Pytania i hipotezy badawcze

Jarek Kulbat

[e-mail]

2

O czym mówiliśmy?

Zainteresowania

Idea

Teoria

Konceptualizacja

Operacjonalizacja

Populacja i dobór

próby

Obserwacja lub pomiar

Przetwarzanie danych

Analiza danych i ich

interpretacja

OBSERWACJA

badania terenowe

KORELACJA

badania sondażowe, analiza treści

badane danych zastanych, badania

porównawcze

EKSPERYMENT

eksperymenty, badania ewaluacyjne

Wybór metody badawczej

3

O czym będziemy (dziś)
mówić?

A.

Pytania badawcze

B.

Hipotezy badawcze

C.

Zmienne

D.

Skale pomiarowe

4

Jak to się ma do naszego
kursu?

„

Struktura procesu badawczego według Towsenda (1953)

1.

Jaki jest problem badawczy (Æ pytanie badawcze)?

2.

Jaka jest hipoteza?

3.

Jaka jest zmienna (zmienne) niezależna?

4.

Jaka jest zmienna (zmienne) zależna?

5.

W jaki sposób ma być mierzona zmienna zależna?

6.

Co trzeba kontrolować?

7.

Jak będzie procedura przeprowadzania eksperymentu?

{

osoby badane – materiały – przebieg badania

{

analiza wyników (model korelacyjny czy model eksperymentalny)

8.

Czy można wykorzystać wyniki tego badania do przyjęcia lub

odrzucenia hipotezy?

9.

Czy nie popełniono żadnych błędów?

tematy na dziś

5

Skąd wziąć pytania badawcze?

1.

Osobiste zainteresowania i codzienne obserwacje

2.

Teorie i badania

3.

Poszukiwanie rozwiązań istniejących problemów

6

Codzienne obserwacje

jako źródło pytań badawczych

„

Zdarzenia paradoksalne

{

Historia Phineas’a Gage’a Æ koncepcja
markera somatycznego Damasio

„

Studia przypadków

„

Obserwacja rutynowych
zachowań praktyków

„

Łut szczęścia

7

Codzienne obserwacje

jako źródło pytań badawczych

„

Zdarzenia paradoksalne

„

Studia przypadków

{

Zabójstwo Kitty Genovese Æ dyfuzja
odpowiedzialności Latane i Darleya

„

Obserwacja rutynowych
zachowań praktyków

„

Trochę szczęścia

8

Codzienne obserwacje

jako źródło pytań badawczych

„

Zdarzenia paradoksalne

„

Studia przypadków

„

Obserwacja rutynowych
zachowań praktyków

{

W jaki sposób sprzedawcy
samochodów zwiększają sprzedaż Æ
rzucają niską piłkę, wkładają stopę w
drzwi…

„

Trochę szczęścia

9

Codzienne obserwacje

jako źródło pytań badawczych

„

Zdarzenia paradoksalne

„

Studia przypadków

„

Obserwacja rutynowych
zachowań praktyków

„

Trochę szczęścia

{

Brudne szalki Petriego, w których
pojawiła się pleśń Æ odkrycie
penicyliny przez Aleksandra Fleminga

10

Dostępne teorie i badania

jako źródła pytań badawczych

„

Wyznaczanie granice obowiązywania

teorii

{

Psychologia nie powinna być nauką o

zachowaniu laboratoryjnych myszek i

studentów I roku psychologii

„

Poszukiwanie analogii

„

Sprzeczności wyników badań

zrealizowanych na gruncie teorii (jednej

lub dwóch) jakiegoś zjawiska

„

Kontrowersyjne kwestie teoretyczne

„

Meta-analizy

„

Konfrontacja dwóch teorii

„

Wyznaczanie słabych punktów teorii

11

Dostępne teorie i badania

jako źródła pytań badawczych

„

Wyznaczyć granice
obowiązywania teorii

„

Poszukiwanie analogii

{

Metafora komputerowa w
psychologii poznawczej Æ
mózg = hardware & umysł =
software – Czy androidy marzą
o elektrycznych owcach?

