kształcenie obywatelskie WY B RANE ZAGADNIENIA Z MIĘDZYNARODOWEGO z8

MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ

D E PA RTAMENT WYC H O WA N I A I P R O M O C J IO B R O N N O Â C I

Kszta∏cenie obywatelskie

w w o j s k u

dr Ryszard BZINKO W S K I

dr Pawe∏ ˚ARKO W S K I

mgr Zbigniew FA L KO W S K I

WY B RANE ZAGADNIENIA Z MI¢DZYNARODOWEGO

P RAWA KO N F L I KTÓW ZBROJNYC H

Projekt ok∏adki:

Ewa Grabowska

Warszawa 2003 r.

ISBN 83-7151-602-9

Opracowanie komputerowe, druk i oprawa:
Dom Wydawniczy ELIPSA,
ul. Inflancka 15/198, 00-189 Wa r s z a w a
tel./fax 635 03 01, 635 17 85, e-mail: elipsa@elipsa.pl, www. e l i p s a . p l

Spis treÊci

mgr Zbigniew FA L KO W S K I

Dzia∏alnoÊç Ruchu Mi´dzynarodowego Czerwonego Krzy˝a
i Czerwonego Pó ∏ k s i ´ ˝ y c a

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

dr Pa w e ∏ ˚A R KO W S K I

OdpowiedzialnoÊç paƒstwa za wdra˝anie i stosowanie mi´dzynarodowego
prawa konfliktów zbrojnych

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 6

dr Ry s z a r d B Z I N KO W S K I
Ochrona dóbr kultury w dzia∏aniach Si∏ Zbrojnych Rzeczypospolitej Po l s k i e j
w razie zagro˝eƒ czasu wojny i pokoju

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 9

Zb i g n i e w FA L KO W S K I

Dzia∏alnoÊç Ruchu Mi´dzynarodowego
Czerwonego Krzy˝a i Czerwonego Pó ∏ k s i ´ ˝ y c a

Od ponad stu lat Czerwony Krzy˝ i Czerwony Pó∏ksi´˝yc, na wszystkich kontynentach

i niemal we wszystkich krajach Êwiata, tak w czasie wojny jak i w czasie pokoju, sà synoni-
mami organizacji prowadzàcych dzia∏alnoÊç w niezliczonych dziedzinach, grupujàcych mi-
liony ochotników.

Idea Czerwonego Krzy˝a narodzi∏a si´ w 1859 roku, kiedy to genewski dzia∏acz spo-

∏eczny i bankier Henry Dunant znalaz∏ si´ przypadkowo na polu bitwy pod Solferino
we W∏oszech, gdzie krwawy bój stoczy∏y pomi´dzy sobà armia w∏oska wspomagana
przez Francj´ z wojskami austriackimi. Wstrzàsajàcy widok rannych i umierajàcych ˝o∏-
nierzy obydwu walczàcych armii, jaki ujrza∏, by∏ spot´gowany tym, ˝e wi´kszoÊç m∏odych
ludzi musia∏a bezsensownie umrzeç z powodu braku odpowiedniej i szybkiej pomocy
medycznej. Henry Dunant opisa∏ ca∏e okrucieƒstwo wojny, jakie wówczas zobaczy∏
w ksià˝ce pt.: Wspomnienie Solferino. Ksià˝ka zdoby∏a ogromne powodzenie, a jej au-
tor postanowi∏ zajàç si´ losem walczàcych ˝o∏nierzy podczas wojny. Wystosowa∏ apel do
opinii publicznej, ukazujàc w nim piek∏o wojny i katastrofalny los walczàcych i p o s z k o-
dowanych w niej ludzi.

W odpowiedzi na takie postawienie problemu z ca∏ej Europy nadesz∏y g∏osy popar-

cia i listy. W 1862 roku, wspólnie ze swoim wspó∏pracownikiem Gustawem Moynie-
rem, Dunant postanowi∏ za∏o˝yç w Genewie niewielki komitet, który zajmowa∏by si´ re-
alizacjà jego idei. W wyniku tego w lutym 1863 roku ukonstytuowa∏ si´ pi´cioosobowy
komitet zwany potocznie „Komitetem Pi ´ c i u ” .

