1

Wstęp

Kiedy umarł ostatni z Apostołów, św. Jan, w dziejach tworzącego się

dopiero Kościoła pojawiła się nowa epoka, nazwana epoką Ojców Apostolskich,

następnie mówimy o epoce Ojców Kościoła. W międzyczasie można było też

mówić o Ojcach Pustyni. Wygląda na to, że mężczyźni stworzyli Kościół. A co

z kobietami? Czy one nie brały czynnego udziału w jego budowaniu?

1. Kobiety w pierwszych gminach chrześcijańskich

Udział kobiet w życiu pierwotnego Kościoła jest znaczący, mimo iż

poznajemy ten czas głównie poprzez wypowiedzi mężczyzn. Życie pierwszych

wspólnot chrześcijańskich ukierunkowane było na głoszenie Dobrej Nowiny.

W tym dziele głoszenia i rozszerzania wiary niepośledni udział miały kobiety.

Zarówno w samym Kościele, jak i w sektach chrześcijańskich kobiety,

przyczyniały się do rozwoju chrześcijaństwa i to tak dalece, że niektórzy

badacze starożytności chrześcijańskiej przyznają im decydującą rolę w Kościele

pierwotnym

1

.

Chrześcijaństwo nobilitowało kobietę już przez sam fakt, że nie

zabraniało jej dostępu do Ewangelii. Kobiety na równi z mężczyznami

przyjmowały Dobrą Nowinę i stawały się członkiniami wspólnot chrześci-

jańskich. Apokryf „Dzieje Pawła” mówi o pewnej młodej kobiecie noszącej imię

Tekla, która „siedziała dniem i nocą w oknie pobliskiego domu i słuchała słowa

Pawła o życiu dziewiczym i o modlitwie”

2

. Była więc uczennicą Apostoła. Nie

bez znaczenia jest także treść tego nauczania, dziewictwo i modlitwa.

Dowartościowanie dziewictwa stanowiło istotne novum, jakie przynosiło

chrześcijaństwo. Dobrowolne bezżeństwo dla Królestwa Bożego potwierdzało

wolność i autonomię kobiet, oraz pierwszeństwo chrześcijańskiej nadziei nad

pragnieniami cielesnymi

3

.

Kobiety miały niejednokrotnie wielkie znaczenie we wspólnotach. W Hie-

rapolis otaczano wielkim szacunkiem dwie córki Filipa, ale nie apostoła.

Prorokini Amia cieszyła się wielkim autorytetem w Filadelfii pod koniec II w. Oba

1 Por. A.G. Hamman, Życie codzienne pierwszych chrześcijan, Warszawa 1990, s. 80.

2 Dzieje Pawła 7, 8, 11-12, tł. M. Michalski, Antologia I, s. 63.

3 Por. A.G. Hamman, dz. cyt., s. 81.

2

te fakty przytacza Euzebiusz w „Historii Kościelnej”

4

. Apokryfy przyznają

kobietom znaczny udział w apostołowaniu Jana, Pawła i Tomasza

5

.

Kobiety bogate wspierały głoszenie Ewangelii służąc swym mieniem,

przyjmując wędrownych głosicieli Ewangelii, a także udzielając wsparcia

teologom. Wspomniany już Euzebiusz mówi o zamożnej kobiecie, zresztą

heretyczce, która dała utrzymanie Orygensowi, gdy ten, po śmierci ojca znalazł

się wraz z matką i braćmi w bardzo trudnym położeniu

6

.

O ile kobiety we wspólnotach kościelnych wypełniały wiele różnych

zadań i dochodziły do dużego znaczenia, o tyle w sektach chrześcijańskich

pełniły także funkcje liturgiczne co budziło opór i zgorszenie. Firmilian, biskup

Cezarei w Kapadocji w „Liście do Cypriana” opowiada o pewnej kobiecie wśród

montanistów, która nie tylko prorokowała, ale „często odważała się udawać, że

przez jakieś nie do pogardzenia wezwanie poświęca chleb i czyni Eucharystię

i składa ofiarę Panu, bez użycia zwykłej formuły liturgicznej. Chrzciła również

wielu, przywłaszczając sobie właściwe słowa zapytań, aby się zdawało, że nie

odstępuje od przepisu kościelnego

7

. Tertulian w „Preskrypcji przeciw

heretykom” ganiąc obyczaje panujące wśród heretyków pisze o bezczelnych

kobietach, które w tych wspólnotach nauczają, prowadzą dyskusje,

egzorcyzmują, obiecują zdrowie, a nawet chrzczą

8

.

2. Apostolstwo we własnym domu

Kobiety przyjmujące wiarę często szybciej niż mężczyźni stają się

apostołami w swoich domach. Chrześcijaństwo na dwór cesarski dociera pod

koniec I w. właśnie poprzez kobietę, Flawię Domityllię, siostrę cesarza

Domicjana

9

. Nie zawsze to apostołowanie jest sprawą prostą. Justyn w swojej

Apologii ukazuje przypadek kobiety, która pragnęła nawrócić swego męża który

żył rozpustnie, zresztą tak samo, jak ona przed nawróceniem. Niestety nie

udało się to, tak że w końcu odeszła od niego. On wtedy zadenuncjował ją jako

4 Por. A. G. Hamman, dz. cyt., s. 80.
5 Por. Tamże, s. 80.
6 Por. Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna, VI 2, tł. A. Lisiecki, POK 3, s. 253.