„

Sprzeczności wyników
badań zrealizowanych na
gruncie teorii (jednej lub

12

Dostępne teorie i badania

jako źródła pytań badawczych

„

Wyznaczyć granice
obowiązywania teorii

„

Poszukiwanie analogii

„

Sprzeczności wyników
badań zrealizowanych na
gruncie teorii (jednej lub
dwóch) jakiegoś zjawiska

{

Altruizm nie zwiększa
fitness osobnika? Æ dobór
krewniaczy reguła

13

Gdy będzie naprawdę źle…

„

Fiske, S. (2004). Developing a

Program of Research. In

Handbook of Methods in Social

Psychology, ed. C Sansone, CC

Morf, AT Panter, pp. 359–82.

Thousand Oaks, CA: Sage

„

McGuire, W. J. (1997). Creative

hypothesis generating in

psychology: Some useful

heuristics. Annual Review of

Psychology, 48, 1-30

14

Hipoteza badawcza…

hipotetyczna odpowiedź na pytanie badawcze

Hipoteza

Hipoteza zerowa/

braku różnic

Hipoteza badawcza/

eksperymentalna

kierunkowa

bezkierunkowa

E > K albo E < K

E ≠ K

E = K

przykłady

15

Różne oblicza hipotezy badawczej

Na tropie oszustwa

Pytanie badawcze:

Czy moneta jest

rzetelna

?

Rozkład teoretyczny

Rozkład empiryczny

(badanie Zdzicha)

Rozkład empiryczny

(badanie Zenona)

H

0

: Orły wypadają tak

często, jak reszki

H

o>r

: Orły wypadają częściej, niż reszki

H

o<r

: Orły wypadają rzadziej, niż reszki

H

bk

: Orły nie wypadają równie

często, jak reszki

versus

16

Huśtawka emocjonalna

Doliński i Nawrat, 1998

46%

41%

59%

K II

K I

E

Jak powinna brzmieć hipoteza zerowa?
Jak powinna brzmieć bezkierunkowa hipoteza badawcza?
Jak powinna brzmieć kierunkowa hipoteza badawcza?

17

Teoria zarządzania błędem

Haselton & Buss, 2000

w rzeczywistości

on nie kocha

w rzeczywistości

on kocha

matka

samotnie

wychowująca

dziecko

pożyją długo i

szczęśliwie

ona myśli

„on kocha”

dzieci z tego nie

będzie

stracona

szansa na

seks

on myśli

„ona nie kocha”

dzieci z tego nie

będzie

utrata okazji

znalezienia partnera

ona myśli

„on nie kocha”

zarzut

molestowania

w rzeczywistości

ona nie kocha

pożyją długo i

szczęśliwie

w rzeczywistości

ona kocha

on myśli

„ona kocha”

18

Cechy

dobrej

hipotezy badawczej

1.

Testowalna

2.

Falsyfikowalna

3.

Precyzyjna

4.

Racjonalna

5.

Zwięzła

6.

Opisuje naturę związku między zmiennymi

7.

Nie jest banalna

8.

Hipoteza badawcza nie opisuje braku związku!

19

Dobra hipoteza jest

TESTOWALNA

„

Kryterium testowalności - Czy hipoteza

badawcza może zostać zweryfikowana

empirycznie?

„

Możliwość empirycznej weryfikacji oznacza

możliwość

przeprowadzenia przez naukowca

badania

weryfikującego prawdziwość hipotezy

„

Czy wymienione niżej hipotezy są testowalne?

{

Palenie powoduje raka

{

Wielkość prośby jest odwrotnie proporcjonalne do

prawdopodobieństwa jej spełnienia

{

Nagrody zewnętrzne obniżają wewnętrzną motywację

do pracy

20

Dobra hipoteza jest

FALSYFIKOWALNA

„

Kryterium falsyfikowalności - Czy będzie
można odrzucić hipotezę badawczą w
konsekwencji przeprowadzenia badania?

„

Kupowanie samochodu – zdaniem
sprzedawcy

stan auta jest idealny

„

Czy rzeczywiście?

{

Weryfikacja pozytywna – poszukiwanie potwierdzenia

„

weryfikacja

„

konfirmacja

{

Weryfikacja negatywna – poszukiwanie zaprzeczenia

„

dyskonfirmacja

„

falsyfikacja

{

by potwierdzić hipotezę właściwą staramy się obalić hipotezę zerową,
będącą zaprzeczeniem hipotezy właściwej

„

Badacz wchodzi w rolę kupującego

21

Dobra hipoteza jest

PRECYZYJNA

„

Kryterium precyzji - Czy hipoteza badawcza jest

zrozumiała dla wszystkich (zainteresowanych)?