W tym czasie energiczne dzia∏ania Henrego Dunanta doprowadzi∏y do zwo∏ania

w dniu 26 paêdziernika 1863 roku w Genewie konferencji, w której wzi´∏o udzia∏ czter-
naÊcie oficjalnych delegacji i wielu obserwatorów. Efektem konferencji by∏o uchwale-
nie kilku rezolucji, a wÊród nich ta mówiàca o tym, ˝e ochotnicy sanitariusze we wszyst-
kich armiach nosiç b´dà znormalizowany znak wyró˝niajàcy – bia∏à opask´ z c z e r w o n y m
krzy˝em. Dunant osiàgnà∏ tak˝e sukces dla swojej najwa˝niejszej idei, idei neutralno-
Êci dla karetek i szpitali wojskowych w czasie dzia∏aƒ wojennych. Data koƒcowa konfe-
rencji 29 paêdziernika 1863 roku, która widnieje na przyj´tym wówczas dokumencie, zo-
sta∏a uznana za dzieƒ powstania Czerwonego Krzy˝a. Dewizà Czerwonego Krzy˝a sta∏o
si´ has∏o INTER ARMA CARITA S (mi∏osierdzie na wojnie). Po konferencji „Komitet
Pi´ciu” zosta∏ przekszta∏cony w Mi´dzynarodowy Komitet Pomocy Rannym ˚o∏nie-
rzom, a ten w istniejàcy do chwili obecnej Mi´dzynarodowy Komitet Czerwonego Krzy-
˝a w skrócie MKCK Zaraz te˝ po wspomnianej konferencji, powstajà pierwsze naro-
dowe Towarzystwa Pomocy (pierwsze za∏o˝ono w Wi r t e m b e r g i i ) .

– 5 –

W nast´pstwie intensywnych prac Henrego Dunanta i jego wspó∏pracowników, na

zwo∏anej konferencji w Genewie, podpisano w dniu 22 sierpnia 1864 roku porozumie-
nie, które zosta∏o nazwane Konwencjà Genewskà „dla polepszenia losu rannych ˝o∏nie-
rzy w armiach w polu b´dàcych”. Konferencja ta by∏a bardzo istotna dla Czerwonego
Krzy˝a z dwóch powodów.

Po pierwsze, od chwili podpisania Konwencji Genewskiej jego emblemat nada∏

szczególny status obiektom chronionym, po drugie, konwencja ta otworzy∏a kolejny etap
w historii ludzkoÊci, dajàc poczàtek szerokiemu nurtowi wojennych praw konwencyjnych
oraz wszelkich praw humanitarnych.

W siedem lat po powstaniu MKCK w Bazylei powsta∏a Mi´dzynarodowa Agencja

Informacji i Pomocy dla Rannych i Chorych, której g∏ównym celem by∏o z∏agodzenie
cierpieƒ moralnych rannych ˝o∏nierzy podczas wojny francusko-pruskiej (1869-1 8 7 1 ) .
Idea niesienia takiej pomocy rannym i chorym oraz jeƒcom, zosta∏a usankcjonowana
dopiero na konferencjach w Hadze w 1899 i 1907 roku, gdzie zosta∏y stworzone podsta-
wy prawne dla dzia∏alnoÊci krajowych, oficjalnych biur informacji o jeƒcach (IV Konwen-
cja Haska z 1907 roku nak∏ada na paƒstwa obowiàzek zorganizowania dzia∏alnoÊci te-
go rodzaju biur). Obecnie Centralne Biuro Informacji przy MKCK mieÊci si´ w G e n e w i e .