7

List Firmiliana do Cypriana, biskupa Kartaginy, 5, 7,10, tł. W. Szołdrski, PSP l, 1969, ss. 285,

287-288.

8 Por. Tertulian, Preskrypcja przeciw heretykom 41; tł. E. Stanula, PSP 5, 1970, 75-76.
9 Por. A.G. Hamman, dz. cyt., s. 80.

3

chrześcijankę, ponieważ opuściła go wbrew jego woli

10

.

Na przykładzie tego tekstu widzimy sposób życia małżeńskiego pogan,

w którym nie było miejsca na wierność i wzajemne oddanie. Małżeństwa,

kojarzone najczęściej przez osoby trzecie, lub specjalne agencje przeżywano

bez uczucia i godności. Wierność była wykpiwana w teatrach i literaturze

11

.

Wymaganie nierozerwalności i wierności w małżeństwie szczególnie

wobec mężczyzny było czymś niezwykłym. Zapewne ów mąż nie był jakimś

szczególnym rozpustnikiem, lecz człowiekiem żyjącym według ówczesnego

stylu zachowań. Kobieta po nawróceniu sama zmieniła głęboko swoje

postępowanie, a poza tym starała się wpłynąć na męża, ponieważ czuła się

odpowiedzialna za jego zbawienie mimo iż groziło to prześladowaniami.

3. Świadectwo męczeństwa

Najbardziej godność i równość kobiety i mężczyzny przejawia się w prze-

śladowaniach, których konsekwencją jest męczeństwo. Liczba kobiet, które

spotykamy w opisach męczeństwa jest znaczna. W każdej właściwie relacji są

obecne kobiety i dziewczęta. Poganie z tym większym sadyzmem je

prześladują, jakby to właśnie one uosabiały zwycięstwo chrześcijaństwa

12

.

Charakterystyczny jest przykład męczeństwa św. Blandyny opisany

przez Euzebiusza w „Historii Kościelnej”. Blandyna była niewolnicą, należącą

do wspólnoty w Lyonie. Razem ze swą panią została pojmana w czasie

prześladowań w 177 r. Torturowano ją, zmuszano do patrzenia na śmierć

innych chrześcijan, „wreszcie ją zarżnięto, a sami poganie przyznawali, że

żadna z ich niewiast nigdy tyle tak strasznych nie wycierpiała męczarni”

13

.

„Męczeństwo św. Perpetuy i Felicyty” zawiera opis snu Perpetuy, który ukazuje

jej męczeństwo jako walkę ze złym duchem. Jest to teologiczne pogłębienie

męczeństwa, które stanowi nie tylko akt heroizmu ale jest duchową walką

z mocami ciemności

14

.

10 Por. Justyn, Apologia II, 2, tł. A. Lisiecki, POK 4, s. 81.

11 Por. A.G. Hamman, dz. cyt., s. 79.
12 Por. A.G. Hamman, dz. cyt., s. 86.
13 Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna, V 1, 56, tł. A. Lisiecki, POK 4, 1924, s. 208.
14 Por. Męczeństwo św. Perpetuy i Felicyty,10, tł. M. Michalski, Antologia I, s. 140.

4

4. Życie liturgiczne wspólnoty

Kobieta w gminie chrześcijańskiej miała wiele do powiedzenia, co nie

znaczy, że nie widziano równic między nią a mężczyzną. Uwidaczniały się one

na przykład w sprawowaniu kultu. „Tradycja Apostolska” podkreśla, że kobiety

nie należą do duchowieństwa, dlatego nie udziela im się święceń, lecz wybiera

się i mianuje. Dotyczy to wdów i dziewic. Posługa wdów nie polega na

składaniu ofiary, lecz na modlitwie, do czego zresztą powołany jest każdy

chrześcijanin. Nie jest to zatem oddzielne powołanie, jak w przypadku kleru,

lecz posługa na rzecz wspólnoty

15

.

Pochodzące z początków II w. Dziełko „Didascalia” mówi o bardzo

ważnej dla życia wspólnoty posłudze diakonisy. Wśród zadań diakonisy autor

wymienia chodzenie do domów, by troszczyć się o kobiety, gdzie ze względu na

pogan nie wypada posyłać mężczyzn. Diakonisa ma również opiekować się

chorymi kobietami, towarzyszyć w łaźni tym, których zdrowie się polepsza.

Najważniejszą jej posługą jest asystowanie przy chrzcie. W czasie obrzędu

diakonisa towarzyszy kobietom i udziela namaszczenia. Jej zadaniem jest także

pouczać kobiety ochrzczone na temat znaczenia chrztu, czystości i świętości

16

.

