Prawo międzynarodowe

Prawo międzynarodowe

Wstęp
1. Źródła prawa międzynarodowego
2. Ewolucja i rozwój prawa międzynarodowego

3. Prawo dyplomatyczne i konsularne

3.1. Stosunki dyplomatyczne

3.2. Stosunki konsularne

4. Prawo morza, prawo kosmiczne

4.1. Prawo morza
4.2. Prawo lotnicze i kosmiczne

5. Prawo wojenne

5.1. Konwencje genewskie
5.2. Początek i koniec wojny

5.3. Cele działań wojennych
5.4. Problem jeńców i okupacja

5.5. Neutralność a wojna
5.6. Trudny przykład — Czeczenia

Słownik
Bibliografia

Bibliografia stron WWW

1

Prawo międzynarodowe

Wstęp

Prawo międzynarodowe jest jednym z regulatorów stosunków międzynarodowych.
Współczesny system międzynarodowy charakteryzuje się przede wszystkim
współzależnością uczestników oraz globalizacją problemów. Te cechy w dużym
stopniu warunkują zakres i dynamikę rozwoju prawa międzynarodowego. Pierwszy
z wymienionych wątków stwarza potrzebę doprecyzowania i uszczegółowienia norm
prawa międzynarodowego. Globalizacja natomiast prowadzi do wzrostu ilości i znaczenia
norm, powstających w formie wielostronnych uzgodnień, głównie na forum organizacji
międzynarodowych bądź w formie decyzji organów międzynarodowych.

Mimo ważności zagadnienia, prawo międzynarodowe nie doczekało się jednolitej definicji.
Najbardziej znaną jest ujęcie zaprezentowane przez Stały Trybunał Sprawiedliwości
Międzynarodowej w 1927 r.: „Prawo międzynarodowe reguluje stosunki między
niezależnymi państwami. Stąd źródłem norm prawa, które wiążą te państwa jest ich
własna wolna wola, wyrażona w traktatach bądź zwyczajach ogólnie uznawanych za
wyrażające normy prawne i ustanowionych po to, aby regulować stosunki pomiędzy tymi
współistniejącymi niezależnymi społecznościami lub dla osiągnięcia własnych celów”
(Stosunki międzynarodowe, geneza, struktura, dynamika, 2001: 312).

2

Prawo międzynarodowe

1. Źródła prawa międzynarodowego

Nie istnieje oficjalna lista źródeł prawa międzynarodowego. Prawo międzynarodowe
zwyczajowo odwołuje się do art. 38 statutu Międzynarodowego Trybunału
Sprawiedliwości, który stwierdza, że sąd rozpatruje sprawy na podstawie prawa
międzynarodowego, w skład którego wchodzą:
1) traktaty międzynarodowe — ogólne bądź specjalne, ustalające reguły wyraźnie

uznane przez państwa wiodące spór,

2) zwyczaj międzynarodowy — jako dowód istnienia powszechnej praktyki, przyjętej

jako prawo,

3) normy prawne — uznane przez większość narodów,
4) wyroki sądowe (tudzież zdania najznakomitszych znawców prawa publicznego

różnych narodów) — jako środek pomocniczy do wykładni przepisów prawnych
(

http://www.stosunki.pl/dokumenty/miedzynarodowy_trybunal_sprawiedliwosci.html

).

W praktyce jednak największe znaczenie mają traktaty i zwyczaje międzynarodowe.
Zdefiniowanie pojęcia traktatu nastąpiło na Wiedeńskiej Konwencji Prawa Traktatów
w 1969 r. Traktat oznacza międzynarodowe porozumienie między państwami,
zawarte w formie pisemnej i regulowane przez prawo międzynarodowe,
niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub
większej ich liczbie, i bez względu na jego szczególną nazwę. Wprowadzenie
traktatu w życie następuje przez ratyfikację, czyli zatwierdzenie. W procesie tworzenia
traktatu wyróżniane są następujące pojęcia
(

http://www.msz.gov.pl/index.php?page=1100000000&PHPSESSID=7ffbe36dabb6d0154

52758ff7926f7d4

):

1) pełnomocnictwo — oznacza, że dany dokument wystawiony jest przez kompetentną

władzę państwową, wyznaczającą pewną osobę lub osoby do reprezentowania
państwa w negocjowaniu, przyjęciu lub ustalaniu tekstu traktatu oraz w wyrażeniu
zgody państwa na związanie się traktatem lub dokonywaniu jakiejkolwiek innej
czynności związanej z traktatem,

2) zastrzeżenie — oznacza jednostronne oświadczenie, złożone przez państwo przy

podpisaniu, ratyfikacji, przyjęciu, zatwierdzeniu lub przystąpieniu do traktatu, mocą
którego zmierza ono do wykluczenia lub modyfikacji skutku prawnego pewnych
postanowień traktatu w ich zastosowaniu do tego państwa,

3) państwo negocjujące — oznacza państwo, które brało udział w opracowaniu

i przyjęciu tekstu traktatu,

3

Prawo międzynarodowe

4) państwo umawiające się — oznacza państwo, które wyraziło zgodę na związanie się

traktatem, bez względu na to, czy traktat wszedł w życie, czy też nie,

5) strona — oznacza państwo, które wyraziło zgodę na związanie się traktatem

i w stosunku do którego traktat wszedł w życie,

6) państwo trzecie — oznacza państwo, które nie jest stroną traktatu,
7) organizacja międzynarodowa.

Drugim z wymienionych źródeł prawa międzynarodowego jest zwyczaj międzynarodowy.
Dla zaistnienia zwyczaju międzynarodowego potrzebne są trzy elementy:
1) jednolita praktyka państw (łac. usus),
2) przekonanie, że praktyka ta jest wymagana przez prawo międzynarodowe lub z nim

zgodna (łac. opinio iuris sive necessitatis),

3) powszechna aprobata.

W tworzeniu norm prawa międzynarodowego zasadniczą rolę odgrywają:
1) normy społeczne —normy moralne: nakazy i zakazy zgodne z obowiązującym

systemem wartości — moralność jest wspólna dla prawa wewnętrznego
i zewnętrznego,

2) normy polityczne — wyrażają wolę polityczną podmiotów (rządów, państw itp.),

funkcjonują w deklaracjach, komunikatach, dekretach organizacji itp.,

3) normy prawne — najwyższy stopień unifikacji i akceptacji (najbardziej dojrzałe

normy w stosunkach międzynarodowych), są one skodyfikowane.

Jeszcze innym rodzajem norm są normy uprzejmościowe (łac. comitas gentium)
— są to normy kurtuazyjne, towarzyszące protokolarnym formom obrotu
międzynarodowego (etykieta, ceremonie, savoir vivre). Normy te są najbardziej
rozwinięte w życiu dyplomatycznym i konsularnym.

Ponadto do najistotniejszych zagadnień związanych z prawem międzynarodowym należy
zaliczyć tzw. normy imperatywne. (łac. ius cogens). Są to normy o charakterze
zasadniczym, niepodlegające zmianie. Nie stosuje się wtedy zasady pacta sunt
servanda, ponieważ istnieją warunki uchylające (jest to np. klauzula rebus sic
stantiibus, pozwalająca na odejście od warunków umowy w sytuacji zasadniczej zmiany
okoliczności). Przykładem norm ius cogens są zakaz wojny agresywnej, zakaz
niewolnictwa, zakaz ludobójstwa oraz zakaz segregacji rasowej.

U podstaw mocy wiążącej prawa międzynarodowego leży przedstawiona już zasada pacta
sunt servanda. Odnosi się ona do zasady naturalistycznej, która akcentuje, że z natury

4

Prawo międzynarodowe

ludzi (państw) mogą być wyprowadzane zakazy i zasady. Także z tej zasady
wyprowadzane są prawa zasadnicze państw jako prawa pierwotne. Są nimi:
1) prawo do istnienia,
2) prawo do równości,
3) prawo do niepodległości,
4) prawo do szacunku i czci,
5) prawo do obrotu.

W przeciwnej doktrynie pozytywistycznej mowa jest o tym, że podstawą mocy prawa
jest wspólna wola państw, wyrażana bądź w umowach, bądź w praktyce (zwyczaju).
Państwo przyjmuje obowiązki z własnej woli. Normy prawne są wynikiem woli stron
(wyrażenie zgody na kompromis, zgodna wola stron na przyjęcie konsekwencji prawnych
tego kompromisu).

Do źródeł prawa międzynarodowego zaliczamy również wyroki sądów oraz pisma
znamienitych prawników. Dotyczy to głównie orzecznictwa sądów międzynarodowych
i sądów krajowych. Przykładem międzynarodowych wyroków sądowych może być
Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy, który prowadził procesy przeciwko
głównym sprawcom ludobójstwa. Po raz pierwszy sprawa dotyczyła byłego przywódcy
państwa, odpowiedzialnego za ludobójstwo. Wydano pierwsze wyroki, które uznały gwałt
za akt ludobójstwa. Również po raz pierwszy uznano dziennikarzy za winnych
ludobójstwa. Udowodniono, że przyczynili się oni do stworzenia swoistego stanu
świadomości społeczeństwa, doprowadzając do zaniku najbardziej podstawowych
instynktów moralnych, wspólnych dla całej ludzkości.

5

Prawo międzynarodowe

UGANDA

TANZANIA

ZAIR

RWANDA

BURUNDI

Jez. Tanganika

Jez. Kivu

Gisenyi

Ruhengeri

KIGALI

Kibungo

Byumba

Gitarama

Kibuye

Nyanza

Gikongoro

Cyangugu

Butare

Muyinga

Ngozi

Bubanza

Muramvya

BUJUMBURA

Gitega

Ruyigi

Rutana

Bururi

granice departamentów (Rwanda),
granice prowincji (Burundii)

stolica

stolica departamentu lub prowincji

Mapa Rwandy i Burundi

Ponadto do źródeł prawa międzynarodowego zaliczane są również rezolucje,
konwencje oraz rozporządzenia organizacji międzynarodowych.