Efektem wyt´˝onej pracy ludzi poch∏oni´tych ideami Czerwonego Krzy˝a by∏o pod-

pisanie kilku bardzo istotnych konwencji:
–

w 1899 w Hadze Konwencji o rozciàgni´ciu na wojn´ morskà zasad Konwencji Ge-
newskiej z 1864 roku;

–

w 1906 roku kolejnej Konwencji Genewskiej o polepszeniu losu rannych i c h o r y c h
w armiach czynnych, rozwijajàcej i zast´pujàcej Konwencj´ z 1864 roku;

–

w 1919 utworzenie Ligi Stowarzyszeƒ Czerwonego Krzy˝a i Pó ∏ k s i ´ ˝ y c a ;

–

w 1929 podpisanie dwóch Konwencji Genewskich, o polepszeniu losu rannych i c h o-
rych w armiach czynnych i o traktowaniu jeƒców wojennych.
Po zakoƒczeniu II wojny Êwiatowej zosta∏y podpisane cztery Konwencje Genewskie:

–

I o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych;

–

II o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków si∏ zbrojnych na morzu;

–

III o traktowaniu jeƒców wojennych;

–

IV o ochronie osób cywilnych podczas wojny.
Twórca i ojciec duchowy ruchu Czerwonego Krzy˝a Henry Dunant zmar∏ w 1 9 1 0

roku, ale przed tym w uznaniu jego zas∏ug i poÊwi´cenia dla ratowania ˝ycia i z d r o w i a
ludzkiego otrzyma∏ w 1901 Pokojowà Nagrod´ Nobla.

Pierwotnie celem Czerwonego Krzy˝a by∏o uczynienie wojny mniej nieludzkiej po-

przez ograniczenie cierpieƒ jej ofiarom: ci, którzy nie uczestniczà,, lub ju˝ nie uczest-
niczà w dzia∏aniach wojennych (cywile, ranni i jeƒcy wojenni) muszà byç ocaleni i n a-
le˝y im si´ szacunek. Takie by∏o wyzwanie, któremu Czerwony Krzy˝ chcia∏ stawiç czo∏a
przychodzàc z pomocà wszystkim ofiarom obj´tym ochronà wspomnianej Konwencji Ge-
n e w s k i e j .

Obecnie Ruch Mi´dzynarodowego Czerwonego Krzy˝a i Czerwonego Pó ∏ k s i ´ ˝ y c a

obejmuje Mi´dzynarodowy Komitet Czerwonego Krzy˝a, Mi´dzynarodowà Fe d e r a c j ´
Stowarzyszeƒ Czerwonego Krzy˝a i Czerwonego Pó ∏ k s i ´ ˝ y c a

, obie z siedzibami w G e-

newie, oraz 150 krajowych Stowarzyszeƒ Czerwonego Krzy˝a i Czerwonego Pó ∏ k s i ´ ˝ y-

– 6 –

c a

na ca∏ym Êwiecie. Nadal powstajà nowe stowarzyszenia. Obie te instytucje mi´dzy-

narodowe majà swój w∏asny charakter, a ich dzia∏alnoÊç, choç ró˝na, uzupe∏nia si´.

Mi´dzynarodowy Komitet Czerwonego Krzy˝a (MKC K )

jest instytucjà niezale˝nà

i neutralnà. Oznacza to, ˝e MKCK jest niezale˝ny od rzàdów, a jego dzia∏ania i d e c y-
zje podejmowane sà wy∏àcznie w oparciu o zasady humanitaryzmu. Siedzibà organiza-
cji jest Genewa. Instytucja ta posiada cztery êród∏a finansowania: wp∏aty paƒstw – stron
Konwencji Genewskich, wp∏aty z Krajowych Stowarzyszeƒ Czerwonego Krzy˝a i C z e r-
wonego Pó∏ksi´˝yca, wp∏aty prywatne oraz liczne darowizny i s p a d k i .

M KCK jest organem za∏o˝ycielskim Czerwonego Krzy˝a i propagatorem Konwen-

cji Genewskich. Pe∏ni najwa˝niejszà rol´ w Mi´dzynarodowym Ruchu Czerwonego
Krzy˝a i Czerwonego Pó∏ksi´˝yca w czasie wojny, jako bezstronna organizacja huma-
nitarna i neutralny poÊrednik, uznany przez paƒstwa – strony Konwencji Genewskich.
Mandatem dzia∏alnoÊci MKCK w czasie konfliktów sà cztery Konwencje Genewskie
z 1949 roku wraz z ich Protoko∏ami Dodatkowymi z 1977 roku oraz Statut organizacji
(prawo inicjatywy w konfliktach niemi´dzynarodowych). MKCK pracuje nad rozwojem
wspomnianych traktatów mi´dzynarodowych, promuje i monitoruje ich wprowadzanie
w ˝ycie oraz upowszechnia ich znajomoÊç na ca∏ym Êwiecie.

