Zzz xxx

Bohaterowie Wariata i zakonnicy Stanisława

Ignacego Witkiewicza

Postaci w Wariacie i zakonnicy są – pozornie – schematyczne i banalne, bo

dobrze znane. Ot, szaleni psychiatrzy, zdemoralizowana zakonnica i chory psychicznie

poeta występują w wielu dziełach literackich. Im jednak bardziej zagłębia się w

analizę i interpretację ich słów, gestów i czynów, tym bardziej zdumiewają swą

nieprzewidywalnością i nierzeczywistymi cechami.

Nawet próba określenia gatunku utworu sprawia problemy, co świadczy

również o trudności interpretacji. Wariat i zakonnica określany jest mianem dramatu

absurdu.

1

Zapewne dlatego, że akcji towarzyszą zdarzenia nielogiczne i niemożliwe.

2

Może, za definicją z Zarysu teorii literatury nazwiemy ów dramat groteskowym?

3

Ze

względu na to, że nie wszystkie zdarzenia są litotą spraw wielkich lub hiperbolą

małych, jest to definicja niewystarczalna. Poczucie niekompletności pozostawia

również dodanie do powyższych stwierdzeń, że dzieło Witkacego to dramat

absurdu/groteskowy z tendencjami ekspresjonistycznymi.

4

Dokładniej nakreślił

gatunkowość Wariata i zakonnicy Jan Błoński: „ (…) melodramatyczny romans

Walpurga z Anną przeplata się z (…) komedią z tezą, aby skłębić się w finale, który

pochodzi prosto z (…) paryskiego teatru okropności…”.

5

Konkretniej, czym jest ten

dramat, stwierdzić nie sposób. Snuć się należy w domysłach, aż do granic

walpurgowskiego szaleństwa, by teraz odtworzyć nie – schemat jego zachowania i nie

– psychologiczny rys charakteru bohatera oraz stwierdzić, jakim czynnikiem

„akcjotwórczym” stały się pozostałe postaci dramatu.

„Rzecz dzieje się w celi dla furiatów, w domu wariatów Pod Zdechłym

Zajączkiem”

6

, a więc przestrzeń sceniczną Witkacy ograniczył do jednego

pomieszczenia. Jak w klasycznym dramacie, zachowana została jedność miejsca akcji.

Fabuła to zaledwie kilka godzin, akcja toczy się zaś dwa dni.

7

Jest to kontra dla

1

A. Kulawik, Poetyka. Wstęp do teorii działa literackiego, Kraków 1997.

2

Jak zmartwychwstanie Mieczysława Walpurga.

3

M. Głowiński, A. Okopień – Sławińska, J. Sławiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1986.

4

I. Sławińska, Główne problemy struktury dramatu [w:] Problemy teorii dramatu i teatru, red. J. Degler,

Wrocław 2003.

5

J. Błoński, Witkacy na zawsze, Kraków 2003.

6

S. I. Witkiewicz, Wariat i zakonnica [w tegoż:] Dramaty, Warszawa 1979.

7

Arystoteles, Poetyka, przeł. i oprac.: H. Podbielski, Wrocław 1989.

innych dramatów Witkacego, gdzie „rzecz się dzieje” w wielu miejscach i często

bardzo długo. Akcja w Wariacie i zakonnicy jest uproszczona, co także zdaje się

niezwykłe po konfrontacji z innymi dziełami.

8

Także bohaterowie witkiewiczowskich

dramatów jawią się jako niemożliwe do logicznej i pełnej analizy. Walpurg i inni nie

odbiegają od tej zasady.

Główny bohater, dominujący nad innymi nie z racji „grania pierwszych

skrzypiec” to przystojny poeta cierpiący na „wypalenie twórcze”. Zacznijmy od jego

nazwiska, które nie jest przypadkowe. To nawiązanie do nocy Walpurgii. Nazwa ta

pochodzi od św. Walpurgii, zakonnicy (!) z Devonshire, która pomagała św.

Bonifacemu w nawracaniu Niemiec na chrześcijaństwo. Samo święto utożsamiane jest

z sabatem czarownic a odbywał się w nocy z 30 kwietnia na 1 maja na górze Brocken i

czasem złych duchów.