Przykładem stanowienia źródeł prawa mogą być stosowne konwencje dotyczące statusu
uchodźcy. W rozumieniu art. 1 Konwencji genewskiej z 1951 r. oraz Protokołu
nowojorskiego, uchodźcą jest osoba, która spełnia następujące warunki (na podstawie:

http://www.mswia.gov.pl/cudzo_uch.html

):

1) przebywa poza swoim krajem pochodzenia,
2) żywi uzasadnioną obawę przed prześladowaniem ze względu na rasę, religię,

narodowość, przynależność do określonej grupy społecznej lub poglądy,

3) z powodu tej obawy nie może lub nie chce korzystać z ochrony swojego kraju,
4) nie zachodzą wobec niej klauzule wyłączające: uchodźca nie jest osobą, która

popełniła zbrodnię przeciw pokojowi, zbrodnię wojenną, zbrodnię przeciw ludzkości,
poważne przestępstwo niepolityczne, albo czyn sprzeczny z celami i zasadami ONZ.

6

Prawo międzynarodowe

Cudzoziemiec uznany za uchodźcę, a znajdujący się na terenie Polski, zyskuje ochronę
państwa na podstawie artykułów 32 i 33 Konwencji genewskiej. Polska w 1991 roku
wprowadziła w życie te artykuły. Od tego czasu przyjęto ponad 30 tys. wniosków
azylowych, a status uchodźcy nadano 1419 cudzoziemcom. O status uchodźcy lub
azylanta starają się obywatele ponad 120 państw. Wśród osób, które uzyskały status
uchodźcy największą grupę stanowili obywatele Bośni i Hercegowiny, następnie Rosji
(głównie narodowości czeczeńskiej), Somalii, Sri Lanki oraz Afganistanu. Nowa Ustawa
o udzielaniu ochrony cudzoziemcom na terytorium RP weszła w życie we wrześniu
2003 r. Według niej możliwe są trzy zasadnicze formy udzielenia cudzoziemcom ochrony:
nadanie statusu uchodźcy w rozumieniu Konwencji genewskiej z 1951 r., zgoda na pobyt
tolerowany oraz ochrona czasowa (w przypadku masowego napływu cudzoziemców,
np. w następstwie wybuchu wojny). W ustawie znalazły się również przepisy regulujące
sytuację małoletnich cudzoziemców bez opieki, ubiegających się o status uchodźcy.
Przewiduje ona również objęcie szczególną ochroną ofiar traumatycznych przeżyć. W tym
wypadku normy prawa międzynarodowego wpłynęły na ustawodawstwo polskie. Tym
samym Polska, wchodząc w „krwiobieg” prawa międzynarodowego, stała się jego
pełnoprawnym członkiem (szerzej patrz

http://www.hfhrpol.waw.pl/index_pliki/informatory/uchodzcy/status%20uchodzcy_a5.pdf

).

7

Prawo międzynarodowe

2. Ewolucja i rozwój prawa międzynarodowego

Pierwszy znany traktat został podpisany w roku 3100 p.n.e. między dwoma
mezopotamskim państwami-miastami. Traktaty zawierali również starożytni Grecy
i Rzymianie. Poza podobieństwem nazw nie było to prawo międzynarodowe we
współczesnym tego słowa znaczeniu. Kluczem dla formowania się współczesnego
systemu prawa międzynarodowego była wojna trzydziestoletnia. Od ponad 350 lat
odwołujemy się do systemu westfalskiego, powstałego po wojnach religijnych w Europie
i zawarciu w 1648 r. w Munster i Osnabrück wielkich porozumień kończących wojnę
trzydziestoletnią. System westfalski uważany jest za podwalinę wszystkich następnych,
ponieważ po raz pierwszy wprowadził na arenę międzynarodową państwa jako jedyne
podmioty prawa i stosunków międzynarodowych. Następnie Hugo Grocjusz przekształcił
to doświadczenie w formę ogólnej koncepcji, nadając jej charakter sformalizowanego
systemu prawnego. Koncepcja ta przetrwała właściwie bez większych zmian do lat
dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku.

Za ojca współczesnego prawa międzynarodowego (łac. ius gentium — prawa narodów)
uznajemy holenderskiego prawnika Hugo de Groota (Grocjusza). Podzielił on prawo na
prawo stanowione (łac. ius civile) oraz prawo natury (łac. ius naturale). Prawo
stanowione jest wyborem historii, zależnym od przemian politycznych i historycznych,
samo więc ulega zmianom. Natomiast prawo natury wypływa z trwałej natury ludzkiej,
dlatego jest niezmienne i może być badane jedynie drogą filozoficzną.

Za źródło prawa Grocjusz uznał zwyczaj i praktykę, wypływające z prawa natury oraz
umowy społecznej. Jego zdaniem prawo międzynarodowe powinno opierać się na
zasadach racjonalizmu i humanizmu. Najbardziej znana praca Grocjusza nosi tytuł
O prawie wojny i pokoju (1625, De iure belli ac pacis) — zawarte zostały w niej jego
rozważania o prawie.

Teoria Grocjusza — w swojej pierwotnej wersji — przetrwała do drugiej połowy XX wieku.
Wówczas uświadomiono sobie, iż oprócz państw istnieją inne podmioty, które nie mają
tak silnego prawnego umocowania jako uczestnicy systemu bezpieczeństwa, jednakże
odgrywają ogromną rolę. Przykładem mogą być wielkie korporacje. Kofi Annan w swoim
milenijnym raporcie (

http://www.unic.un.org.pl/milenium2000/

) zaznaczył, iż jedna

z korporacji informatycznych, po przejęciu kilku innych firm z tego sektora, chociaż
uplasowała się dopiero na czwartej pozycji na światowej liście największych korporacji,
i tak miała w 2000 roku obroty większe niż budżety ponad połowy członków ONZ łącznie.

8

Prawo międzynarodowe

Członkami ONZ jest ponad 190 państw, czyli obroty tej firmy są większe niż łączne
budżety około stu państw. Zatem nieporozumieniem jest twierdzenie, że taka korporacja
nie ma wpływu na międzynarodowe bezpieczeństwo. A przecież, jak zaznaczył Kofi Annan,
są korporacje jeszcze większe.

W XIX wieku bujnie rozwijało się prawo wojny i prawo neutralności w czasie wojny.
Warto jednak zauważyć, że w okresie la belle epoque, konferencje pokojowe w Hadze,
szczególnie ta druga — z 1907 roku, zajmowały się problemem wojny i pokoju. Nie
doszło na nich jednak do potępienia wojny jako wydarzenia, wyrzeczenia się jej.
Podpisana podczas II Konferencji Pokojowej w Hadze Konwencja genewska dotyczyła
wszak ochrony jeńców i ludności cywilnej, a więc nie potępiała samej wojny, uznając ją
pośrednio za dziejową konieczność.

W okresie międzywojennym próbowano, przez tworzenie organizacji międzynarodowych,
zapobiegać nowym konfliktom. Takim przykładem była Liga Narodów (ang. League
of Nations, fr. Société des Nations). Powstała ona z inicjatywy prezydenta Stanów
Zjednoczonych Woodrowa Wilsona. Ostatecznie stała się częścią traktatu wersalskiego
i weszła w życie 20 stycznia 1920 roku. Jednak mimo podpisania przez Stany
Zjednoczone nie została przez nie ratyfikowana.

Kolejnym mechanizmem mającym zapobiegać rozlewowi krwi był Pakt paryski, znany
również jako Pakt Brianda-Kellogga. Państwa-sygnatariusze tego traktatu wyrzekały
się wojny jako instrumentu polityki narodowej. Jego pomysłodawcą był Aristide Briand,
minister spraw zagranicznych Francji. Traktat został początkowo zawarty przez Francję
i Stany Zjednoczone. Ówczesnym sekretarzem stanu USA był Frank B. Kellogg, stąd
wywodzi się nazwa paktu. Pakt ten po negocjacjach został podpisany w Paryżu
27 sierpnia 1928 r. przez 11 krajów: Australię, Kanadę, Czechosłowację, Niemcy, Indie,
Wolne Państwo Irlandzkie, Włochy, Nową Zelandię, Afrykę Południową, Wielką Brytanię
i Stany Zjednoczone. Wsparcia udzieliły cztery dalsze kraje — Polska, Belgia i Francja
(w marcu) i Japonia (w kwietniu). Za początek istnienia Paktu uważa się datę
24 lipca 1929 r. Warto podkreślić, że Pakt Brianda-Kelloga nie wchodził w skład Ligi
Narodów, wobec czego jest do dziś wiążącym aktem prawa międzynarodowego (wszelkie
postanowienia Ligi Narodów po jej rozwiązaniu przestały obowiązywać).

Mimo pacyfistycznej treści, Pakt nie spełnił swojego zadania. Przykładem tego były:
japońska agresja na Mandżurię w 1931 r. i włoska na Etiopię w 1935 r. Jednak — mimo
mankamentów — Pakt, definiujący użycie siły jako nielegalne, posłużył jako moc prawna
dla wyroków Trybunału norymberskiego po II wojnie światowej.

9

Prawo międzynarodowe

Ponadto należy uznać, że wprowadzony zakaz wojny agresywnej został potwierdzony
i rozszerzony przez Kartę Narodów Zjednoczonych, która stwierdza w artykule 2,
paragraf 4, że „Wszystkie kraje powinny się powstrzymać w stosunkach
międzynarodowych od użycia siły przeciwko terytorialnej integralności lub politycznej
niezależności jakiekolwiek innego kraju, czy w jakikolwiek inny sposób niezgodny
z celami Narodów Zjednoczonych” (

http://pl.wikipedia.org/wiki/Pakt_Paryski

).

Konsekwencją tego stwierdzenia jest fakt, że po drugiej wojnie światowej rozmaite kraje,
podejmując akcję wojskową, powoływały się na prawo do samoobrony czy obrony
zbiorowej.

Po II wojnie światowej największy wpływ na kształtowanie się prawa miały doświadczenia
wojenne. Dało to impuls do dalszego kształtowania praw w dziedzinie ochrony praw
człowieka oraz kontroli zbrojeń i rozbrojenia.

