Staw kolanowy, bez wåtpienia najbar-

dziej skomplikowany staw organizmu

ludzkiego zaopatrzony jest w szereg wiæza-

deÆ stabilizujåcych ruchy wykonywane

w tym stawie.

KsztaÆt powierzchni stawowych stawu

kolanowego nie sprzyja stabilno¥ci stawu.

Funkcjonalnie staw kolanowy zbudowany

jest z dwóch czæ¥ci.

Staw udowo-goleniowy utworzony jest

przez gÆówkæ w postaci powierzchni stawo-

wych kÆykci ko¥ci udowej oraz panewkæ u-

tworzonå przez powierzchniæ stawowå gór-

nå piszczeli podzielonå na dwie czæ¥ci po-

Æoºone na odpowiednich kÆykciach — przy-

¥rodkowym i bocznym. Powierzchnie sta-

wowe gÆówki i panewki stawu udowo-gole-

niowego rozdzielone så Æåkotkami.

Drugå czæ¥ciå stawu kolanowego jest

staw rzepkowo-udowy. Powstaje on pomiæ-

dzy powierzchniå stawowå rzepki poÆoºonå

na jej tylnej powierzchni oraz powierzch-

niå stawowå rzepkowå poÆoºonå na po-

wierzchni przedniej koñca dalszego ko¥ci

udowej w miejscu gdzie dochodzi do poÆå-

czenia siæ powierzchni stawowych obu

kÆykci ko¥ci udowej.

Ruchy w stawie kolanowym to zgiæcie

i prostowanie wokóÆ osi przechodzåcej

przez kÆykcie ko¥ci udowej, prostopadÆej do

dÆugiej osi koñczyny Zakres tego ruchu wy-

nosi 160 – 170°. Miæ¥nie zapewniajå zgiæcie

o 130°. Dalszy ruch odbywa siæ np. pod

ciæºarem ciaÆa aº do zetkniæcia po¥ladków

z piætami. W pozycji wyprostowanej u do-

rosÆego o¥ uda jest równolegÆa do osi gole-

ni. Przeprost jest moºliwy u dzieci

w pierwszych latach ºycia i po odpowied-

nim wytrenowaniu. Obraz taki nazywamy

genu recurvatum (2).

278 • Grudzieñ 2001

Morfologia wiæzadeÆ krzyºowych

stawu kolanowego

Morphology of the cruciate ligaments of the knee joint

Bogdan Ciszek (1), Youry M. Kisielewski (2)

(1) ZakÆad Anatomii PrawidÆowej, Akademia Medyczna w Warszawie

(2) Katedra Anatomii PrawidÆowej, Uniwersytet Medyczny w Grodnie

Streszczenie

W pracy przedstawiono wspóÆczesne poglådy na bu-

dowæ wiæzadeÆ krzyºowych kolana. Omówiono pola

przyczepów i strukturæ pæczkowå wiæzadeÆ. Wiæ-

zadÆo krzyºowe przednie zbudowane jest z dwóch

pæczków. WiæzadÆo krzyºowe tylne utworzone jest

przez cztery pæczki. Waºnym elementem wspóÆ-

dziaÆajåcym z wiæzadÆami krzyºowymi så wiæzadÆa

Æåkotkowo-udowe przednie i tylne. [Acta Clinica

2001 1:278-283]

SÆowa kluczowe: staw kolanowy, wiæzadÆo krzyºo-

we przednie, wiæzadÆo krzyºowe tylne, wiæzadÆa Æå-

kotkowo-udowe

Summary

Study presents review of concepts on structure of

the cruciate ligaments of the knee joint. Anatomy of

the insertions and fascicular arrangement of the cru-

ciate ligaments was described. Anterior cruciate liga-

ment is composed of two fascicles. Posterior cruciate

ligament is composed of four fascicles. Meniscofe-

moral ligaments are important structures reinforcing

cruciate ligaments. [Acta Clinica 2001 1:278-283]

Key words: knee joint, anterior cruciate ligament,

posterior cruciate ligament, meniscofemoral liga-

ments

Z wyjåtkiem pozycji krañcowego zgiæ-

cia i prostowania moºliwe så ruchy rotacyj-

ne dookoÆa osi dÆugiej goleni. Obrót na ze-

wnåtrz jest wiækszy niº obrót do wewnåtrz.

Przy zgiæciu o 30° obrót na zewnåtrz wy-

nosi ok. 32°, a do wewnåtrz 5 – 10°. Przy

zgiæciu o 120° odpowiednio 52° i 5 – 10°.