9

Mamy więc dwójkę zasłużonych świętych, którzy utożsamiani

są z, jakby nie patrzeć, pogańskim świętem zła. Paralelna do nich jest para Mieczysław

– Anna: poeta uznany za wariata i zakonnica później za bluźnierczynię. Oboje

wyklęci. Poza tym Walpurg to ktoś niezwykły, wyjątkowy, ponieważ tworzył, co ma

związek z jakimś rodzajem „cudu” i „magii”, dziejącej się w noc Walpurgii.

Nie bez znaczenia są nazwiska dwóch innych bohaterów. Dr Jan Burdygiel truje

swoich pacjentów, ponieważ nie umie ich wyleczyć. „Burdel”, od którego pochodzi to

nazwisko, kojarzy się z bałaganem, funkcjonuje jako jego określenie. Postępowanie

zaś doktora oraz jego zmartwychwstanie, można nazwać „jednym wielkim burdelem”.

„Burdel” znaczy również „dom publiczny”, gdzie sprzedaje się swoje ciało, a doktor

brzydził się pełnymi erotyki teoriami Grüna. Czyżby był hipokrytą?

10

Dr Efraim Grün to zwolennik psychoanalizy i maniakalny poszukiwacz

kompleksów.

11

Jest pseudonaukowcem i wygląda jak Żyd. Wiedząc, jak uwielbia

Freuda, nazwisko Grün właśnie z nim się kojarzy.

12

Jest zwykłym tchórzem, gdy każe

8

W. Rzońca, Motyw krzyża w” Wariacie i zakonnicy” [w:] Czytanie Witkacego, red. A. Czyż, Siedlce 2001.

9

www.wikipedia.org

10

Teza ta jest mało istotna i jeszcze mniej prawdopodobna, ale znaczące zazwyczaj nazwiska w

dziełach Witkacego skłaniają do takich absurdalnych przemyśleń.

11

U Walpurga odnalazł kompleks, który każe zabijać i objawia się tym, że pacjent zabija.

12

Freud i Grün to nazwiska pochodzenia niemieckiego.

Walpurgowi oddać scyzoryk. Ten kpi z doktora mówiąc, że jedno zabójstwo dziennie

mu wystarczy.

Wróćmy jednak do Mieczysława Walpurga. Jego problemem jest to, że „mózg

się wyczerpał, a maszyna bez maszynisty pędziła dalej”

13

. Czy może to być „dementia

praecox”?

14

Otóż nie, co dowodzi nieumiejętności lekarskich obu doktorów. To ból

istnienia bez mocy pisania nowych wierszy. Każdy pisarz odczuwa nieraz brak

natchnienia, nie trafia jednak do „wariatkowa”! Wniosek z tego taki, że elementem

kompozycyjnym Wariata i zakonnicy muszą być pewne fakty psychologiczne, które

stały się maszyną napędzającą akcję.

15

Inaczej: Nie wiemy, czy Walpurg naprawdę jest

szaleńcem, ale – paradoksalnie – dla dobra tegoż dramatu musiał nim się stać

niezależnie od tego, co ukrywa jego zagmatwana psychika.

Dalsze losy bohatera są banalne i w literaturze bardzo zwyczajne: miłość,

zabójstwo, samobójstwo. Dopiero zmartwychwstanie Mieczysława jest niezwykłe,

nienaturalne, przerażające. Ono nie ma prawda się zdarzyć, chyba, że…

psychologiczna maszyna „pójdzie w ruch”. Oto słowa bohatera: „Dawniej (…) życie

nie było bezcelowym poruszaniem się bezdusznych automatów”. Uczynił więc ze

swojego losu bardzo celowe poruszanie się automatów. Wszyscy są jak nakręceni,

zachowują się dziwnie, irracjonalnie. A zachowanie Walpurga zdaje się mieć moc

stwórczą. Zabił Burdygiela ołówkiem (jest to element tragikomiczny), przez co

dopełnił aktu stworzenia samego siebie, oczyszczenia.

16

Jak słowa Henryka z dramatu Gombrowicza pt. Ślub, tak czyny Mieczysława w

Wariacie i zakonnicy tworzą rzeczywistość. Gdyby było inaczej Walpurg nie mógłby

zmartwychwstać. W Boga nie wierzy: „ Nie ma mąk wiecznych, jest tylko doczesna

kara i nagroda”, także Bóg poety nie wskrzesił. Nie ma też żadnej siły metafizycznej

ani absolutu, który byłby w stanie to uczynić. O tym, że zmartwychwstanie,

13

M. Skwara, Motyw szaleństwa w twórczości Witkacego i Conrada, Wrocław 1999.

14

Dawna nazwa rozdwojenia jaźni.