Proklamowana w 1948 r. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka określała zakres
podstawowych praw i wolności, która po uzupełnieniach przez Międzynarodowe Pakty
Praw Człowieka, uchwalone w 1966 roku, stała się Międzynarodową Kartą Praw
Człowieka. Już w momencie uchwalania Powszechnej Deklaracji było dla wszystkich
oczywiste, iż droga od proklamacji praw człowieka do ich przestrzegania jest bardzo
daleka. Ważną zasadą było przyjęcie powszechnego zobowiązania do zbiorowej
odpowiedzialności społeczności międzynarodowej za naruszanie praw człowieka.
Wspólnota międzynarodowa zapewnia o:
1) interwencji w obronie praw człowieka,
2) udzielaniu schronienia oraz wszelkiej niezbędnej pomocy ofiarom prześladowań oraz

innych form naruszeń praw człowieka.

Obowiązek taki został sformułowany w Powszechnej Deklaracji, w której stwierdza się
w art. 14, iż „każdy człowiek w razie prześladowania ma prawo ubiegać się o azyl
i korzystać z niego w innych krajach”. Problematyką praw człowieka zajmuje się Komisja
Praw Człowieka, która stanowi komisję funkcjonalną Rady Gospodarczej i Społecznej
ONZ.

10

Prawo międzynarodowe

Budynek ONZ w Nowym Jorku, fot. D. Mierzejewski

Innym, ważnym z punktu widzenia prawa międzynarodowego, problemem jest kwestia
rozbrojenia. Pierwszym przykładem prób sformalizowania ograniczenia rozprzestrzeniania
broni atomowej był podpisany w 1963 r. przez USA, ZSRR i Wielka Brytania dokument,
w którym państwa te zobowiązały się do zaprzestania prób z bronią jądrową,
przeprowadzanych zarówno w atmosferze, jak i pod wodą. W 1970 r. zaczął obowiązywać
układ o nierozprzestrzenianiu (nieproliferacji) broni jądrowej, do którego przystąpiło
178 krajów. Został on przedłużony bezterminowo w 1995 roku.

Wyróżniamy zasadniczo trzy podstawowe rodzaje broni jądrowej:
1) bomby atomowe o ładunku zawierającym uran lub pluton,
2) bomby wodorowe (termojądrowe), w których energia uzyskiwana jest podczas reakcji

fuzji jądrowej,

3) bomby neutronowe, będące odmianą bomb atomowych, w których większość energii

uwalniana jest w postaci promieniowania neutronowego, niszczącego żywe istoty, ale
pozostawiającego w stanie nienaruszonym budynki i inne obiekty.

Z kolei Konwencja ottawska dotyczy zaprzestania użycia min przeciwpiechotnych. Została
ona przyjęta w 1997 r. Na mocy porozumienia państwa-strony zobowiązały się do
całkowitego zakazu użycia min przeciwpiechotnych, zniszczenia ich zapasów w przeciągu
4 lat od jej ratyfikacji. Podpisanie konwencji jest, jak dotychczas, najskuteczniejszym
układem w dziedzinie rozbrojenia. Na przełomie listopada i grudnia 2004 r. odbyła się
w Kenii (Nairobi) Pierwsza Konferencja Przeglądowa Konwencji ottawskiej. Polska

11

Prawo międzynarodowe

jest sygnatariuszem karty od 1997 roku, jednak dopiero od 2004 roku można było
rozpocząć procedury ratyfikacyjne (po stwierdzeniu, iż rola min przeciwpiechotnych
w Polskiej obronności uległa znaczącemu zmniejszeniu).

Dodatkowo przepisy przewidujące stopniowe rozbrojenia zostały zawarte w Karcie
Narodów Zjednoczonych. W artykule 13 przewidziano, że zadaniem Zgromadzenia
Ogólnego jest inicjowanie badań i udzielanie zaleceń w celu „popierania postępowego
rozwoju prawa międzynarodowego i jego kodyfikacji”
(

http://www.unic.un.org.pl/prawa_czlowieka/dok_karta_nz.php

).

12

Prawo międzynarodowe

3. Prawo dyplomatyczne i konsularne

Prawo dyplomatyczne i konsularne, które organizuje życie międzynarodowe, znajduje
swoje korzenie przede wszystkim w dwóch konwencjach wiedeńskich: Konwencji
wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia 1961 r. i Konwencji wiedeńskiej
o stosunkach konsularny z 24 kwietnia 1963 r.

3.1. Stosunki dyplomatyczne

Pierwszym aspektem Konwencji o stosunkach dyplomatycznych jest sprecyzowanie
pojęcia misji dyplomatycznej. Misje dyplomatyczne to organa zewnętrzne państwa
wysyłającego, działające na terytorium państwa przyjmującego. Konwencja
wiedeńska określa w sposób precyzyjny główne funkcje misji, do których zaliczamy:
1) reprezentowanie państwa wysyłającego w państwie przyjmującym,
2) ochronę interesów państwa wysyłającego i jego obywateli, w granicach ustalonych

przez prawo międzynarodowe,

3) prowadzenie rokowań z rządem państwa przyjmującego,
4) analizowanie procesów zachodzących w państwie przyjmującym oraz zdawanie z tego

sprawy rządowi państwa wysyłającego,

5) rozwijanie przyjaznych stosunków między państwem wysyłającym a państwem

przyjmującym,

6) promowanie wzajemnych stosunków gospodarczych, kulturalnych i naukowych.

Do korpusu misji zaliczamy przede wszystkim kierującego misją szefa misji, który musi
być akredytowany w państwie przyjmującym. Wyróżniamy trzy kategorie szefów misji:
1) ambasadorów i nuncjuszy, akredytowanych przy głowach państw oraz innych szefów

misji równorzędnego stopnia,

2) posłów, ministrów i internuncjuszy, akredytowanych przy głowach państw,
3) charges d’affaires, akredytowanych przy ministrach spraw zagranicznych.

Zwyczajowo przyjmuje się, że ambasador reprezentuje interesy swojego państwa tylko
w jednym państwie. Jednak z uwagi na trudną sytuację w regionie (np. walki)
dopuszczalna jest forma reprezentacji państwa w kilku państwach. Istnieją liczne
przykłady takich misji, m.in. ambasador Polski w Tajlandii reprezentuje interesy
Rzeczpospolitej w Myanmarze oraz Kambodży.

13

Prawo międzynarodowe

Za objęcie funkcji szefa misji uważane jest złożenie listów uwierzytelniających lub
notyfikacja o przybyciu i złożenie kopii listów uwierzytelniających w ministerstwie
spraw zagranicznych. Zgodnie z przyjętą konwencją w skład personelu misji zaliczamy:
1) personel dyplomatyczny — radców, sekretarzy oraz attaches,
2) personel administracyjny i techniczny — personel kancelaryjny, lekarzy, szyfrantów,
3) personel służby — kierowców, gońców i kurierów.

Należy przy tym podkreślić, że dobór personelu dyplomatycznego podlega istotnym
ograniczeniom. Państwo przyjmujące może bowiem sprzeciwić się mianowaniu pewnych
osób na te stanowiska. Przed mianowaniem szefa misji państwo wysyłające musi upewnić
się, czy osoba przewidziana na szefa misji będzie zaakceptowana przez państwo
przyjmujące i czy będzie traktowana jako persona grata. W prawie międzynarodowym
odpowiedź akceptująca określana jest jako agrement. Istotnym aspektem jest fakt, że
ewentualna odpowiedź negatywna nie nakłada na państwo przyjmujące obowiązku
podawania przyczyn odmowy. Dopiero po uzyskaniu agrementu, państwo wysyłające
powinno wystawić nowo mianowanemu przedstawicielowi dyplomatycznemu listy
uwierzytelniające, które wręczy on głowie państwa przyjmującego.

W przepisach konwencji znalazły się również zapisy precyzujące formę zakończenia
funkcji członka. Następuje ona:
1) z inicjatywy członka misji, gdy poprosi on o odwołanie z zajmowanego stanowiska lub

poda się do dymisji,

2) z woli państwa wysyłającego — odwołanie członka misji,
3) z woli państwa przyjmującego — uznanie za persona non grata, gdy działalność

członka misji jest sprzeczna z prawem międzynarodowym lub z prawem wewnętrznym
państwa przyjmującego,

4) na skutek wypadków losowych lub powstania okoliczności zewnętrznych, które

uniemożliwiają dalsze istnienie stosunków dyplomatycznych, np. śmierć członka misji,
zerwanie stosunków dyplomatycznych, utrata niepodległości przez państwo wysyłające
lub przyjmujące.

Szczególnym przypadkiem jest wydalenie dyplomatów państwa wysyłającego pod
zarzutem prowadzenie działalności szpiegowskiej. Udowodnienie jednak takiego procesu
jest rzeczą niesłychanie trudną. Dyplomaci, zgodnie z Konwencją genewską, mogą
zbierać informacje, ale ze źródeł legalnych, takich jak kontakty służbowe i osobiste,
lekturę prasy i wydawnictw oraz rozmowy na przyjęciach. Niezgodne z Konwencją
genewską jest tworzenie siatki informacyjnej, zakładanie podsłuchów, fotografowanie
obiektów wojskowych, sponsorowanie osób, które udzielają informacji o tajemnicach

14

Prawo międzynarodowe

państwowych. Jednak poniżej omówiony immunitet dyplomatyczny umożliwia tylko
wydalenie dyplomaty podejrzanego o pracowanie dla obcego wywiadu.

Elementem istotnie wpływającym na funkcjonowanie misji jest przyznawany
przedstawicielom państwa wysyłającego immunitet dyplomatyczny. Interpretacja tego
przywileju wydaje się bardzo prosta — otóż organy państwa przyjmującego nie mogą
stosować wobec przedstawicieli dyplomatycznych przymusu w żadnej formie, naruszać
ich bezpieczeństwa lub swobody osobistej oraz podejmować żadnych działań, wynikiem
których byłoby naruszenie godności lub obraza przedstawiciela dyplomatycznego.