Autor stwierdza również, że uzasadnieniem posługi diakonisy jest przykład

samego Zbawiciela, który korzystał z posług towarzyszących mu niewiast

17

. Nie

jest natomiast zadaniem diakonisy udzielanie samego chrztu. Mówi o tym

Tertulian w dziełku „O chrzcie”. Udzielanie tego sakramentu przysługuje jedynie

kapłanom, i dlatego „zuchwałością byłoby, gdyby kobieta przywłaszczyła sobie

prawo nauczania, a tym bardziej chrzczenia

18

” W innym dziełku, „O modlitwie”

podejmuje on problem zakrywania głowy przez młode kobiety w czasie liturgii.

Podkreśla, że nakaż taki zgodny jest z naturą i sprzyja skromności

19

.

W „Didascaliach” opisany został również ideał kobiety chrześcijańskiej.

Autor posługując sie cytatami ze Starego i Nowego Testamentu podkreśla jej

poddanie mężowi oraz pracowitość, skromność w stroju i makijażu, szczególnie

poza domem, a także unikanie kłótliwości w stosunkach z innymi ludźmi i z mę-

15 Por. Tradycja apostolska I, 5-7; tł. M. Michalski, Antologia I, s. 308.
16 Por. Didascalia III, 12, Funk, I, s. 208n.
17 Por. Mk 15,41
18 Tertulian, O chrzcie 17; tł. E. Stanula, PSP 5, 1970, s. 149-150
19 Por. Tertulian, O modlitwie, 21 i 22; tł. W. Kania, PSP 5, 1970, 125, 128

5

żem. „A więc, niewiasty, wyznawajcie swą religię przez swą skromność i ła-

godność, abyście pociągały do wiary i utwierdzały w niej całe swe otoczenie,

zarówno mężczyzn, jak i kobiety”

20

.

5. Kobiety na pustyni

Kobiety brały liczny i czynny udział w życiu ascetycznym i pustelniczym.

Obok Ojców Pustyni, historia chrześcijaństwa starożytnego zna także wiele

Matek Pustyni, choć mniej o nich się wspomina. Matki Pustyni, czyli Ammy

można było spotkać w całym świecie śródziemnomorskim, udawały się na

pustynie w Egipcie, Syrii, dzisiejszej Turcji. Ich życie właściwie nie różniło się od

tego, które praktykowali mężczyźni i wypełnione było modlitwą, ciężką

niejednokrotnie pracą na swoje utrzymanie, postami i innymi praktykami

ascetycznymi. Ascetki i mniszki nie były odizolowane od wspólnot kościelnych,

ludzie przychodzili do nich po poradę i kierownictwo duchowe, biskupi

zapraszali je, by brały udział w teologicznych debatach, niektóre podejmowały

ewangelizację pogan. Kobiety zakładały również wspólnoty zakonne.

Pozostawiły po sobie pisma i sentencje, które zachowały się do naszych

czasów

21

.

Zakończenie

Pozycja kobiety w pierwotnym chrześcijaństwie jest świadectwem tego,

że pomimo upadków i niepowodzeń nowa religia starała się dzięki żarliwości

swej wiary tworzyć nowe społeczeństwo, w którym bariery etniczne, społeczne,

a także bariery płci ustępują wobec przemożnej woli przeżywania chrześci-

jańskiego braterstwa. Nowe spojrzenie na mężczyznę, nowe spojrzenie na

kobietę, jest konsekwencją „nowego stworzenia” w Chrystusie, gdzie nie ma już

„mężczyzny i kobiety” a dotychczasowe uwarunkowania społeczne, ustępują

logice i mądrości Ewangelii.

20 Didaskalia, czyli katolicka nauka Apostołów, III ; tł. Michalski, Antologia I, s. 318.
21 Por. L. Swan, Zapomniane matki Pustyni, Kraków 2005, s. 20nn.

6

Bibliografia

Źródła

Didaskalia, czyli katolicka nauka Apostołów,
tł. Michalski, Antologia I.

Dzieje Pawła, tł. M. Michalski, Antologia I

Euzebiusz z Cezarei,

Historia kościelna, tł. A. Lisiecki, POK 3.

Justyn,

Apologia II, tł. A. Lisiecki, POK 4.

List Firmiliana do Cypriana, biskupa Kartaginy,
tł. W. Szołdrski, PSP l, 1969.

Męczeństwo św. Perpetuy i Felicyty,
tł. M.Michalski, Antologia I.

Tertulian,

O chrzcie, tł. E. Stanula, PSP 5, 1970.

O modlitwie, tł. W. Kania, PSP 5, 1970.
Preskrypcja przeciw heretykom,
tł. E. Stanula, PSP 5, 1970.

Tradycja apostolska, tł. M. Michalski, Antologia I.

Opracowania

Hamman A. G.,

Życie codzienne pierwszych chrześcijan,
Warszawa 1990.

Swan L.,

Zapomniane matki Pustyni, Kraków 2005.