W koñcowym stadium prostowania odbywa

siæ niewielka bierna rotacja zewnætrzna go-

leni ok. 5° (2, 13).

Aparat wiæzadÆowy stawu kolanowego

nie tylko ogranicza ruchy w stawie kolano-

wym takºe wpÆywa na ich charakter. Utwo-

rzony jest przez wiæzadÆa: poboczne pisz-

czelowe i strzaÆkowe (lig. Collaterale tibiale

et fibulare), podkolanowe sko¥ne i Æukowate

(lig popliteum obliquum et arquatum), po-

przeczne kolana (lig. transversum genus),

krzyºowe przednie (ACL) i tylne (PCL)

(lig cruciatum anterius et posterius), Æåkotko-

wo-udowe przednie (AMFL) i tylne

(PMFL) (lig. meniscofemorale anterius et

posterius). WiæzadÆo rzepki (lig. patellae)

stanowi przedÆuºenie ¥ciægna miæ¥nia pro-

stego uda, w obræb którego wÆåczona jest

rzepka jako trzeszczka.

Szczególna uwaga jakå po¥wiæcamy

wiæzadÆom krzyºowym zwiåzana jest z ich

rolå biomechanicznå, neurosensorycznå

oraz duºå czæsto¥ciå urazów prowadzåcych

do znacznego upo¥ledzenia funkcji stawu

kolanowego

WiæzadÆa krzyºowe nazywane så cza-

sem wiæzadÆami wewnåtrzstawowymi. Jed-

nak nie leºå one we wnætrzu jamy stawo-

wej. PoÆoºone så pomiædzy warstwå wÆók-

nistå, a warstwå maziowå torebki stawu.

Z wiæzadÆami krzyºowymi zwiåzane så

wiæzadÆa Æåkotkowo-udowe (MFL), których

morfologia takºe bædzie omówiona w ni-

niejszej pracy (2, 13).

WiæzadÆo krzyºowe przednie (ACL)

WiæzadÆo to rozciåga siæ pomiædzy po-

lem miædzykÆykciowym przednim pi-

szczeli, a powierzchniå przy¥rodkowå kÆyk-

cia bocznego ko¥ci udowej. ÿrednia dÆugo¥ì

wiæzadÆa wynosi 38 mm a szeroko¥ì 11

mm. (5). ÿrednia grubo¥ì wynosi 5 mm

(9). W obræbie wiæzadÆa krzyºowego przed-

niego wyróºniì moºna dwie grupy wÆó-

kien.

Pæczek przednio-przy¥rodkowy i tyl-

no-boczny. W stadium wyprostu oba pæcz-

ki pozostajå napiæte. WÆókna pæczka przed-

Tom 1, Numer 4 • 279

Morfologia wiæzadeÆ krzyºowych

Ryc. 1. ACL w pozycji zgiæcia i wyprostu. Pæczek

przednio-przy¥rodkowy szary. Pæczek tylnoboczny

czarny

ACL in flexion and extension. Anteromedial fascicle

— gray. Posterolateral fascicle — black

Ryc. 2. PCL w pozycji zgiæcia. Pæczek przed-

nio-boczny szary. Pæczek tylno-przy¥rodkowy czar-

ny

PCL in flexion. Anterolateral fascicle — gray. Poste-

romedial fascicle-black

nio-przy¥rodkowego poÆoºone så wtedy

w pobliºu stropu doÆu miædzykÆykciowego.

Dalszy przeprost prowadziì moºe do zet-

kniæcia tych struktur i uszkodzenia wiæzad-

Æa. W miaræ zginania zmniejsza siæ przede

wszystkim napiæcie pæczka tylno-bocznego

poniewaº jego przyczep przemieszcza siæ

do przodu co jednocze¥nie prowadzi do

skrzyºowania wÆókien obu pæczków. Jed-

nocze¥nie oddziaÆywanie pæczka przed-

nio-przy¥rodkowego odpowiada za zamia-

næ ruchu toczenia ko¥ci udowej na ruch

¥lizgowy. Ten pæczek zbudowany jest

z bardziej izometrycznych wÆókien (5).

Pole przyczepu piszczelowego wiæzadÆa

poÆoºone jest pomiædzy polami przyczepów

rogów Æåkotki bocznej. WydÆuºonym trójkå-

tem o wysoko¥ci 30 mm siæga ono aº do wy-

niosÆo¥ci miædzykÆykciowej. Jego powierzch-

nia caÆkowita wynosi 136±33 mm

2

. Czæ¥ì

boczna tego pola to przyczep pæczka tyl-

no-bocznego, a czæ¥ì przy¥rodkowa to przy-

czep pæczka przednio-przy¥rodkowego (6).