15

L. Łopatyńska, Technika faktów psychologicznych w dramacie”.

16

Wg Grüna było to oczywiście pozbycie się kompleksu, ale puśćmy jego maniakalne i

monotematyczne teorie w niepamięć. Należy jednak zwrócić uwagę na prześmiewczy stosunek Witkacego do

psychoanalizy Freuda.

zadecydował sam Walpurg jako wirtuoz i kreator fabuły. Ponad to jego czyny nie

mogą być podporządkowane zasadzie wynikania z innych, co jest jednym z założeń

Teorii Czystej Formy Witkacego. Wariat i zakonnica nie jest sztandarowym dziełem

Czystej Formy, ale pewne postulaty odzwierciedla. Najważniejszym z nich jest tu

niemimetyczna rzeczywistość. Jako, że Walpurg wchodzi do pokoju, w którym

znajdują się jego zwłoki, mamy z całą pewnością do czynienia z dziełem nie będącym

reprodukcją rzeczywistości.

17

To pod presją wariata powstaje konstrukcja sztuki.

Walpurg jest i fundamentem i szkieletem dramatu. Zaskakuje, bo staje się

hiperżywotny.

18

Wpływ na to ma niewątpliwie miłość. Walpurg i Anna spotykają się w celi dla

furiatów. Zamiast przemocy Siostra doświadcza wielkiego uczucia. Jest pierwszą

kobietą, którą Walpurg widzi od dwóch lat, co nasuwa wniosek, że na jej miejscu

może być każda. To raczej zbieg okoliczności, że oboje są po przejściach, znajdują się

nie na swoich miejscach. Ona w zakonie przez śmierć ukochanego. On w

„wariatkowie” przez impotencję twórczą. Na znak miłości Anna ofiarowuje mu krzyż.

Ten sam, który posłuży bohaterowi do samobójstwa czyli odrodzenia się. Mieczysław

chowa prezent między deski łóżka. Może to być odczytywane jako profanacja

19

, lecz

również jako znak największego zakochania. W końcu otrzymał to, co Anna miała

najdroższego i chował to tam, gdzie nikt nie będzie mógł znaleźć. „ Święta” dotąd

Anna zmienia się pod wpływem Mieczysława. Jest jak wosk w jego rękach i dowód na

światotwórczość mężczyzny. Nawet zabójstwo Burdygiela podoba się jej - to już

perwersja. Kiedy ukochanego braknie stara się uzyskać szansę na odpokutowanie

złamania ślubów zakonnych. Po chwili konformistycznie zmienia zdanie i wychodzi

„na miasto” z ponownie żywym Walpurgiem.

Główny bohater, przez swoje poczynania, staje się Nadczłowiekiem prosto z

17

Wstęp do Teorii Czystej Formy [w:] O dramacie. Od Hugo do Witkiewicza. Poetyki. Manifesty.

Komentarze, red. Eleonora Udalska, Warszawa 1993.

18

Taki element zakłada Witkacy w Teorii Czystej Formy.

19

W. Rzońca, Motyw krzyża w” Wariacie i zakonnicy” [w:] Czytanie Witkacego, red. A. Czyż,

Siedlce 2001.

pism Nietzchego

20

. Kto jak nie Nadczłowiek ma taką władzę nad życiem i śmiercią?

Poza tym Mieczysław upraszcza założenia chrześcijaństwa. Grzech śmiertelny daje,

miast potępienia, nowe życie. I nie ma po drodze żadnego aktu żalu czy pokuty,

żadnego czyśćca. Na to Byłby zbyt leniwy, wszystko – jak Annę – chciałby od razu,

natychmiast i otrzymuje to. Kto więc, jeśli nie on, mógłby być konstruktorem i mojrą

21

świata przedstawionego w Wariacie i zakonnicy? Po zmartwychwstaniu powiedział :