Jedynie w wyjątkowych przypadkach państwo przyjmujące może ograniczyć swobody
i nietykalność osobistą przedstawiciela dyplomatycznego, gdy np. ma to zapobiec
popełnieniu przestępstwa, w samoobronie i obronie koniecznej oraz jeśli wymagają tego
szczególnie ważne względy bezpieczeństwa państwa przyjmującego lub bezpieczeństwa
publicznego. Ponadto przedstawiciel dyplomatyczny korzysta w państwie przyjmującym
z immunitetu jurysdykcyjnego w sprawach karnych, cywilnych i administracyjnych.
Jedynie w sprawach karnych Konwencja wiedeńska nie przewiduje żadnym wyjątków.
W konwencji omówione zostały również wyjątki od pełnego immunitetu jurysdykcyjnego,
które mogą nastąpić w wyniku powództw:
1) z zakresu prawa rzeczowego, dotyczącego prywatnego mienia nieruchomego,

położonego na terytorium państwa przyjmującego,

2) dotyczących spadkobrania, w których przedstawiciel dyplomatyczny jest wykonawcą

testamentu, administratorem, spadkobiercą lub zapisobiorcą, w charakterze osoby
prywatnej, a nie w imieniu państwa wysyłającego,

3) dotyczących wszelkiego rodzaju zawodowej lub handlowej działalności wykonywanej

przez przedstawiciela dyplomatycznego w państwie przyjmującym, poza jego
funkcjami urzędowymi,

4) w których przedstawiciel dyplomatyczny wdał się w spór sądowy dobrowolnie.

Istotnym przywilejem, który obejmuje dyplomatów jest to, iż nie są zobowiązani do
składania zeznań w charakterze świadka oraz przysługuje im immunitetu podatkowy
i celny. Oznacza to w praktyce możliwości wwożenie bądź wywożenie dowolnej ilości
towarów.

Konwencja wiedeńska, oprócz przywilejów, określa również obowiązki członków misji, do
których zaliczamy:
1) poszanowanie i przestrzeganie prawa państwa przyjmującego,
2) niemieszanie się do spraw wewnętrznych tego państwa,

15

Prawo międzynarodowe

3) okazywanie swoim postępowaniem właściwego stosunku do państwa przyjmującego

i szanowanie jego instytucji, tradycji i kultury,

4) powstrzymywanie się od publicznej krytyki głowy państwa, rządu i innych organów

państwa przyjmującego,

5) niedziałanie na szkodę państwa przyjmującego.

3.2. Stosunki konsularne

W stosunkach międzynarodowych wszystkim państwom przysługuje czynne i bierne
prawo konsulatu. W praktyce nawiązanie stosunków dyplomatycznych jest
równoznaczne ze zgodą na nawiązanie stosunków konsularnych. Według Konwencji
wiedeńskiej z 1963 r. zadania konsularne są wykonywane przez urzędy konsularne.
Zdarza się jednak, że państwo powierza wykonywanie tych funkcji misjom
dyplomatycznym — wtedy działaniami z tym związanymi zajmują się specjalnie powołane
wydziały konsularne.

Wydział Konsularny RP w Szanghaju, fot. D. Mierzejewski

W drodze porozumienie państwa określają siedzibę, klasę oraz okręg konsularny. Jest to
związane z tym, że państwo wysyłające może ustanowić na obszarze państwa
przyjmującego kilka urzędów konsularnych. Okręg konsularny jest obszarem
przydzielonym urzędowi konsularnemu, dla wykonywania funkcji konsularnych.
Przykładem może być szanghajski okręg konsularny obejmujący: miasto wydzielone
Szanghaj, prowincje Jiangsu, Anhui, Zhejiang i Fujian.

16

Prawo międzynarodowe

Hongkong

Szanghaj

Kanton

PEKIN

Okręgi konsularne Konsulatów Generalnych w Szanghaju, Kantonie i Hongkongu

Źródło: Wydział Ekonomiczno-Handlowy w Kantonie. Witryna internetowa.

http://www.polandguangzhou.com/pl/cg_shanghai.php

, stan z 20 kwietnia 2005 r.

Konwencja wiedeńska ustaliła podział na cztery klasy urzędów konsularnych: konsulaty
generalne, konsulaty, wicekonsulaty i agencje konsularne.

Ponadto w podpisanej konwencji określono funkcje konsularne, do których zaliczamy:
1) ochronę interesów państwa wysyłającego i jego obywateli, zarówno osób fizycznych,

jak i osób prawnych,

2) promocję rozwoju stosunków handlowych, gospodarczych i naukowych między

państwem wysyłającym a państwem przyjmującym,

3) poszerzanie wiedzy na temat rozwoju życia handlowego, gospodarczego,

kulturalnego i naukowego w państwie przyjmującym i przesyłanie sprawozdań
rządowi państwa wysyłającego,

4) wydawanie paszportów i innych dokumentów podróży obywatelom państwa

wysyłającego, jak również wiz i właściwych dokumentów osobom, które zamierzają
udać się do państwa wysyłającego,

5) pomoc i opiekę dla obywateli państwa wysyłającego,
6) w sytuacjach tego wymagających prawo do występowania w charakterze notariusza

i urzędnika stanu cywilnego oraz wykonywania związanych z tym funkcji, jak również
niektórych czynności o charakterze administracyjnym,

7) obowiązki związane z przeprowadzaniem spraw spadkowych oraz ochroną interesów

małoletnich i ubezwłasnowolnionych obywateli państwa wysyłającego,

17

Prawo międzynarodowe

8) reprezentowanie obywateli państwa wysyłającego przed sądami lub innymi władzami

państwa przyjmującego,

9) prawo do kontroli i inspekcji statków morskich i statków rzecznych, posiadających

przynależność państwa wysyłającego oraz samolotów zarejestrowanych w tym
państwie, jak również ich załóg,

10) pomoc dla statków morskich i rzecznych oraz samolotów, jak również ich załóg.

Opieka nad urzędem konsularnym należy do kierownika, którym może być konsul
generalny, wicekonsul lub agent konsularny.

Do pozostałych pracowników urzędu konsularnego należy zaliczyć:
1) funkcjonariuszy konsularnych (osoby, którym powierzono wykonywanie funkcji

konsularnych),

2) pracowników konsularnych (osoby zatrudnione w służbie administracyjnej lub

technicznej),

3) personel służby.

Procedura powoływania urzędnika konsularnego jest bardzo podobna do procedury
występującej przy powoływaniu urzędników przedstawicielstwa dyplomatycznego.
Państwo wysyłające wybiera kandydata na to stanowisko, a następnie musi uzyskać od
państwa przyjmującego tzw. exequatur, czyli zgodę na wykonywanie przez tę konkretną
osobę funkcji konsularnych w określonym okręgu.

Zasadniczą jednak różnicą między prawem dyplomatycznym a konsularnym jest
definiowanie immunitetu konsularnego. Pracownik konsularny podlega jurysdykcji
i władzy państwa przyjmującego, z wyjątkiem swoich czynności urzędowych.
W odróżnieniu od immunitetu dyplomatycznego, immunitet konsularny nie zapewnia
pełnej nietykalności osobistej. Urzędnicy konsularni mogą być zatrzymani lub aresztowani
w przypadku popełnienia ciężkiej zbrodni i tylko w przypadku wykonania postanowienia
właściwej władzy sądowej. Mogą być więzieni tylko na podstawie ostatecznego
i prawomocnego wyroku sądowego.

Urzędnikom i pracownikom konsularnym przysługuje również immunitet celny
i podatkowy. Zapewnia on zwolnienie od świadczeń osobistych oraz od wszelkiego
rodzaju służby publicznej, ponadto od wszelkich obowiązków przewidzianych przez prawo
obowiązujące w państwie przyjmującym w dziedzinie rejestracji cudzoziemców i zezwoleń
na pobyt.

18

Prawo międzynarodowe

Konwencja wiedeńska zapewnia również o nietykalności budynku konsularnego, co
w praktyce oznacza że, władze państwa przyjmującego nie mogą wkroczyć bez zgody
kierownika urzędu do tych pomieszczeń konsularnych, którą urząd używa wyłącznie do
swojej działalności. Nietykalne są również w każdym czasie i miejscu archiwa
i dokumenty konsularne.

Poznaj prawo konsularne na przykładzie. Przeczytaj Konwencję konsularną między
Rzeczpospolitą Polską a Republiką Uzbekistanu
(

http://www.abc.com.pl/serwis/du/1997/0197.htm

).

19

Prawo międzynarodowe

4. Prawo morza, prawo kosmiczne

Uwaga świata stosunków międzynarodowych skupia się niewątpliwie również wokół
regulacji spraw morskich i zagospodarowania przestrzeni kosmicznej. W tym celu
uczestnicy stosunków międzynarodowych, rozumiani jako państwa, postanowili
uregulować te kwestie.

4.1. Prawo morza

Prawo morza dotyczy obszarów morskich, żeglugi oraz innych sposobów korzystania
z morza. Rozpoczynając rozważania w zakresie prawa morza należy odróżnić je od
prawa morskiego. Drugie z wymienionych jest z reguły prawem wewnętrznym państwa,
dotyczącym korzystania z morza. Źródłem międzynarodowego prawa morza był i jest
przede wszystkim zwyczaj. Normy zwyczajowe skodyfikowano na Konferencji
genewskiej w 1958 r., a następnie w 1982 r. w Montego Bay opracowano nową
konwencję prawa morza.

Jest rzeczą oczywistą, że korzystanie z morza opiera się na użyciu statków. Oznaką
przynależności statku jest bandera. Powszechnie wiadomo, że nawet państwa niemające
dostępu do morza mogą mieć własną banderę. Państwo sprawuje zwierzchnictwo
okrętowe nad swoimi statkami, tzn. statek na pełnym morzu znajduje się pod wyłączną
władzą i jurysdykcją państwa, pod którego banderą płynie.

Obszary morskie dzielą się na kilka stref o różnej sytuacji prawnej. Spośród
najważniejszych należy wymienić:
1. Morskie wody wewnętrzne — są one częścią terytorium państwa nadbrzeżnego.