W sytuacji wojny mi´dzynarodowej, MKCK zgodnie z Konwencjami Genewskimi

z 1949 roku, dzia∏a jako neutralny poÊrednik mi´dzy walczàcymi stronami, na rzecz
ofiar wojny: jeƒców wojennych, internowanych cywilów, rannych i chorych, osób wysie-
dlonych lub ˝yjàcych pod okupacjà, odwiedza tak˝e wi´êniów politycznych.

W innych sytuacjach konfliktowych typu wojny domowe czy wewn´trzne niepoko-

je lub napi´cia, MKCK zgodnie z posiadanym prawem inicjatywy uznanym przez paƒ-
stwa, mo˝e oferowaç swoje us∏ugi. Zamiarem MKCK jest ochrona ofiar wszelkiego ty-
pu konfliktów zbrojnych.

Zadaniem MKCK jest, zatem reprezentowanie i ochrona spraw ludzkich w c z a s i e

wojny zgodnie mottem organizacji inter arma caritas. Od czasu powstania organizacji,
przez ponad 125 lat, by∏o mo˝liwe wspomaganie milionów osób dotkni´tych skutkami
dzia∏aƒ wojennych lub innych nieszcz´Êç.

M KCK dzia∏a w∏aÊciwie w czasie wojny, wojen domowych lub napi´ç czy niepoko-

jów wewn´trznych, chroniàc i pomagajàc ofiarom cywilnym i wojskowym. Dzia∏alnoÊç
ta jest trzy aspektowa:
1 . M KCK poczàtkowo uczestniczy∏ w poprawie statusu ofiar wojny drogà prawnà, ja-

ko autor Konwencji Genewskich kodyfikujàcych przepisy stanowiàce jak strony kon-
fliktów powinny traktowaç nieprzyjaciela, który dosta∏ si´ w ich r´ce.
Promotor Konwencji Genewskich

– MKCK pracuje dla rozwoju i stosowania mi´-

dzynarodowego prawa humanitarnego oraz nad jego udost´pnianiem i u p o w s z e c h-
nianiem. Realizuje obowiàzki nadane mu w Konwencjach Genewskich wraz
z Protoko∏ami Dodatkowymi, próbujàc zapewniç stosowanie tych ostatnich oraz go-
tów jest, w razie potrzeby, zwi´kszaç zakres ich stosowania.

2 . Musi istnieç poÊrednik mi´dzy paƒstwami, posiadajàcymi okreÊlone obowiàzki,

a ofiarami wojny, posiadajàcymi okreÊlone prawa. To miejsce dzia∏ania MKC K .
Neutralny poÊrednik

– MKCK wyst´puje jako neutralny poÊrednik pomi´dzy stro-

nami konfliktu lub adwersarzami, w czasie wojny, wojen domowych, napi´ç czy nie-

– 7 –

pokojów wewn´trznych próbuje zapewniç cywilnym i wojskowym ofiarom konflik-
tu otrzymanie ochrony i pomocy. W tym celu MKCK podejmuje inicjatywy huma-
nitarne odpowiadajàce jego roli jako instytucji neutralnej i n i e z a l e ˝ n e j .

3 . M KCK odgrywa w ruchu szczególnà rol´.