„Teraz naprawdę jestem znów zupełnie: zdrów i szczęśliwy. Napiszę cudowne

rzeczy”. Wróciła również moc tworzenia. Zanim to się stało w celi dla furiatów

odegrano farsę. Wariat nazywa doktora, ukochaną i siostrę Barbarę „psychicznymi

mordercami” i „hołotą”, po czym wybił krzyżem szybkę i powiesił się. Po chwili

wchodzi drzwiami piękny, ogolony, ładnie ubrany wraz z żywym Burdygielem. Cóż

znaczy wskrzeszenie doktora? Jako, że w didaskaliach został nazwany „normalnym”,

jest to zarazem wskrzeszenie „normalności”, powrót racjonalizmu. Za nim kroczy

Walldorf, który ostatecznie odtrąca Grüna. „Normalni”: Anna, Mieczysław, Walldorf i

Burdygiel wychodzą. Zostaje Grün, siostra Barbara, Pafnucy i Alfred (posługacze).

Biją się oni i tarzają po ziemi, a miedzy nimi zwłoki Walpurga – jego szalone alter

ego. To oni są wariatami w tym dramacie. Czwórka szaleńców, które są tym

„gorszym”, co „ze złego” wyszło.

22

Wariat stał się stworzycielem czterech wariatów.

Choroba Walpurga zaś, to nie „dementia praecox” czyli klasyczne rozdwojenie jaźni,

ale dwojaki los, z którego wygrał lepszy. Gorszy umarł i „kotłuje się” w finale

dramatu.

Próba analizy bohaterów i ich konstrukcji, roli w dramacie, nie może zakończyć

się pełnym sukcesem. Trudno również rozpatrywać tę kwestię oryginalnie lub szeroko

zważywszy na ogrom literatury, dzieł krytyczno – literackich, analiz i interpretacji

20

W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, warszawa 1983.

21

Pierwotnie mojra było raczej pojęciem filozoficznym i oznaczało przeznaczenie i los człowieka

oraz ogólne, nieubłagane prawa świata. Każda istota ludzka od narodzin miała swoją mojrę, określającą długość

życia oraz szczęście i nieszczęścia jakie ją spotkają. Ta "indywidualna" mojra stanowiła część losu całego świata

i w tym znaczeniu bezosobowa mojra była nieubłagana jak przeznaczenie. Mojra oznaczała prawa, których

nawet bogowie nie mogli omijać, nie narażając porządku świata na niebezpieczeństwo.

22

Pełny tytuł dzieła brzmi Wariat i zakonnica czyli nie ma tego złego, co by na jeszcze gorsze nie

wyszlo.

powstałych przez lata na temat jakże ciekawej i bogatej twórczości Stanisława

Ignacego Witkiewicza. Nie także pewności, że sam autor nie był szaleńcem. Taką

opinię na jego temat miało wielu krytyków i ludzi, którzy pisarza spotkali.

23

23

J. Błoński, Witkacy na zawsze, Kraków 2003.

Bibliografia podmiotu:

S. I. Witkiewicz, Wariat i zakonnica [w tegoż:] Dramaty, Warszawa 1979.

Bibliografia przedmiotu:

Arystoteles, Poetyka, przeł. i oprac.: H. Podbielski, Wrocław 1989.
J. Błoński, Witkacy na zawsze, Kraków 2003.
M. Głowiński, A. Okopień – Sławińska, J. Sławiński, Zarys teorii literatury,

Warszawa 1986.

A. Kulawik, Poetyka. Wstęp do teorii działa literackiego, Kraków 1997.
L. Łopatyńska, Technika faktów psychologicznych w dramacie”.
W. Rzońca, Motyw krzyża w” Wariacie i zakonnicy” [w:] Czytanie Witkacego,

red. A. Czyż, Siedlce 2001.

M. Skwara, Motyw szaleństwa w twórczości Witkacego i Conrada, Wrocław

1999.

I. Sławińska, Główne problemy struktury dramatu [w:] Problemy teorii

dramatu i teatru, red. J. Degler, Wrocław 2003.

W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, warszawa 1983.
Wstęp do Teorii Czystej Formy [w:] O dramacie. Od Hugo do Witkiewicza.

Poetyki. Manifesty. Komentarze, red. Eleonora Udalska, Warszawa 1993.

L. Wygotski, Tragedia o Hamlecie, księciu duńskim [w tegoż:] Psychologia

sztuki, Kraków 1980.