Pole przyczepu udowego przypomina

sierp skierowany wypukÆo¥ciå ku tyÆowi

(w pozycji anatomicznej). Jego powierzch-

nia wynosi 113±27 mm

2

(6). Górna czæ¥ì

przyczepu naleºy do pæczka przed-

nio-przy¥rodkowego, a dolna do pæczka tyl-

no-bocznego. Górna czæ¥ì przyczepu jest

miejscem wyprowadzenia przeszczepu wiæ-

zadÆa przy jego rekonstrukcji (5). Przyczep

wypeÆnia tylnå cze¥ì powierzchni przy¥rod-

kowej kÆykcia zawartå pomiædzy stropema

a brzegiem chrzåstki stawowej.

Pola przyczepu skÆadników wiæzadÆa

stanowiå po okoÆo 50% bez istotnych

róºnic statystycznych. W stosunku do pola

przekroju ¥rodkowego odcinka wiæzadÆa

powierzchnia przyczepu jest trzykrotnie

wiæksza (6).

WiæzadÆo pokryte jest warstwå bÆony

maziowej. Moºna jå rozdzieliì na warstwæ

obwodowå — (ang. epiligament) i warstwæ

wewnætrznå (ang. endoligament) wnikajåcå

do wnætrza wiæzadÆa (3). Warstwa powierz-

chowna zanika ok. 10 mm powyºej przycze-

pu piszczelowego zaståpiona przez zbitå

warstwæ wÆóknistå. Odpowiada to poziomo-

wi kontaktu ze stropem doÆu miædzykÆyk-

ciowego. Strefa ta pokrywa siæ z awaskular-

nym obszarem wykrywanym zarówno tech-

nikami iniekcyjnymi jak teº immunohisto-

chemicznymi pozwalajåcymi zidentyfikowaì

lamininæ w ¥cianach naczyñ (10). PozostaÆa

czæ¥ì wiæzadÆa jest dobrze unaczyniona od

Acta Clinica

280 • Grudzieñ 2001

Ryc. 3. Przyczepy wiæzadeÆ krzyºowych na piszczeli.

Tibial insertions of the cruciate ligament 1. ACL 2.

PCL 3. AMFL 4. £åkotka przy¥rodkowa Medial

meniscus 5. £åkotka boczna Lateral meniscus

6. WiæzadÆo poprzeczne kolana Transverse lig. of

the knee

Ryc. 4. WiæzadÆa krzyºowe w dole miædzykÆykcio-

wym. Cruciate ligaments in the intercondylar fossa.

1. ACL 2. PCL 3. KÆykieì boczny ko¥ci udowej La-

teral femoral codyle 4. KÆykieì przy¥rodkowy ko¥ci

udowej Medial femoral condyle 5. Powierzchnia

rzepkowa Patellary surface

strony przyczepów i bÆony maziowej. áród-

Æem unaczynienia jest tætnica ¥rodkowa ko-

lana oraz tætnice dolne kolana (13).

Tkankæ wiæzadÆa okre¥la siæ w lit. ang-

lojæzycznej mianem fibrocartilage. Woda

stanowi do 60% wiækszo¥ci wiæzadeÆ.

GÆówne pæczki wiæzadÆa zbudowane så

z kolagenu typu I 90%. Typ II stanowi 10%

kolagenu. 5% wiæzadÆa tworzy elastyna (1).

Unerwienie wiæzadÆa pochodzi od tyl-

nego nerwu stawowego który jest gaÆæziå

nerwu piszczelowego (4). Receptory wiæ-

zadÆa to mechanoreceptory (ciaÆka Rufinie-

go, Paciniego i Golgiego) oraz zakoñczenia

wolne — nocyceptory (12).

WiæzadÆo krzyºowe tylne (PCL)

WiæzadÆo to rozciåga siæ pomiædzy po-

lem miædzykÆykciowym tylnym piszczeli,

a bocznå powierzchniå kÆykcia przy¥rodko-

wego ko¥ci udowej. ÿrednia dÆugo¥ì wiæ-

zadÆa wynosi 38 mm, a szeroko¥ì 13 mm.