Wody wewnętrzne znajdują się między lądem a morzem terytorialnym. Do tej
kategorii zalicza się zatoki do 24-milowej szerokości wejścia przy najdalszym
odpływie. W przypadku Polski wody wewnętrzne państwa określone są na
podstawie odrębnej ustawy i stanowią 12 mil morskich od linii brzegowej, czyli
22 224 m (Por. Ustawa z 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej
Polskiej i administracji morskiej — Dz. U. z 18 kwietnia 1991 r.

http://www.republika.pl/zarzadportudarlowo/str7.htm

).

2. Wody archipelagowe — jest to forma przyjęta dopiero w konwencji z 1982 r.

Państwa posiadające archipelagi mają prawo do ustanowienia takich wód, przez
wytyczenie linii prostych łączących najbardziej wysunięte w morze punkty

20

Prawo międzynarodowe

zewnętrzne wysp. Często wytyczenie wód archipelagowych napotyka na poważne
spory polityczne — najbardziej znanym sporem we współczesnym świecie jest spór
o archipelagi Sprately i Paracelskiej (szerzej patrz

http://www.ism.uw.edu.pl/halizak3.pdf

).

3. Morze terytorialne — jest pasem wód morskich znajdujących się między wodami

wewnętrznymi lub wybrzeżem danego państwa a morzem pełnym i stanowi
terytorium danego państwa. Państwa mają pełne suwerenne prawo do
ustanowienia 12-milowego pasa morza terytorialnego.

4. Morska strefa przyległa — nie stanowi terytorium danego państwa, lecz jest

częścią morza pełnego. Na tym obszarze państwo nadbrzeżne może sprawować
kontrolę w celu zapobiegania naruszenia jego przepisów celnych, sanitarnych,
imigracyjnych i skarbowych oraz może karać sprawców naruszania tych przepisów.
Strefa przyległa wyznaczana jest do 24 mil morskich od brzegu.

5. Strefa wyłącznego rybołówstwa — jest obszarem, na którym państwo

nadbrzeżne posiada takie uprawnienia względem rybołówstwa, jak na morzu
terytorialnym. Obecnie dopuszczona jest 200-milowa szerokość tej strefy.

6. Szelf kontynentalny — to dno morskie od głębokości 200 m. Istnieje możliwość

eksploatacji jego zasobów leżących poza granicami morza terytorialnego, gdzie
państwo nadbrzeżne sprawuje swoją władzę.

7. Strefa ekonomiczna — jest to obszar rozciągający się poza morzem

terytorialnym, na którym państwo nadbrzeżne posiada suwerenne prawa dla celów
poszukiwania, eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi,
zarówno żywymi, jak i mineralnymi wód morskich oraz dna morskiego i jego
podziemia.

8. Morze pełne — jest to strefa, gdzie żadne państwo nie sprawuje zwierzchności.

Na morzu pełnym obowiązują wolności mórz: wolność żeglugi, wolność
rybołówstwa, wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów, wolność przelotu
nad morzem pełnym, wolność badań naukowych oraz wolność budowania
sztucznych wysp i innych instalacji.

Dodatkowo należy przypomnieć, że dno mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji
państwowej jest tzw. wspólnym dziedzictwem ludzkości, co oznacza, że ich
eksploatacja powinna być prowadzona w interesie całej ludzkości.

21

Prawo międzynarodowe

4.2. Prawo lotnicze i kosmiczne

Drugim wyróżnionym elementem w ramach prawa międzynarodowego jest prawo lotnicze
i kosmiczne. Prawem lotniczym nazywamy zespół norm dotyczących przestrzeni
powietrznej i jej wykorzystywania dla lotnictwa.

Międzynarodowe prawo lotnicze odnosi się do:
1) sytuacji prawnej przestrzeni powietrznej,
2) dopuszczania samolotów do obcej przestrzeni powietrznej,
3) wykonywania lotniczych przewozów międzynarodowych.

Głównym zadaniem międzynarodowego prawa lotniczego jest ujednolicenie przepisów
wewnętrznych, m.in. w dziedzinie odpowiedzialności cywilnej lub zagadnień technicznych
i bezpieczeństwa.

W prawie lotniczym zdefiniowane zostało pojęcie przestrzeni powietrznej. Jest to
obszar powietrzny rozciągający się nad terytorium lądowym i morskim państwa bądź nad
morzem otwartym lub terytoriami niepodlegającymi żadnemu państwu. Właśnie te
obszary niczyje otwarte są dla wspólnego użytkowania przez wszystkich. Natomiast
przestrzeń powietrzna przynależna określonemu państwu, tzn. przestrzeń rozciągająca
się nad terytorium państwa podlega jego suwerenności. Oznacza to, że żadne statki
powietrzne nie mają prawa naruszać jej obszaru bez zgody danego państwa. Kwestie te
regulują:
1) Konwencja chicagowska z 1944 r.,
2) Układ o tranzycie międzynarodowych służb powietrznych,
3) Układ o międzynarodowym transporcie lotniczym.

Międzynarodowa żegluga powietrzna wymaga korzystania z obcej przestrzeni powietrznej.
Uprawnienia do takiego korzystania wynikają przede wszystkim z umowy
międzynarodowej bądź z aktów wewnętrznych państwa, które sprawuje zwierzchnictwo
nad daną przestrzenią powietrzną. Akty wewnętrzne państwa to koncesje i pozwolenia.

Drugim aspektem omawianego zagadnienia jest prawo kosmiczne. Podpisany w 1967 r.
układ o zasadach działalności państw w zakresie badania i korzystania z przestrzeni
kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi definiuje przestrzeń
powietrzną wraz z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi jako otwartą dla wszystkich
państw i niepodlegającą zawłaszczeniu. Dodatkowo przyjęto zastrzeżenie, ze przestrzeń
kosmiczna może być użytkowana tylko w celach pokojowych. Mimo że prawo

22

Prawo międzynarodowe

międzynarodowe zakazuje zakładania baz wojskowych i fortyfikacji na ciałach niebieskich,
dokonywanie na nich prób z jakimikolwiek rodzajami broni oraz przeprowadzanie
manewrów wojskowych, to przykładem łamania tego prawa może być amerykański
system obrony przeciwrakietowej National Missiles Defence. Program ten został
zapoczątkowany 2 października 1999 r. Dotychczas przeprowadzono sześć prób, z czego
cztery zakończyły się powodzeniem, a ostatnia miała miejsce na początku marca 2002 r.
(symulacja programu obrony przeciwrakietowej patrz

http://www.fas.org/spp/starwars/program/nmd/

).

Dodatkowo w prawie kosmicznym uznano, że przestrzeń kosmiczna jest wolna, częściowo
zdemilitaryzowana i zneutralizowana i rozciąga się od wysokości 90–100 kilometrów od
powierzchni ziemi. Niewątpliwym przykładem pokojowego wykorzystania przestrzeni
kosmicznej są europejskie programy badawcze nad globalnym systemem nawigacji
(GALILEO i Global Orbiting Navigation Satellite System — GLONASS) oraz systemem
monitorowania (Global Monitoring for Environment and Security — GMES). Szerzej na ten
temat patrz

http://galileo.kosmos.gov.pl/index.php?option=content&task=view&id=21&Itemid=49

.

23

Prawo międzynarodowe

5. Prawo wojenne

Najwięcej dylematów i problemów stwarza prawo wojenne. W świetle znanych faktów
powstają pytania o konieczność regulacji problemów wojny w prawie międzynarodowym.
Wojna tak czy inaczej rządzi się własnymi prawami — mówią sceptycy. Odmiennego
zdania są zwolennicy takich regulacji, którzy twierdzą, że okrucieństwa wojny są
łagodzone przez prawo wojenne.

Konflikty zbrojny i wojny, mimo swojej niehumanitarności, wpisały się w praktykę życia
międzynarodowego. Chcąc pomniejszyć ich negatywny wymiar zdecydowano
o uchwaleniu prawa wojennego. Prawo wojenne jest to zespół norm regulujących
walkę zbrojną państw i innych podmiotów prawa międzynarodowego. Naruszenie
tego prawa, dotyczącego głównie ochrony ludności cywilnej lub rannych i chorych,
oznacza zbrodnię międzynarodową. Głównym celem prawa wojennego jest zapewnienie
względnie humanitarnego charakteru wojny. Ponadto do istoty prawa należy definiowanie
pojęć konfliktu zbrojnego i wojny.

Konflikt zbrojny obejmuje wszelkie przejawy walki zbrojnej między państwami nawet
wówczas, gdy wojna nie została wypowiedziana. Z uwagi na konieczność ochrony ofiar
działań wojennych obecnie w prawie międzynarodowym występuje tendencja do
szerokiego stosowania prawa wojennego również w przypadku konfliktów zbrojnych.

Wojna z kolei oznacza zerwanie między państwami stosunków pokojowych i przejście do
stosunków wojennych. W praktyce oznacza to rozpoczęcie walki zbrojnej i wrogich aktów
skierowanych przez państwa wzajemnie przeciwko sobie. Taką sytuację określamy
mianem stanu wojny. Stan wojny nie zawsze jest tożsamy z walką zbrojną i odwrotnie.
Istnieją bowiem sytuacje, w których toczą się działania wojenne bez wypowiedzenia
wojny bądź istnieje stan wojny bez walki zbrojnej. Z początkiem wojny następuje
zerwanie stosunków dyplomatycznych i konsularnych, a umowy międzynarodowe zawarte
na czas pokoju przestają obowiązywać bądź ulegają zawieszeniu.

5.1. Konwencje genewskie

We współczesnym prawie wojennym wyróżniamy cztery Konwencje genewskie
z 1949 r. Podstawowym założeniem Konwencji genewskich jest to, że obejmują one nie
tylko państwa, które są ich sygnatariuszami. Konwencje genewskie obowiązują:
1) w razie wypowiedzenia wojny lub powstania jakiegokolwiek innego zatargu zbrojnego

między podmiotami stosunków międzynarodowych,

24

Prawo międzynarodowe

2) w czasie okupacji całości lub części terytorium jednej ze stron, nawet gdyby ta

okupacja nie napotykała żadnego oporu zbrojnego.