Stra˝nik fundamentalnych zasad

– MKCK zapewnia przestrzeganie zasad zatwier-

dzonych przez ruch. Podejmuje równie˝ decyzje o uznaniu stowarzyszeƒ krajowych,
które stajà si´ wówczas cz∏onkami Federacji Stowarzyszeƒ Czerwonego Krzy˝a i Fe-
deracji Czerwonego Pó∏ksi´˝yca i oficjalnie, cz´Êcià mi´dzynarodowego ruchu Czer-
wonego Krzy˝a i Czerwonego Pó ∏ k s i ´ ˝ y c a .
W ka˝dych okolicznoÊciach MKCK stosuje te same kryteria dzia∏ania na rzecz osób

zatrzymanych lub wi´êniów:
• jego delegaci muszà otrzymaç zezwolenie na dost´p do wszystkich wi´êniów (lub

przetrzymywanych) oraz na odbycie swobodnej, prywatnej rozmowy;

• muszà uzyskaç dost´p do wszystkich miejsc przetrzymywania i mieç mo˝noÊç powta-

rzania odwiedzin;

• muszà otrzymaç listy wszystkich osób które odwiedzajà (lub mieç mo˝liwoÊç usta-

lenia takich list na miejscu).
Odwiedziny MKCK dotyczà tylko materialnych i psychicznych warunków przetrzy-

mywania oraz traktowania od czasu zatrzymania. MKCK nie wnika w powody zatrzy-
mania. Jako instytucja neutralna i bezstronna, powstrzymuje si´ od wydawania opinii
dotyczàcych powodów konfliktów lub sytuacji, w której interweniuje. Raporty sporzà-
dzane przez MKCK w nast´pstwie odwiedzin w miejscach przetrzymywania sà poufne
i jako takie dostarczane sà tylko w∏adzom przetrzymujàcym.

Dzia∏alnoÊç MKCK nie ograniczà si´ tylko do odwiedzania zatrzymanych w k o n f l i k-

tach zbrojnych czy pomagania rannym w walkach. Instytucja ta cz´sto jest proszona
o zorganizowanie programów pomocy materialnej i medycznej dla zapewnienia prze-
trwania niektórym szczególnie wra˝liwym kategoriom ludzi dotkni´tych wydarzeniami
(cywile, osoby wysiedlone, uchodêcy w strefach walk).

Poszukiwanie osób zaginionych, o których nie majà wiadomoÊci ich krewni; ∏àcze-

nie rodzin rozdzielonych przez los; przekazywanie poczty, kiedy nie istnieje lokalny sys-
tem ∏àcznoÊci; umo˝liwienie osobom nie majàcym obywatelstwa, uchodêcom lub oso-
bom nie posiadajàcym dokumentów to˝samoÊci dotarcia do kraju azylu lub repatriacji;
wydawanie Êwiadectw Êmierci czy zatrzymania: to g∏ówny zakres odpowiedzialnoÊci Cen-
tralnego Biura Informacji MKCK od ponad wieku.

Zasadniczymi zadaniami Mi´dzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzy˝a sà

w s z c z e g ó l n o Ê c i :
• utrwalanie i upowszechnianie fundamentalnych zasad ruchu, a mianowicie huma-

nitaryzmu, bezstronnoÊci, neutralnoÊci, niezale˝noÊci, dobrowolnoÊci, jednoÊci i p o-
w s z e c h n o Ê c i ;

• przyjmowanie nowopowsta∏ych i odnowionych stowarzyszeƒ krajowych, spe∏niajà-

cych warunki przewidziane w Statucie ruchu oraz powiadamianie o przyj´ciu in-
nych stowarzyszeƒ krajowych;

• podejmowanie zadaƒ przewidzianych Konwencjami Genewskimi (w obecnym Sta-

tucie okreÊlenie „Konwencje Genewskie” obejmuje równie˝ Protoko∏y Dodatkowe

– 8 –

paƒstw stron – Protoko∏ów), praca nad dok∏adnym stosowaniem mi´dzynarodowe-
go prawa humanitarnego w czasie konfliktów zbrojnych oraz rozpatrywanie skarg
dotyczàcych rzekomych naruszeƒ tego prawa;

• sta∏e zaanga˝owanie – jako instytucji neutralnej, której dzia∏ania humanitarne sà pro-

wadzone szczególnie w okresach mi´dzynarodowych lub innego typu konfliktów
zbrojnych lub sporów wewn´trznych – w zapewnienie ochrony i pomocy cywilnym
i wojskowym ofiarom takich wydarzeƒ lub ich bezpoÊrednich rezultatów;

