wywoływanie
poczucia dyskomfortu, ponoszenie przez stronę różnego rodzaju kosztów psychologicznych. Polega
to na kreowaniu siebie jako osoby niebezpiecznej, co ma wywołać strach, lęk i ostatecznie
doprowadzić do tego, iż druga strona interakcji spełni nasze oczekiwania.
Strategia autopromocji jest przedstawieniem siebie jako osoby kompetentnej, skutecznej w
działaniu, charakteryzującej się wysokim poziomem uzdolnień ogólnych (inteligencji, sprawności
fizycznej) lub też uzdolnień specyficznych (np. sprawności i szybkości w grach).
Strategia doskonałości moralnej - często stosowana przez nauczycieli, rodziców. Przejawia się w
ukazywaniu siebie w jak najkorzystniejszym świetle. Jest to prezentowanie siebie jako modelu
osoby przestrzegającej wszelkich zasad i norm moralnych, stojącej na straży moralności.
Strategia własnej słabości i zależności od innych, mająca na celu unikania negatywnych
konsekwencji, gdy z różnych przyczyn nasze zasoby, zdolności a czasem tylko chęci są
niewystarczające do wykonania jakiegoś zadania. Jednostka w takich sytuacjach może uciekać się
do kreowania siebie jako osoby wymagającej pomocy, opieki, specjalnego traktowania (Jones,
Pittman, za: Szmajke, 1999).
Sytuacja ekspozycji społecznej sprawia, iż niejednokrotnie zachowujemy się zgodnie z
oczekiwaniami "widowni", pomijając tym samym istotne informacje o sobie, nie ujawniając
prawdy. Uzyskanie aprobaty, pożądanej reakcji odbiorców stawia nas przed wyborem takiego
sposobu bycia, takiej formy komunikacji, która będzie skutkowała osiągnięciem zamierzonych
celów. Publiczny wizerunek ma na celu przeciwdziałanie ewentualnym porażkom. Warto
nadmienić, iż osoby, które cieszą się dobrą reputacją, ogólnym szacunkiem i poważaniem w
środowisku mogą sobie pozwolić na większą swobodę autoprezentacji (Szmajke, 1999).
Opisane w powyższym rozdziale składniki kompetencji społecznych takie jak: asertywność,
kontakty interpersonalne i efektywność zachowań w sytuacji ekspozycji społecznej są niezmiernie
ważne w dążeniu do osiągnięcia wyznaczonego celu. Uważa się powszechnie, że jednostki
sprawnie posługujące się tymi kompetencjami, rozwijające je w toku swojego życia, znacznie
łatwiej osiągają sukcesy na poziomie życia rodzinnego, towarzyskiego i zawodowego. Zaś osoby z
niskim poczuciem własnej wartości, posiadające duże trudności we wchodzeniu w dojrzałe,
odpowiedzialne i w pełni świadome relacje z otoczeniem społecznym, najczęściej mają trudności w
realizacji indywidualnych celów, mieszczących się w społecznych realiach.
Uwarunkowania umiejętności interpersonalnych
Kompetencje społeczne wyznaczane są przez wiele elementarnych umiejętności i zdolności.
Oznaczając efektywne, społeczne działanie są odrębnym konstruktem od zdolności intelektualnych.
Poziom inteligencji jednostki ma niezaprzeczalnie duży wpływ na częstotliwość i skuteczność
podejmowanych zadań społecznych. Należałoby tu przede wszystkim zwrócić uwagę na zadania
nowe, będące zaskoczeniem, wysoce ustrukturalizowane, wymagające dostosowania zachowania do
pewnych norm, które jednostka zmuszona jest samodzielnie wyabstrahować (Schneider, Ackerman
i Kanfer, 1996). Ważną zmienną intelektualną wydaje się być ponadto inteligencja emocjonalna,
która wysoko koreluje z kompetencjami społecznymi (Matczak, 2001).
Ważnym wyznacznikiem poziomu kompetencji społecznych jest osobowość jednostki. Cechy
osobowości są często determinantami zachowań, stopnia zaangażowania sposobów odbierania i
przekształcana sytuacji życiowych, mają również olbrzymi wpływ na sposób, w jaki spostrzega,
odbiera i ocenia nas otoczenie społeczne. Cechy osobowości wpływają tym samym na zachowanie
innych wobec nas (Argyle, 1999; Kenrick, Neuberg i Cialdini, 2002).