W prawie wojennym wyróżniamy cztery główne zasady. Pierwsza nich ograniczona prawa
wyboru środków do walki z nieprzyjacielem. Regulacja ta wynika z tzw. klauzuli
Martena. Według tej klauzuli ludność i strony prowadzące wojnę pozostają pod ochroną
i władzą zasad prawa narodów, wypływających ze zwyczajów ustanowionych między
cywilizowanymi narodami oraz zasad ludzkości i wymagań sumienia publicznego. Druga
zasada mówi, że głównym celem wojny jest pokonanie przeciwnika i narzucenie mu
swojej woli. Trzecia implikuje, że istnieje wyraźne rozróżnienie między siłami zbrojnymi
a ludnością cywilną. Strona atakująca zobowiązuje się do prowadzenia działań wojennych
tylko przeciwko siłom zbrojnym przeciwnika, nie zaś przeciwko ludności cywilnej. Czwarte
prawo mówi, że wojna jest stosunkiem między państwami, a nie między ludnością
państw prowadzących wojnę.

5.2. Początek i koniec wojny

Rozpoczęcie wojny, zgodnie z konwencjami genewskimi, wymaga uprzedniego
ostrzeżenia. Może mieć ono postać umotywowanego wypowiedzenia wojny lub
ultimatum. Ultimatum to oświadczenie, w którym przedstawione zostają żądania
spełnienia ściśle określonych warunków w oznaczonym czasie, pod groźbą wypowiedzenia
wojny. Natomiast zakończenie wojny poprzedza zakończenie działań wojennych, które
może przybrać postać rozejmu lub kapitulacji. Rozejm jest zawieszeniem wszystkich
działań wojennych. Zawieszenie broni natomiast oznacza wstrzymanie operacji
wojennych tylko na oznaczonym terenie. W konsekwencji rozejmu strony konfliktu
rozpoczynają przygotowania do rozmów nad przyszłym traktatem pokojowym.
Kapitulacja zawiera w sobie natomiast element całkowitego zaprzestania działań
wojennych z elementem jednoczesnego poddania się nieprzyjacielowi.

Traktat pokojowy z definitywny sposób kończy działania wojenne. Zawiera on przede
wszystkim postanowienia dotyczące likwidacji skutków stanu wojny, w tym:
odszkodowań, restytucji i postanowienia odnoszące się do ograniczenia potencjału
wojennego pokonanego państwa.

5.3. Cele działań wojennych

Prawo wojenne określa również cele działań wojennych. Rozpoczęcie działań wojennych
sprowadza się w głównej mierze do osłabienia lub zniszczenia sił zbrojnych
przeciwnika. Strona rozpoczynająca konflikt podejmuje wszelkie działania, których celem

25

Prawo międzynarodowe

są siły zbrojne przeciwnika. Mimo że wybór stosowanych środków należy do państw
walczących, to prawo międzynarodowe nakłada na strony walczące ograniczenia i zakazy.
Wynikają one z norm prawa zwyczajowego oraz umów międzynarodowych. W prawie
międzynarodowym zakazano stosowania trucizn oraz broni chemicznej i biologicznej.
Ponadto zabronione jest atakowanie niebroniących się miast, osiedli i budynków. Do
zadań strony rozpoczynającej konflikt należy:
1) ochrona chorych i rannych podczas wojny, która polega na tym, że powinni być oni

traktowani w sposób humanitarny,

2) ochrona zakładów służby zdrowia, szpitali i ruchomych formacji sanitarnych oraz

transportów chorych, rannych i sprzętu sanitarnego.

Prawo nakłada również na państwa zakaz używania broni masowej zagłady, czyli broni
chemicznej, bakteriologicznej oraz jądrowej. Do państw atomowych, czyli posiadających
broń atomową zaliczamy: Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię, Francję, Federację
Rosyjską i Chińską Republikę Ludową, Indie oraz Pakistan. Ponadto wspólnota
międzynarodowa rozróżnia jeszcze państwa podejrzane o posiadanie broni masowej
zagłady, w tym Iran i Koreę Północną (na temat broni nuklearnej patrz szerzej

http://www.atominfo.org/

).

Tabela 1. Stan posiadania broni masowego rażenia w KRL-D

Substancje

Zakłady

produkcyjne

Zdolność wytwarzania

Środki

przenoszenia

Broń

biologiczna

Botulizm, cholera,

dżuma, dżuma gru-

czołowa, gorączka

krwotoczna, gorączka

tyfoidalna, gruźlica,

ospa, dur plamisty,

wąglik, żółta febra.

ponad 10

10–13 typów patogenów

Połowa rakiet da-

lekiego zasięgu

i ok. 30% amuni-

cji artyleryjskiej

jest dostosowana

do przenoszenia

ładunków biolo-

gicznych.

Broń

chemiczna

Fosgen (środek duszą-

cy), gaz musztardowy

(iperyt — parzący),

gazy paralityczno-

drgawkowe typu V

(VE, VG, VM i VX)

i sarin (również parali-

tyczno-drgawkowy) —

łącznie ok. 2500–5000

ton, w tym część

w ok. 170 tunelach

12

4500 ton rocznie w czasie

pokoju, 12 000 ton w czasie

wojny, aczkolwiek pojawiają się

także odpowiednio liczby 8000

ton i 20 000 ton

Pociski artyleryj-

skie kaliber od

80 mm wzwyż,

rakiety typu

„Scud-B”, „Frog-

5”, Frog-7” i ok.

30 rakiet typu

„Scud-C”. Podob-

nie jak w przy-

padku broni bio-

logicznej ok. 30%

artylerii i połowy

26

Prawo międzynarodowe

rakiet dalekiego

zasięgu jest dos-

tosowana do

przenoszenia ła-

dunków chemicz-

nych

Broń nuklearna Materiały rozszcze-

pialne: ilość plutonu

z zawierających ok.

50 ton uranu 8 tys.

zużytych prętów pa-

liwowych, wystarcza-

jąca do wyproduko-

wania 5–6 sztuk broni

jądrowej. Gotowe

bomby i inne ładunki:

pierwszy ładunek mógł

być gotów w połowie

2003 r., a na koniec

2003 r. KRL-D mogła

posiadać już od 5 do 7

ładunków nuklearnych

Reaktor o mocy

5 MW w Yongbyon

potrzebuje ok. ro-

ku na wyproduko-

wanie takiej ilości

plutonu-239, jaka

jest potrzebna do

wyprodukowania

bomby jądrowej.

2 kolejne, większe

reaktory — o mo-

cy 50 i 200 MW —

mogą zostać

ukończone w cią-

gu kilku lat. Znaj-

dujący się w bu-

dowie zakład

wzbogacania rudy

uranowej byłby

zdolny do wytwo-

rzenia w ciągu kil-

ku lat ilości mate-

riału wystarczają-

cej do produkcji

2–3 sztuk broni

jądrowej rocznie.

4 kopalnie rudy

uranowej

(2 w Pyongsan,

Pakchon,

Sunchon-Wolbing-

son). Łącznie 22

obiekty nuklearne

w 18 miejscowoś-

ciach

55 sztuk broni jądrowej rocznie

po oddaniu do eksploatacji

dwóch ww. reaktorów. Według

południowokoreańskiego

eksperta, Sin Sung-taeka,

KRL-D już dysponuje ilością

plutonu wystarczającą do

wyprodukowania 10 małych

ładunków nuklearnych.

Ok. 100 rakiet

Scud-B,

150 Hwasong-5,

250 Hwasong-6,

12–36 Nodong

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bayer J., Dziak W. J.,

2004: Korea — broń masowego rażenia,

Warszawa.

27

Prawo międzynarodowe

5.4. Problem jeńców i okupacja

Prawo międzynarodowe definiuje również pojęcia jeńca wojennego. Mianem tym
określani są członkowie sił zbrojnych państw walczących, którzy zostali przejęci
przez nieprzyjaciela. Konwencje genewskie zapewniają traktowanie jeńców w sposób
humanitarny. Przez cały okres konfliktu prawo międzynarodowe zapewnia ochronę
jeńcom. Warto również podkreślić, że prawo wojenne nie zakazuje ucieczki jeńca
wojennego.

Stan wojny wiąże się z reguły z okupacja wojenną. Jest to przejściowe zajęcie przez
siły zbrojne państwa atakującego części lub całości terytorium nieprzyjaciela,
z ordynowaniem tam własnej władzy. Na obszarze tym obowiązuje zarówno prawo
miejscowe, jak i prawo międzynarodowe. Zgodnie z prawem międzynarodowym, strona
okupująca nie ma prawa do:
1) zmiany struktury terenu,
2) pogwałcenia życia i godności człowieka, prawa rodziny i przekonań religijnych,
3) zmuszania ludności do udzielania informacji dotyczących obronności państwa oraz

zaciąganiu rekrutów,

4) dokonywania masowych lub indywidualnych przesiedleń.

5.5. Neutralność a wojna

Jednym przypadkiem, kiedy państwo może zostać neutralne jest wojna lądowa.
Neutralność oznacza, że terytorium państwa staje się nienaruszalne, tzn. że państwu
prowadzącemu wojnę nie wolno prowadzić na nim żadnych działań wojennych,
przemieszczać własnych oddziałów, transportów broni czy żywności, a także werbować
oddziałów przeznaczonych do walki. W przypadku, gdy na terytorium neutralnym
znajdują się oddziały wojskowe stron walczących, obowiązkiem państwa neutralnego jest
ich internowanie.