• zapewnienie dzia∏ania Centralnego Biura Informacji zgodnie z p o s t a n o w i e n i a m i

Konwencji Genewskich;

• uczestniczenie, w przewidywaniu zaistnienia konfliktów zbrojnych, w szkoleniu per-

sonelu sanitarnego i przygotowaniach sprz´tu medycznego, we wspó∏pracy ze sto-
warzyszeniami krajowymi, wojskowymi i cywilnymi s∏u˝bami sanitarnymi oraz innymi
kompetentnymi w∏adzami;

• praca nad utrwalaniem i upowszechnianiem znajomoÊci mi´dzynarodowego prawa

humanitarnego stosowanego w konfliktach zbrojnych oraz opracowywanie wszelkich
jego zmian;

• wykonywanie mandatu powierzonego przez Mi´dzynarodowà Konferencj´ Czer-

wonego Krzy˝a i Czerwonego Pó∏ksi´˝yca (Konferencj´ Mi´dzynarodowà).
M KCK mo˝e podejmowaç wszelkie inicjatywy humanitarne le˝àce w jego zakresie

jako szczególna instytucja neutralna i niezale˝na oraz poÊrednik, mo˝e tak˝e rozpatry-
waç wszelkie zapytania wymagajàce zbadania przez takà instytucj´.

Poczàtkowo mandat Mi´dzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzy˝a by∏ ograniczo-

ny do wspierania tworzenia, w ka˝dym paƒstwie, stowarzyszeƒ niosàcych pomoc oraz spo-
wodowania poszanowania i zapewnienia poszanowania paƒstw wobec zapisów Konwen-
cji Genewskiej z 1864 roku. Projekt takiego dokumentu zosta∏ przygotowany przez, jak
go wówczas nazywano „Komitet Genewski”, czyli nic innego jak dzisiejszy Mi´dzynaro-
dowy Komitet Czerwonego Krzy˝a. Innymi s∏owy MKCK mo˝na postrzegaç od poczàt-
ku jego dzia∏ania jako promotora i stra˝nika Mi´dzynarodowego Prawa Humanitarnego.
Zadanie to pozostaje od lat najwa˝niejszym dla organizacji. Najlepszà tego ilustracjà
w dziejach najnowszych sà przygotowania do konferencji dyplomatycznej 1974-77, która
przyj´∏a dwa protoko∏y dodatkowe, zaproponowane ekspertom rzàdowym przez MKC K .

Jednak g∏ównym przedmiotem dzia∏alnoÊci MKCK by∏a zawsze pomoc ofiarom

konfliktów zbrojnych. Oznacza to, ˝e organizacja podejmuje wszelki inicjatywy, które
uznaje za w∏aÊciwe dla zrealizowania wybranego przez siebie mandatu. Na przestrzeni
lat rzàdy paƒstw zrozumia∏y znaczenie istnienia neutralnej organizacji niosàcej ofiarom
bezstronnà pomoc. Zrozumienie to zosta∏o zmaterializowane w postaci prawa do ini-
cjatywy nadanego MKCK przez rzàdy paƒstw w czterech Konwencjach Genewskich
wraz z dodatkowymi Protoko∏ami oraz w s t a t u t a c h .

Na mocy prawa do inicjatywy, MKCK ma prawo oferowania swoich us∏ug, a d o k ∏ a d-

niej, MKCK posiada uznane prawo do inicjatywy we wszystkich sytuacjach konflikto-
wych, w których dzia∏a.

W mi´dzynarodowych konfliktach zbrojnych (wojna mi´dzy paƒstwami)

t r a k t a t o-

we prawo inicjatywy MKCK, sformu∏owane jest w artykule 9 I, II i III Konwencji oraz
w artykule 10 IV Konwencji:

– 9 –

„ Postanowienia niniejszej Konwencji nie stanowià przeszkody do dzia∏alnoÊci humani-

tarnej Mi´dzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzy˝a, jak równie˝ ka˝dej innej bezstron-
nej organizacji humanitarnej prowadzonej w celu opieki nad (rannymi, chorymi i r o z b i t k a-
mi, personelem medycznym oraz duchownymi: Druga Konwencja; jeƒcami wojennymi: Tr z e c i a
Konwencja; cywilami: Czwarta Konwencja) oraz udzielania im pomocy” .