„

Po co?

{

Kontekst komunikacyjny

„

wytłumaczyć promotorowi o co wam chodzi?

{

Kontekst empirycznej weryfikacji hipotezy

„

musi być tak sformułowana, aby łatwo ją można było

przyjąć, bądź odrzucić

„

Hipoteza: Kobiety rozwiązują problemy lepiej niż

mężczyźni

{

Jakie problemy?

„

zadania werbalne, matematyczne, przestrzenne…

{

Kryterium rozwiązywania

„

szybciej, poprawniej

22

Czy ja Panią/Pana znam?

Koch, 1985

„

Czujesz silną potrzebę podobania się innym i bycia przez nich

podziwianym. Masz jednak skłonności do samokrytycyzmu.

„

Masz wielkie możliwości, które jednak nie zawsze

wykorzystujesz na swoją korzyść. Twoja osobowość wykazuje

pewne słabości, jednak potrafisz je zrekompensować.

„

Na zewnątrz wydajesz się zdyscyplinowany i opanowany, lecz

czujesz się niepewnie. Czasem wątpisz czy podjąłeś słuszną

decyzję lub czy zrobiłeś to, co należy.

23

Dobra hipoteza jest

ZWIĘZŁA

„

Kryterium zwięzłości - Czy można prościej?

„

Reguła 15 słów

„

Hipoteza badawcza musi być najprostszą
odpowiedzią na problem; im bardziej prostą
przyjmie postać, tym łatwiej będzie można ją
empirycznie zweryfikować

24

Dobra hipoteza opisuje naturę
związku między zmiennymi

„

Hipoteza powinna umożliwić rozpoznanie postulowanego przez badacza

rodzaj związku między zmiennymi

{

Współzmienność Æ wraz ze zmianami wartości X zmieniają się wartości Y

„

np.: Wielkość prośby jest odwrotnie proporcjonalna do uległości wobec niej

{

Przyczynowość Æ X powoduje Y

„

np.: Wielkość prośby wpływa na prawdopodobieństwo jej spełnienia

„

Postulowany rodzaj związku implikuje wybór modelu badawczego –

korelacyjnego albo eksperymentalnego – dla weryfikacji hipotez Æ wykład o

metodach badawczych wykorzystywanych w naukach społecznych

„

Hipoteza badawcza nie opisuje braku związku! Æ wykład o testowaniu hipotez

statystycznych

{

np.: Wielkość prośby nie wpływa na prawdopodobieństwo jej spełnienia

{

np.: Prawdopodobieństwo spełnienia prośby jest niezależne od jej wielkości

25

Cechy

dobrej

hipotezy badawczej

1.

Testowalna

{

Czy może zostać zweryfikowana empirycznie?

2.

Falsyfikowalna

{

Czy będzie można ją odrzucić?

3.

Precyzyjna

{

Czy jest jasna dla wszystkich?

4.

Racjonalna

{

Czy w sposób logiczny wynika z teorii?

5.

Zwięzła

{

Czy można prościej?

6.

Opisuje naturę związku między zmiennymi

{

Co się stanie, gdy będę manipulował przyczyną?

7.

Nie jest banalna

{

Czy opisuje zależność/zjawisko, którego natura jest nam znana?

8.

Hipoteza nie opisuje braku związku!

26

Definicja zmiennej

„

Zmienna to każdy parametr, który może przyjmować

więcej niż jedną wartość

(... zmienna jest

właściwością, która przybiera różne wartości,
Kerlinger, 1986)

{

Przykłady: prędkość, poziom wrogości, czas reakcji

„

Celem badań jest opisanie związku miedzy zmiennymi

{

Oznacza to, że w schemacie badania muszą znaleźć się co
najmniej dwie zmienne. W przeciwnym razie nie jest możliwe
badanie związku miedzy nimi

27

Typy zmiennych I

„

Klasyfikacja ze względu na naturę zmiennych

„

Zmienna behawioralna

{

Każda obserwowalna reakcja organizmu

{

(dziecko bawi się zabawką, badany naciska guziki)

„

Zmienna sytuacyjna

{

Specyficzna cecha definiująca sytuację, w którym pojawia się
określone zachowanie (zapalającą się lampka sygnalizacyjna,
nagroda za rozwiązanie zagadki)