Równieº PCL dzielimy na dwa pæczki wÆó-

kien. Wiækszo¥ì wÆókien tworzy pæczek

przedni lub inaczej przednio-boczny. Po-

zostaÆe gorzej zdefiniowany pæczek tylny

lub inaczej tylno-przy¥rodkowy (5). Now-

sze wyniki badañ mikroanatomicznych

wskazujå, ºe w obræbie wiæzadÆa krzyºowe-

go tylnego moºna wyróºniì cztery pæczki

wÆókien. Pæczek przedni i centralny stano-

wiå gÆównå masæ wiæzadÆa i obejmujå 85%

wÆókien. PozostaÆe 15% przypada na pæ-

czek tylno-podÆuºny (org.ang. — poste-

ro-longitudinal) i tylno-sko¥ny (7). Przy

wypro¥cie pæczek przedni jest rozluªniony,

centralny bardziej napiæty, pæczki tylne så

silnie naciågniæte. Pæczek przedni pozosta-

je w napiæciu przy zgiæciu od 30 – 90°. Pæ-

czek centralny — najszerszy pozostaje w na-

piæciu w zakresie zgiæcia 30 – 120°. Tylne

wÆókna napinajå siæ ponownie po przekro-

czeniu 90° i napiæcie to wzrasta.

Pole przyczepu piszczelowego o szero-

ko¥ci 15mm leºy na tylnej powierzchni pi-

Tom 1, Numer 4 • 281

Morfologia wiæzadeÆ krzyºowych

Ryc. 5. PodziaÆ PCL wg Makris i wsp. (7) Subdivi-

sion of the PCL (Makris et al. (7)) 1. Pæczek przed-

ni Anterior fascicle 2. Pæczek ¥rodkowy Central fas-

cicle 3. Pæczek tylno-podÆuºny Posterolongitudinal

fascicle 4. Pæczek tylno-sko¥ny Posterooblique fas-

cicle 5. ACL

Ryc. 6. 1. PCL, 2. AMFL, 3. PMFL, 4. £åkotka

boczna Lateral meniscus, 5. WyniosÆo¥ì miædzy-

kÆykciowa Intercondylar eminence 6. £åkotka przy-

¥rodkowa Medial meniscus

szczeli pomiædzy kÆykciami i wstæpuje na

powierzchniæ górnå. Powierzchnia przy-

czepu wynosi 153±37 mm

2

. Przyczep udo-

wy w ksztaÆcie póÆksiæºyca o powierzchni

128±22 mm

2

(6). Jego czæ¥ì przednia

(w pozycji anatomicznej) jest miejscem

przyczepu wÆókien pæczka przedniego,

przednio bocznego lub przedniego i cen-

tralnego w zaleºno¥ci od przyjætej nomenk-

latury. W czæ¥ci tylnej przyczepia jå siæ

wÆókna pæczka, tylnego, tylno-przy¥rodko-

wego lub tylno-podÆuºnego i tylno-sko¥ne-

go. PodziaÆ powierzchni przypadajåcej obu

komponentom zarówno na przyczepie u-

dowym jak teº piszczelowym wynosi ok.

50%. Pole powierzchni przyczepów jest ok.

dwukrotnie wiæksze od pola przekroju

w ¥rodkowym odcinku wiæzadÆa (6).

Przednia i boczna powierzchnia wiæ-

zadÆa jest pokryta przez luªnå warstwæ do-

brze unaczynionej maziówki. „Rdzeñ” wiæ-

zadÆa utworzony jest z wÆóknisto-chrzæst-

nej istoty (fibrocartilage) zawierajåcej chon-

drocyty. ÿrodkowa jedna trzecia wiæzadÆa

jest strefå beznaczyniowå (10).

Z PCL zwiåzane så wiæzadÆa Æåkotko-

wo udowe (MFL) przednie i tylne. Wiæ-

zadÆo Æåkotkowo udowe przednie (AMFL)

zwane jest wiæzadÆem Humphry’a. Wiæ-

zadÆo Æåkotkowo udowe tylne (PMFL)

zwane jest wiæzadÆem Wrisberga. WiæzadÆa

te przyczepiajå siæ do rogu tylnego Æåkotki

bocznej, nastæpnie przebiegajå odpowied-

nio do przodu i do tyÆu od PCL i przycze-

piajå siæ do kÆykcia przy¥rodkowego ko¥ci

udowej. Czæsto¥ì wystæpowania oceniana

jest na 70 do 100%. AMFL wystæpuje w 26

do 50%, a PMFL 35 – 76% zbadanych ko-

lan. AMFL czæ¥ciej wystæpuje u mæºczyzn

(100%) niº u kobiet (71%). Starsze badania

oceniajå wspóÆistnienie MFL na 6 – 17%.