Interpersonalne zachowania oraz cechy osobowości, będące elementami tak zwanych teorii koła
interpersonalnego, możemy przedstawić na układzie współrzędnych. Jedną z osi tego układu można
opisać pewnością siebie, asertywnością i określić ją jako wymiar dominacji. Drugą zaś nazwiemy
osią ugodowości, którą charakteryzuje ciepło i gratyfikacja w kontaktach interpersonalnych
(Horowitz, Alden, Wiggins i Pincus, 2000). Oba te wymiary mogą być miernikiem, posłużyć do
określenia, uporządkowania głównych sposobów postrzegania siebie i innych, a także po
umiejscowieniu jednostki w tych wymiarach powiedzieć nam coś o jej potencjalnych problemach
na gruncie relacji społecznych. Problemy, jakie wyróżniają teorie koła interpersonalnego, to:
" nadmierna dominacja i kontrolowanie innych,
" narzucanie się innym,
" nadmierne poświęcanie się dla innych,
" łatwowierność i naiwność,
" brak asertywności,
" społeczne wycofanie,
" chłód emocjonalny w kontaktach z innymi
" zawiść i mściwość (Horowitz, Alden, Wiggins i Pincus, 2000; Kenrick, Neuberg i Cialdini,
2002).
Istotnym aspektem warunkującym poziom kompetencji społecznych są osobowościowe i
temperamentalne uwarunkowania. To właśnie cechy temperamentu, osobowości odpowiadają za
zapotrzebowanie na stymulację oraz efektywne jej przetwarzanie. Aktywny styl funkcjonowania,
poczucie własnej skuteczności, odwaga i brak lęku społecznego z jednej strony oraz reakcje
unikania, reakcje ucieczkowe, brak motywacji z drugiej, bardzo wyraz
nie określają sposoby
funkcjonowania społecznego. (Matczak, 2001, 2001; Dzwonkowska, 2003). Cechy osobowości i
temperamentu, (ekstrawersja, zrównoważenie emocjonalne, aktywność, żwawość, niska
reaktywność emocjonalna) wpływają w istotny sposób na częstość i łatwość nawiązywania
kontaktu z innymi.
Bezpośredni wpływ na poziom kompetencji społecznych ma tak zwany trening społeczny,
"odbywany w sytuacjach życia codziennego czy pracy zawodowej, jak i taki, który dokonuje się w
toku specjalnych oddziaływań szkoleniowych" (Matczak, 2001) Nabywanie umiejętności
społecznych odbywa się zatem od najmłodszych lat w warunkach naturalnych, lub może być
świadomą decyzją poddania się oddziaływaniom szkoleniowym czy terapeutycznym (Argyle, 1994;
Grabowska, 2000; Matczak, 2001; Sowa, 2000). Szeroko rozumiany poziom intelektualny jednostki
(inteligencja płynna, skrystalizowana, inteligencja społeczna) ma zasadniczy wpływ efektywność
treningu (Matczak, 2001).
Mając na uwadze skuteczność interpersonalną, należy zwrócić uwagę na wszelkiego rodzaju
stymulacje, odnoszące się do zachowań społecznych a w szczególności:
" stymulowanie umiejętności odkodowywania reguł społecznych, analizowania społecznych
sytuacji,
" stymulowanie tak zwanej empatii poznawczej,
" stymulowanie monitorowania własnych i cudzych zachowań ekspresyjnych,
" budowanie pozytywnego obrazu siebie,
" wyzbywanie się lęków i ograniczeń społecznych,
" treningi zachowań asertywnych,
" stymulowanie zainteresowania życiem społecznym, różnorodnością sytuacji społecznych.
Na podstawie przeprowadzonych badań można śmiało stwierdzić, iż umiejętności interpersonalne,
kompetencje społeczne, społeczna skuteczność uwarunkowane są nie tylko cechami wrodzonymi,
ale w dużej mierze zależą od historii naszego życia społecznego, które stawia nas w bardzo
urozmaiconych jakościowo sytuacjach społecznych oraz od aktywności w zakresie uczestniczenia
w różnego rodzaju szkoleniach i treningach.