„

Zmienna osobnicza

{

Cecha charakterystyczna organizmu, którą można wykorzystać
do uzasadnionej empirycznie klasyfikacji organizmów (wiek,
płeć, wzrost, inteligencja)

28

Typy zmiennych II

„

Klasyfikacja zmiennych ze względu na ich użycie w badaniach

„

Zmienna niezależna

{

Zmienna, którą badacz zmienia albo różnicuje, aby stwierdzić,
czy ma ona wpływ na jakąś inną zmienną; badacz oczekuje, że
ta właśnie zmienna będzie powodowała zmiany jakiejś innej
zmiennej

„

Zmienna zależna

{

Zmienna, którą badacz mierzy po to, by stwierdzić, czy na nią
wpływa zmienna niezależna; badacz stawia hipotezę, że
zmienna zależna zależy od poziomu zmiennej niezależnej

29

Definicje operacyjne

„

Definicja operacyjna zmiennej obejmuje

specyficzne procedury, do których odwołuje się

badacz zainteresowany

pomiarem

zmiennej i/lub jej

manipulacją

(Kerlinger, 1992)

„

Podczas badań każda zmienna powinna być

zdefiniowana operacyjnie

„

Im dokładniejsza będzie operacjonalizacja

zmiennej, tym bardziej precyzyjny jej pomiar

30

Przykładowa operacjonalizacja

zmiennej

Dlaczego reklama jest skuteczna?

Wpływa

na postawy

wobec produktu/usługi

kształtuje

zmienia

zachowanie

program Yale

emocje

ELM

Petty i Cacioppo, 1989

Postawy

wpływają na

podejmowanie decyzji

o zakupie

heurystyki

decyzja

racjonalna

dobre jest

piękne

rachunek

szczęścia

take the best

Gigerenzer, 1994

model regresji

pozytywny

bohater

manipulowanie

nastrojem

prezenty

Faza
konceptualizacji

Faza
operacjonalizacji

preferencje

produktu

kupowanie

produktu

przetwarzanie

informacji

Dlaczego reklama jest skuteczna?

konsumenci w dobrym nastroju

preferują produkty umożliwiające

podtrzymanie dobrego nastroju

Jak manipulować?!

Jak mierzyć?!

31

Pomiar zmiennych

„

Pomiar to czynności mające na celu wyznaczenie

wartości

pewnego wskaźnika

(np. temperatury,

agresji, czasu reakcji).

„

Wartości te stanowią podstawę późniejszych

opisów i analiz statystycznych oraz ich interpretacji.

„

Czasem wyznaczanie wielkości jest łatwe do

zrozumienia

{

prędkość wyrażona jako czas potrzebny na realizację

pewnego zadania

„

Czasem jednak jest bardziej arbitralne

{

1 oznacza mężczyznę i 2 oznacza kobietę

32

Wskaźnik

definicyjny

Występowanie wskaźnika i
badanego zjawiska jest wysoce
skorelowane

Poparcie dla kandydata

w

wyborach znajduje
odzwierciedlenie w liczbie
głosów, które na niego oddano.

Wysokość zarobków jako
wskaźnik

statusu

ekonomicznego

Wskaźnik

empiryczny

Analizowane zjawisko jest
bezpośrednio wskazywane
przez wskaźnik.

Wysokość słupka rtęci jako
wskaźnik

temperatury

.

Wskazania stopera jako
wskaźnik

czasu wykonania

zadania.

Stopień zużycia podeszwy
buta jako wskaźnik

ruchliwości

Wskaźnik

inferencyjny

Zjawisko nie jest
bezpośrednio obserwowalne

Wielkość dekoltu jako
wskaźnik zainteresowania
kobiet odbyciem

stosunku

seksualnego

Kobiety, samochody, ubrania
jako wskaźniki

statusu

społecznego

Wskaźniki

„

Wskaźnikiem nazywamy

obserwowalny fakt

(zdarzenie, zjawisko, cecha),

który stanowi pewną lub wysoce prawdopodobną przesłankę
wnioskowania o wystąpieniu innego zjawiska.

Jakość wskaźnika jest odwrotnie proporcjonalna do

liczby czynników, które mogą wpływać na jego wartość

Im bardziej jednoznaczny wskaźnik, tym lepszy!