W jednej z ostatnich prac stwierdzono jed-

noczesne ich wystæpowanie w 64%. DÆu-

go¥ì wiæzadeÆ Æåkotkowo-udowych wynosi

odpowiednio dla przedniego ok. 25 mm,

a dla tylnego ok. 30 mm. AMFL jest wy-

raªnie cieñsze u kobiet — 2,9mm niº

u mæºczyzn — 5,1. PMFL odpowiednio 5,5

mm i 4,7 mm. Znaczna grubo¥ì wiæzadeÆ

Æåkotkowo udowych moºe wskazywaì na

ich znaczenie biomechaniczne zwÆaszcza

w przypadku izolowanego zerwania PCL.

Z tego teº powodu wiæzadÆa Æåkotkowo-u-

dowe mogå byì mylnie zinterpretowane ja-

ko wolne ciaÆa ¥ródstawowe w badaniu re-

zonansowym (11).

Klasyczne opisy wiæzadeÆ krzyºowych

traktujå je jak izolowane struktury (2, 13).

Morgan-Jones & Cross w 1999 stwierdzili,

iº så one poÆåczone pæczkiem miedzykrzy-

ºowym (8). WÆókna te pokryte så takºe

bÆonå maziowå. Pæczek byÆ bogato unaczy-

niony i unerwiony. Autorzy zidentyfikowali

wolne zakoñczenia nerwowe w 8 na 30

przypadków.

To nowe odkrycie podnosi neurosenso-

rycznå rolæ wiæzadeÆ krzyºowych w biome-

chanice kolana i caÆej lokomocji czÆowieka.

Pi¥miennictwo

1. Amiel D., Frank C., Harwood F., Frontek J.

i wsp.: Tendons and ligaments morphological and

biochemical

comparison

J.

Orthop.

Res.

1984 1:257 – 265

2. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia czÆowieka

Tom I PZWL1997 Warszawa

3. Clark J.M., Sidles J.A.: The interrelation of fiber

bundles in the anterior cruciate ligament J. Orthop.

Res. 1990 8:180 – 188

4. Gardner E. The innervation of the knee joint

Anat. Rec. 1948 101:109 – 130

5. Girgis F.G., Marshal J. L, Al. Monajem A.R.S.:

The cruciate ligaments of the knee joint. Clin. Or-

thop. 106:216 1975

6. Harner Ch. D., Baek G.H., Vogrin T.M., Carlin

G.J. i wsp.: Quantative analysis of the human cru-

ciate ligament insertion. Arthroscopy 1999

15:741 – 749

7. Makris Ch. A., Georgoulis A.D., Papageorgiou

Ch. D., Moebius U.G. i wsp.: Posterior cruciate li-

Acta Clinica

282 • Grudzieñ 2001

gament architecture: Evaluation under microsurgi-

cal dissection Arthroscopy 2000 16:627 – 32

8. Morgan-Jones R.L., Cross M.J.: The intercruciate

band of the human knee J. Bone Joint Surg (Br)

1999:81-B:991 – 4

9. Odenstein M., Gillquist J.: Functional anatomy

of the anterior cruciate ligament and a rationale for

reconstruction J. Bone joint Surg. 1975 67-A: 257

10. Petersen W., Tillmann B.: Structure and vascu-

larisation of the cruciate ligaments of the human

knee joint Anat Embryol 1999 200:325 – 334

11. Poynton A.R., Javadpour S.M., Finegen P.J.,

O’Brien M.: The meniscofemoral ligaments of the

knee J. Bone joint Surg (Br) 1997:79-B: 327 – 30

12. Schutte M.J., Dabezies E.J., Zimny M.L., Hap-

pel L.T.: Neural anatomy of the human anterior

cruciate ligament J bone Joint Surg. 1987 69-A:

243 – 249

13. Williams P.L. (Editor) Gray’s Anatomy 38 edi-

tion Churchill Livingstone Londyn 1995

Adres do korespondencji / Address for correspon-

dence: Bogdan Ciszek, ZakÆad Anatomii PrawidÆo-

wej CB Akademii Medycznej w Warszawie, ul.

ChaÆubiñskiego 5, 02 – 004 Warszawa,

[e-mail]

Tom 1, Numer 4 • 283

Morfologia wiæzadeÆ krzyºowych