Znaczenie kompetencji społecznych
Rozpatrując znaczenie kompetencji społecznych należałoby zapoznać z danymi dotyczącymi
znaczenia elementarnych umiejętności społecznych. Umiejętności określane mianem emocjonalno-
społecznych, w skład których wchodzą między innymi umiejętność wywierania wpływu
społecznego, pracy w zespole, umiejętność negocjacji, umiejętności komunikacyjne, empatia -
stanowią one około dwóch trzecich kompetencji, mających wpływ na ponadprzeciętne wykonanie
pracy. Wysoki poziom kompetencji społecznych ma istotne znaczenie w przypadku
przedsiębiorców i menadżerów (Cherniss, 2000; Dickson i Hargie, 2004), a zdolności i
umiejętności komunikacyjne są istotnym elementem stanowiącym wyznacznik skuteczności pracy
nauczycieli, powodzenia w sytuacji rozmów kwalifikacyjnych czy też w osiąganiu statusu
zawodowego (Spitzberg i Cupach, 2002).
Badania wykazują, iż ponad 10% ogólnej populacji świata może mieć znaczne trudności w
odnajdywaniu się w codziennych sytuacjach społecznych, w sprawnym funkcjonowaniu
społecznym, w relacjach interpersonalnych. Deficytem umiejętności społecznych charakteryzuje się
około 35% osób neurotycznych. Dobre efekty w tym wypadku przynoszą tak zwane treningi
umiejętności społecznych, uczące osoby z trudnościami właściwego reagowania, właściwego
funkcjonowania w określonych sytuacjach (Argyle, 1994).
Deficyty w zakresie umiejętności społecznych bardzo często prowadzą do zachowań ryzykownych i
nieaprobowanych, takich jak przemoc, wandalizm. Negatywne wzorce zachowań społecznych są
wynikiem trwania lub też angażowania się w patologiczne relacje interpersonalne, będące z
ródłem
negatywnych wzorców zachowań. Szczegółowe analizy umiejętności komunikacyjnych w
odniesieniu do ogółu społeczeństwa pozwalają twierdzić, iż pod względem niektórych z tych
umiejętności deficyty wykazuje ponad połowa populacji (Spitzberg i Cupach, 2002).
Dość istotną sferą, w której znaczenie mają umiejętności społeczne, jest sfera prywatności, sfera
rodzinna. Satysfakcjonujące, bliskie relacje interpersonalne przyczyniają się do trwałości związków
małżeńskich (Spitzberg i Cupach, 2002). Często bywa tak, że wystarczy trening umiejętności
społecznych, mający na celu poprawę systemu komunikacji miedzy małżonkami, by związki z
pozoru skazane na niepowodzenie stały się związkami pełnymi pozytywnych relacji. Poczucie
bycia zrozumianym i docenionym wynikające ze znaczących rozmów niejednokrotnie zawdzięczać
możemy właśnie umiejętnościom społecznym facylitującym dobre samopoczucie. Również
łatwiejsze radzenie sobie ze stresem lub przezywanie go w mniejszym stopniu wynikające z
umiejętności korzystania z sieci wsparcia społecznego możemy przypisać naszym umiejętnościom
społecznym.
Wysoki poziom kompetencji społecznych wiąże się również z lepszym przystosowaniem do zmian
życiowych, większą plastycznością zachowań i postaw w różnorodnych sytuacjach społecznych
oraz niższymi wskaz
nikami lęku, depresji czy też poczucia samotności. Wysokie umiejętności
społeczne wiążą się z wyższymi wskaz
nikami przystosowania do "zmian życiowych" oraz niższymi
wskaz
nikami depresji, lęku i poczucia samotności. Wśród osób o wysokim IQ, ci, którzy osiągnęli
wybitne rezultaty zawodowe i powodzenie w życiu, to jednostki charakteryzujące się ponadto
wysoką potrzebą osiągnięć oraz stałością emocjonalną i przystosowaniem społecznym (a więc
cechami i kompetencjami, które składają się na inteligencję społeczną i emocjonalną oraz
umiejętnościami interpersonalnymi) (Strelau, 2002).