W przypadku wojny morskiej państwa prowadzące działania wojenne zobowiązane są do
poszanowania prawa morskiego. W praktyce oznacza to, że prawo międzynarodowe
uznaje możliwość przebywania okrętów wojenne na wodach państwa neutralnego, lecz
zakazuje i uznaje za pogwałcenie neutralności rozpoczęcie kroków nieprzyjacielskich na
tych wodach. Ponadto państwa prowadzące wojnę nie mogą też w neutralnych portach
tworzyć morskich baz operacyjnych oraz zakładać radiostacji. Rząd państwa neutralnego

28

Prawo międzynarodowe

zobowiązany jest do przedsięwzięcia wszelkich środków, które uniemożliwią
wyekwipowanie lub uzbrojeniu okrętów stron prowadzących wojnę.

W przypadku wojny powietrznej państwo neutralne również ma obowiązek
powstrzymywania się od udzielania pomocy państwom prowadzącym działania wojenne.
Prawo międzynarodowe zakazuje prowadzenia działań wojennych nad terytorium
powietrznym państwa neutralnego.

5.6. Trudny przykład — Czeczenia

Litera prawa odnosząca się do prowadzenia konfliktów zbrojnych czy wojen niewiele ma
jednak wspólnego z międzynarodową praktyką. Podstawowym zarzutem, na jaki narażają
się wojska państwa rozpoczynającego wojnę, to łamanie tzw. klauzuli Martensa.

Jednym z wielu przykładów jest wojna prowadzona przez wojska Federacji Rosyjskiej
w Czeczenii. W tym przypadku łamanie klauzuli Martena przejawiało się między innymi
w licznych bombardowaniach osiedli cywilnych. Przykładem może być atak
z 3 stycznia 1995 r., kiedy to lotnictwo rosyjskie zbombardowało osiedla znajdujące się
poza strefą działań wojennych, w tym Szali, Bamut, Staryje Atagi oraz położone
w Inguszetii Arszty. Jednak najbardziej spektakularnym atakiem było zbombardowanie
Groznego 21 października 1999 r. W wyniku artyleryjskiego ataku zginęło ponad
140 osób, a 260 do 400 zostało rannych. Ponadto niezgodne z prawem
międzynarodowym jest pacyfikowanie miast, miasteczek i wiosek. W czasie
tzw. pierwszej wojny czeczeńskiej najgłośniejsza była pacyfikacja Samaszek
w kwietniu 1995 r. Dodatkowo strona rosyjska zaprzestała rejestracji uchodźców.
Decyzja Federalnej Służby Migracyjnej w praktyce oznaczała odmówienie minimum
socjalnego uchodźcom. Prawo międzynarodowe wymaga rejestracji uchodźców,
w związku z czym działanie te były niezgodne z prawem.

Z pewnością przykłady rozmijania się litery prawa międzynarodowego z praktyką życia
międzynarodowego można mnożyć. Wskazuje to na konieczność reformy całego systemu
stanowienia, a przede wszystkim egzekwowania prawa stanowionego przez wspólnotę
międzynarodową.

29

Prawo międzynarodowe

Słownik

Arbitraż — polubowny sąd, którego celem jest rozstrzygnięcie sporu między stronami,
w oparciu o poszanowanie prawa.
Azyl — udzielenie schronienia cudzoziemcowi ściganemu w kraju ojczystym lub
w państwie trzecim, z uwagi na popełnione przestępstwa polityczne.
Bezpieczeństwo narodowe — stan, w którym państwa mają poczucie pewności, że
brak jest groźby ataku militarnego, politycznych presji, nacisku gospodarczego,
zagrożenia ekologicznego czy utraty istotnych wartości kulturowych, tożsamości
kulturowych i narodowych.
Dyplomacja (ang. Diplomacy, franc. Diplomatie, hiszp. Diplomacia, ros. Dipłomatija)
— termin mający wiele znaczeń: 1) negocjowanie umów międzynarodowych, mających
na celu zawarcie korzystnych umów handlowych, uzyskanie poparcia politycznego czy
wojskowego, 2) zapobieganie powstawaniu sporów i łagodzenie konfliktów, 3) działalność
instytucji państwowych czy międzynarodowych, regulujących stosunki z innymi
państwami czy organizacjami międzynarodowymi, 4) instrument, za pomocą którego
państwo wyraża i prowadzi swoją politykę zagraniczną w stosunkach zewnętrznych,
5) sztuka zawierania kompromisu i ugody.
Embargo — środek odwetowy polegający na zatrzymaniu przedmiotów należących do
innego państwa bądź zakazie eksportu do danego państwa, mający na celu m.in.
nakłonienie do powrotu do rokowań czy spełnienia określonych ram prawa
międzynarodowego.
Klauzula arbitrażowa — uprzednie wyrażenie zgody na poddanie arbitrażowi wszelkich
sporów wynikłych na tle interpretacji lub stosowania danej umowy.
Klauzula największego uprzywilejowania — zagwarantowanie przez państwa umowy
najwyższego uprzywilejowania w kontaktach handlowych i politycznych.
Koncepcja transnarodowa — nurt w stosunkach międzynarodowych zakładający
wyższość struktur ponadnarodowych nad narodowymi. Do jej głównych założeń zaliczmy:
procesy transnarodowe, wzrost współzależności międzypaństwowej, globalizację
interakcji. Zwolennicy koncepcji transnarodowej zakładają również internalizację polityki
wewnętrznej oraz to, że wzrost współzależności prowadzi do rozstrzygania sporów
i konfliktów na drodze negocjacji. Do głównych ideologów nurtu transnarodowego
zaliczamy K. Kaisera i E. Morse’a.
Koncyliacja — metoda zakończenia sporu, w której organ międzynarodowy po zbadaniu
stanu faktycznego zaleca podjęcie odpowiednich kroków mających doprowadzić do
rozmów.

30

Prawo międzynarodowe

Konflikt asymetryczny — rodzaj konfliktu zbrojnego, w którym między siłą
i możliwościami stron występuje duża dysproporcja. Stroną konfliktu asymetrycznego
mogą być na przykład terroryści lub partyzanci.
Konflikt zbrojny — przejaw walki zbrojnej między państwami nawet w sytuacji, kiedy
wojna nie została wypowiedziana.
Koncert mocarstw — określenie używane w odniesieniu do postanowień Kongresu
Wiedeńskiego z 1815 r., definiujące stan stosunków międzynarodowych, oparty na
porozumieniach i układach wielkich mocarstw.
Liberalna wizja stosunków międzynarodowych — nurt filozoficzny, zakładający
zastąpienie siły prawem oraz systemem porozumień i organizacji międzynarodowych.
Celem liberałów jest osiągniecie harmonii interesów społeczeństw i pokoju przez
powszechną demokratyzację świata. Nie wykluczono jednak możliwości użycia siły, która
miała okazać się korzystna dla procesu przekształceń. Do głównym myślicieli liberalizmu
zaliczamy prezydenta Stanów Zjednoczonych W. Wilsona.
Marksizm — nurt filozoficzny odnoszący się również do spraw międzynarodowych.
Według marksistów światowy pokój miał być zapewniony przez zdobycie i utrzymanie
władzy przez proletariat. Ponadto najważniejszym założeniem ideologii jest uzależnienie
polityki zagranicznej od przemian wewnętrznych. Do główny ideologów marksizmu
zaliczamy K. Marksa i F. Engelsa.
Naród — trwała wspólnota ludzka, stworzona dzięki: wspólnej przeszłości, kulturze,
wspólnemu językowi, terytorium i życiu ekonomicznemu oraz świadomości własnej
odrębności wśród innych narodów.
Nurt ekologiczny — koncepcje zakładające stworzenie struktur ponadnarodowych,
mających na celu zachowanie pokoju oraz harmonii człowieka i natury. Stworzenie takich
struktur ma prowadzić do wzmożonej kontroli nad wypełnianiem światowych norm
ekologicznych. Wypracowane zostaną również podstawy do tzw. zdecentralizowanego
autorytaryzmu. Wśród poglądów ekologicznych wyróżniamy: 1) podejście
environmentalistyczne — akceptujące istnienie państwa, porządku społecznego
i ekonomicznego i w ramach ekosystemu poszukujące rozwiązań proekologicznych,
2) green theory — teorię negującą potrzebę tworzenia państw, a ich funkcjonowanie
postrzegającą jako główną przyczynę światowych klęsk.
Opinia publiczna — poglądy, oceny, sądy członków całej społeczności. Poglądy i opinie
dotyczą przede wszystkim ważnych spraw natury państwowej.
Organizacje międzynarodowe — trwałe związki państw lub osób fizycznych i prawnych
pochodzących z różnych państw. Są to zatem podmioty zbiorowe o międzynarodowym
składzie, realizujące wspólne cele i reprezentujące zbiorowe interesy.

31

Prawo międzynarodowe

Organizacja Narodów Zjednoczonych (ang. United Nations — UN, fr. Organisation
des Nations Unies, hiszp. Organización de las Naciones Unidas, ros. Организация
Объединенных Наций — Organizacija Objediniennych Nacij, arab. الأمم المتحدة

— al-Umamu al-Muttahida, chiń. 联合国 — Lianheguo) — międzynarodowa organizacja

uniwersalna z siedzibą w Nowym Jorku, powstała 24 października 1945 r. Do jej
głównych celów należy zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa, promowanie współpracy
międzynarodowej oraz przestrzeganie praw człowieka.
Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (ang. North Atlantic Treaty
Organization — NATO, fr. Organisation du Traité de l’Atlantique Nord — OTAN)
— organizacja o charakterze polityczno-wojskowym, powstała w wyniku podpisania
4 kwietnia 1949 r. Traktatu Północnoatlantyckiego. Do głównych zadań organizacji należy
zapewnienie bezpieczeństwa członkom Paktu.
Państwo — podmiot prawa międzynarodowego, posiadający: stałych mieszkańców,
struktury karne, suwerenną władze, określone terytorium oddzielone od innych granicą,
zdolność wchodzenia w relacje międzynarodowe.
Prawo międzynarodowe — jedna z gałęzi prawa, obejmująca zespół norm i regulacji
odnoszących się do problemów międzynarodowych. Prawo międzynarodowe
charakteryzuje się przede wszystkim sposobem powstawania norm i regulacji
międzynarodowych oraz rodzajem podmiotów będących adresatami prawa
międzynarodowego.
Realistyczna wizja stosunków międzynarodowych — nurt filozoficzny stworzony
przez Nicolas Spykmana i Hansa Morgenthau’a. Do jego głównych założeń zaliczamy:
równowagę sił, właściwie rozumiany interes narodowy, politykę powstrzymywania,
odrzucenie koncepcji reprezentowania idealnych praw moralnych, unikanie konfrontacji
ideologicznej.
Rokowania — negocjacje, po których następuje podpisanie umowy międzynarodowej.
Termin ten rozumiany jest również jako najprostsza metoda polegająca na bezpośrednim
uzgadnianiu stanowisk, prowadząca do rozwiązania konfliktu.
Rozejm — zawieszenie wszelkich operacji wojennych.
Suwerenność państwowa — niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej
władzy.
Umowa bilateralna — umowa dwustronna, której stronami są dwa podmioty prawa
międzynarodowego.
Umowa międzynarodowa — wspólne oświadczenie podmiotów prawa
międzynarodowego, które tworzą prawo międzynarodowe.
Umowa multilateralna — umowa wielostronna, której stronami jest wiele podmiotów
prawa międzynarodowego.