33

Skale

POMIAR

owe

„

Klasyfikacja oparta na zgodności z cechami abstrakcyjnego

systemu numerycznego:

A.

tożsamość

- każda wartość ma unikalne znaczenie

B.

natężenie

- dodatkowo możemy wskazywać, któremu z dwu

różnych elementów zbioru zmienna przysługuje w wyższym

stopniu (który jest większy)

C.

równe przedziały

- różnice miedzy wielkościami są niezależne od

miejsca skali (różnica miedzy 2 i 3 jest taka sama jak różnica

między 99 a 100) - pozwalają dodatkowo na stwierdzenie o ile

natężenie cechy jest większe (mniejsze)

D.

zero bezwzględne

- pozwalają na stwierdzenie, ile razy

natężenie cechy jest większe (mniejsze).

„

Cechy te wyznaczają ilość informacji, jakich pomiar dostarcza

badaczowi – im więcej wymienionych cech posiada

wykorzystana w badaniu skala, tym więcej informacji pozwala

uzyskać Æ tym cenniejsza dla badacza

34

Skale pomiarowe

„

Klasyfikacja Stevensa (1946, 1957)

1.

Skala nominalna, kategorialna (nominal, categorical)

2.

Skala porządkowa (ordinal)

3.

Skala przedziałowa, interwałowa (interval)

4.

Skala ilorazowa (ratio)

35

Skala nominalna

„

Zmienna jakościowa

{

Każda wielkość odpowiada arbitralnie ustalonej kategorii
(podzbiorowi)

{

Przykłady: kategorie diagnostyczne, sympatie polityczne
(zwolennik AWS), preferencje konsumentów

„

Całą populację osób można podzielić na tyle grup,
ile wartości ma dana zmienna

„

Jakich informacji dostarcza skala nominalna?

A.

pozwala stwierdzić, że jakieś dwa obiekty są jednakowe,
pod względem wartości jakie przyjmuje dla nich zmienna
nominalna, lub różne Å tożsamość

36

Skala porządkowa

„

Zmienne porządkowe pozwalają na
uporządkowanie obiektów według wartości, jakie
przyjmują dla tych obiektów

{

Przykłady : kolejność na mecie wyścigu, preferencje
smakowe, oceny egzaminacyjne

„

Jakich informacji dostarcza skala porządkowa?

A.

pozwala stwierdzić, że jakieś dwa obiekty są jednakowe,
pod względem wartości jakie przyjmuje dla nich zmienna
nominalna, lub różne Å tożsamość

B.

pozwala uporządkować obiekty Å natężenie

37

Skala przedziałowa

„

Skala posiada równe przedziały

{

Skala choć określa ilość, nie posiada jednak zera

{

Przykłady: temperatura (w stopniach Celsjusza), wyniki w

testach psychologicznych

„

Skala jest wskaźnikiem ilościowym

„

Jakich informacji dostarcza skala przedziałowa?

A.

pozwala stwierdzić, że jakieś dwa obiekty są jednakowe,

pod względem wartości jakie przyjmuje dla nich zmienna

nominalna, lub różne Å tożsamość

B.

pozwala uporządkować obiekty Å natężenie

C.

dopuszcza określenie różnic w natężeniu zmiennej Å

równe przedziały

38

Skala ilorazowa

„

Posiada atrybuty systemu liczbowego

{

Posiada zero bezwzględne i równe przedziały

{

Przykłady: czas, odległość, ilość poprawnych odpowiedzi,

wzrost, częstość zachowań

„

Skala jest wskaźnikiem ilościowym

„

Jakich informacji dostarcza skala ilorazowa?

A.

pozwala stwierdzić, że jakieś dwa obiekty są jednakowe, pod

względem wartości jakie przyjmuje dla nich zmienna nominalna,

lub różne Å tożsamość

B.

pozwala uporządkować obiekty Å natężenie

C.

dopuszcza określenie różnic w natężeniu zmiennej Å równe

przedziały

D.

dodatkowo możemy precyzować („o ile razy”) różnice w

natężeniu zmiennej Å zero bezwzględne

39

Przekształcenia skal

ilorazowa

przedziałowa

porządkowa

nominalna

wzrost

wzrost

ranking

wysoki/niski

inteligencja

ranking

wysoka/niska

kolejność

na mecie

czołówka/

ogon

płeć

ilorazowej

przedziałowej

porządkowej

nominalnej

Pomiaru dokonano na skali…

W analizach

wykorzystana

zostanie skala…