32

Prawo międzynarodowe

Wojna — zerwanie między państwami stosunków pokojowych i przejście do stosunków
wojennych, które charakteryzują się walką zbrojną i aktami wrogimi, skierowanymi
przeciwko drugiemu państwu.
Zwyczaj — zgodne postępowanie, czyli zgodna, tworząca prawo praktyka państw.

33

Prawo międzynarodowe

Bibliografia

1. Barnett A. D., 1967: Cadres, Bureaucrasy, and Political Power in Communist China,

with a Contribution by Ezra Vogel, Columbia Univ. Press, New York, London, p. 4–9.

2. Bayer J., Dziak W. J., 2004: Korea — broń masowego rażenia, Polska Akademia

Nauk, Warszawa.

3. Brzeziński Z., 1990: Cztery lata w Białym Domu. Wspomnienia, Wydawnictwo

Omnipress, Warszawa.

4. Kissinger H., 1996: Dyplomacja, Wydawnictwo Philips Wilson, Warszawa.
5. Kukułka J., 1978: Problemy teorii stosunków międzynarodowych, PAN, Warszawa.
6. Kukułka J., 1982: Międzynarodowe stosunki polityczne, PWN, Warszawa.
7. Kukułka J., 2000: Teoria stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo „Scholar”,

Warszawa.

8. Macfie D., 1997: Ocena rentowności inwestycji w akcje, Warszawa.
9. Mao Zedong, 1994: Ruguo Nikesong yuanyi lai wo yuanyi he ta tan (Jeśli Nixon

wyraża wolę przyjechania, wyrażam wolę prowadzenia rozmów), [w:] Mao Zedong
waijiao wenxuan (Mao Zedong o dyplomacji — wybór pism), Beijing, s. 593.

10. Mierzejewski D., 2003: Polityka prezydenta Federacji Rosyjskiej Władimira

Putina wobec systemu bezpieczeństwa Unii Europejskiej, [w:] Europa
Środkowa i Wschodnia wobec współczesnych wyzwań integracyjnych,
(red.) A. Stępień-Kuczyńska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź,
s. 314–325.

11. Pierwsza wojna światowa 1914–1918, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii,

1960: oprac. A. Deruga, J. Drużyna, nr 47, Warszawa.

12. Qian Jiang, 1997: Pingpang qiu waijiao (Dyplomacja pingpongowa), Beijing.
13. Stosunki międzynarodowe, Geneza, struktura, dynamika, 2001: (red.) E. Haliżak,

R. Kuźniar, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

14. Stosunki międzynarodowe, Teorie — systemy — uczestnicy, 2000:

(red.) T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

15. Wang Fuchun, 2003: Waishi guanli xue gailun (Wprowadzenie do zarządzania

sprawami zagranicznymi), Beijing Daxue Guojiguanxi Xueyuan Xili Jiaocai (Zeszyty
Naukowe Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Pekińskiego), Beijing,
s. 118.

16. Wstęp do teorii polityki zagranicznej, 2003: (red.) R. Zięba, Wydawnictwo Adam

Marszałek, Toruń.

17. Wu Xujun, 1995: Mao Zedong de wu bu gaoqi — da kai Zhong Mei guanxi de da men

(Pięć posunięć na szachownicy weiqi Mao Zedonga — otwarcie drzwi w stosunkach

34

Prawo międzynarodowe

chińsko-amerykańskich), [w:] Lin Ke, Xu Tao, Wu Xujun, Lishi de zhenshi (Prawda
o historii), Xiang Kang (Hong Kong), s. 244–245.

Bibliografia stron WWW

1. Asian Legal Resource Centre. Witryna internetowa.

http://www.alrc.net/index.php

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

2. Americans and the World. Witryna internetowa.

http://www.americans-

world.org/digest/regional_issues/china/china4.cfm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

3. Biuletyn Informacyjny Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP,

www.msz.gov.pl/file_libraries/40/4274/20030305.doc

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

4. Biuletyn Informacyjny MSZ

www.msz.gov.pl/file_libraries/39/3775/030822.doc

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

5. Biuro Bezpieczeństwa Narodowego. Witryna internetowa.

http://bbn.gov.pl/pl/nato/traktat.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

6. CBOS. Witryna internetowa.

http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2004/K_178_04.PDF

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

7. Duke University. Witryna internetowa.

http://docs.lib.duke.edu/igo/guides/ngo/define.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

8.

EIA. Witryna internetowa.

http://www.eia.org

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

9. Federation of American Scientists. Witryna internetowa.

http://www.fas.org/spp/starwars/program/nmd/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

10. Federation of American Scientists. Witryna internetowa.

http://www.fas.org/irp/dia/product/smp_89.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

11. G-77. Witryna internetowa.

http://www.g77.org/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

12. Gazeta Wyborcza. Witryna internetowa.

http://bi.gazeta.pl/im/1994/m1994235.jpg

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

13. Greendevils. Witryna internetowa.

http://www.greendevils.pl/terroryzm/panstwo_pod_presja/panstwo_pod_presja.html

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

14. Helsińska Fundacja Praw Człowieka. Witryna internetowa.

http://www.hfhrpol.waw.pl/index_pliki/informatory/uchodzcy/status%20uchodzcy_a5
.pdf

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

35

Prawo międzynarodowe

15. Human Developments Report. Witryna internetowa.

http://www.undp.org/hdr2003/faq.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

16. Human Developments Report. Witryna internetowa.

http://hdr.undp.org/reports/global/2001/en/pdf/hdi.pdf

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

17. Human Developments Report. Witryna internetowa.

http://hdr.undp.org/docs/statistics/indices/index_tables.pdf

, stan z 11 kwietnia

2005 r.

18. IAEA.org. Witryna internetowa.

http://www.iaea.org/About/statute_text.html

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

19. Instytut Stosunków Międzynarodowych. Witryna internetowa.

http://www.ism.uw.edu.pl/halizak3.pdf

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

20. Instytut Studiów nad Rodziną UKSW. Witryna internetowa.

http://www.isr.org.pl/slownik/maltuzjan.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

21. Longin Pastusiak. Witryna internetowa.

http://www.longinpastusiak.neo.pl/prasa/publikacje/gw_2003_04_18a.html

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

22. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. Witryna internetowa.

www.mswia.gov.pl/cudzo_uch.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

23. NigeriaBusinessInfor.com. Witryna internetowa.

http://www.nigeriabusinessinfo.com/nigeria-fdi2002.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

24. OECD. Witryna internetowa.

http://www.oecd.org/home/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

25. Onet.pl. Witryna internetowa.

http://www.republika.pl/zarzadportudarlowo/str7.htm

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

26. Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie. Witryna internetowa.

http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/karta_onz.php#8

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

27. Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie. Witryna internetowa.

http://www.unic.un.org.pl/terroryzm/organyonz.php

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

28. Ośrodek Studiów Wschodnich. Witryna internetowa.

http://www.osw.waw.pl/pub/prace/nr9/01.htm#2

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

(K. Strachota, Abchazja).

29. Ośrodek Studiów Wschodnich. Witryna internetowa.

http://www.osw.waw.pl/pub/prace/nr9/01.htm#5

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

(M. Falkowski, Czeczenia).

30. Oxford University Press. Witryna internetowa.

http://www.oup.co.uk/pdf/bt/cassese/cases/part3/ch18/1702.pdf

, stan z 11 kwietnia

2005 r.

36

Prawo międzynarodowe

37

31. Polski Punkt Informacyjny Galileo. Witryna internetowa.

http://galileo.kosmos.gov.pl/index.php?option=content&task=view&id=21&Itemid=4
9

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

32. Stosunki.pl. Witryna internetowa.

http://www.stosunki.pl/main253925520210,2,yisvp.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

33. Stosunki.pl. Witryna internetowa.

http://www.stosunki.pl/main322935530310,3,yisvp.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

34. The Kyrgyz Committee for Human Rights. Witryna internetowa.

http://www.kchr.org/index.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

35. The Official Website of the Olympic Movement. Witryna internetowa.

http://www.olympic.org/uk/index_uk.asp

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

36. UN Assistance Mission In Afganistan. Witryna internetowa.

http://www.unama-

afg.org/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

37. UNHCR. Witryna internetowa.

http://www.unhcr.pl/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

38. United Nations. Witryna internetowa.

http://www.un.org/Depts/dpko/missions/unmogip/index.html

, stan z 11 kwietnia

2005 r.

39. Visegrád Group. Witryna internetowa.

http://www.visegradgroup.org/

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

40. European Environment Agency. Witryna internetowa.

http://org.eea.eu.int/links/ngo.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

41. Zbiór dokumentów. Witryna internetowa.

http://www.zbiordokumentow.pl/1993/2/14.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

42. Zbiór dokumentów. Witryna internetowa.

http://www.zbiordokumentow.pl/1995/3/1.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

43. Zbiór dokumentów. Witryna internetowa.

http://www.zbiordokumentow.pl/1994/3/14.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.