Artyku∏ 81 Dodatkowego Protoko∏u I wzmacnia prawo do inicjatywy w sposób na-

s t ´ p u j à c y :

„Strony konfliktu przyznajà Mi´dzynarodowemu Komitetowi Czerwonego Krzy˝a, wszel-

kie u∏atwieni b´dàce w ich mocy dla umo˝liwienia mu wype∏niania humanitarnych zadaƒ,
wyznaczonych przez Konwencje i niniejszy Protokó∏ w celu zapewnienia ochrony i pomocy ofia-
rom konfliktów. Mi´dzynarodowy Komitet Czerwonego Krzy˝a mo˝e równie˝ za zgodà Stron
konfliktu prowadziç wszelkà innà dzia∏alnoÊç humanitarnà na rzecz takich ofiar”.

W szczególnych przypadkach jeƒców wojennych i internowanych cywilów, MKC K

posiada specjalne prawo, a mianowicie prawo do prowadzenia dzia∏ania, ustanowione
artyku∏em 126 III Konwencji Genewskiej i w artykule 143 IV, dotyczàcych ludnoÊci cy-
w i l n e j :

„Przedstawiciele lub delegaci Mocarstw opiekuƒczych b´dà uprawnieni do udawania si´

do wszystkich miejsc, w których znajdujà si´ jeƒcy wojenni, a zw∏aszcza do miejsc internowa-
nia, uwi´zienia lub pracy; b´dà mieli dost´p do wszystkich pomieszczeƒ u˝ywanych przez jeƒ-
c ó w. (...) Delegaci Mi´dzynarodowego Komitet Czerwonego Krzy˝a korzystaç b´dà z takich sa-
mych przywilejów (...)”

W takim przypadku MKCK posiada jednoznacznie wyra˝ony mandat: prawo do

odwiedzania jeƒców i internowanych cywilów. Innymi s∏owy, paƒstwa nie mogà zabro-
niç MKCK dzia∏ania na rzecz tych ludzi.

W niemi´dzynarodowych konfliktach zbrojnych (wojna wewn´trzna w p a ƒ s t w i e )

artyku∏ 3 wspólny czterem Konwencjom stanowi, ˝e MKCK posiada traktatowe prawo
inicjatywy: „(...) bezstronna organizacja humanitarna, jak Mi´dzynarodowy Komitet Czer-
wonego Krzy˝a, b´dzie mog∏a ofiarowaç swoje us∏ugi stronom w konflikcie (...)”

W przypadku napi´ç i niepokojów wewn´trznych

M KCK posiada równie˝ prawo do

inicjatywy ustanowione nie w Konwencjach, ale w Statucie Ruchu, umo˝liwiajàce mu
dzia∏anie w sytuacjach nie b´dàcych sytuacjami wojennymi, a wi´c nie obj´tych dzia∏a-
niem mi´dzynarodowego prawa humanitarnego. To statutowe prawo do inicjatywy wy-
mienia artyku∏ 5, paragraf 3 Statutu ruchu: „(...) Mi´dzynarodowy Komitet Czerwonego
Krzy˝a mo˝e podejmowaç wszelkie inicjatywy humanitarne mieszczàce si´ w zakresie jego
dzia∏ania jako szczególnej instytucji neutralnej i niezale˝nej oraz poÊrednika, mo˝e tak˝e roz-
patrywaç wszelkie zapytania wymagajàce zbadania przez takà instytucj´”.

M KCK posiada prawo do inicjatywy, niezale˝nie od sytuacji, paƒstwa mogà odrzu-

ciç ofert´ us∏ug MKCK – on zaÊ mo˝e ja ponowiç. Je˝eli paƒstwo dotkni´te konfliktem
przyjmuje ofert´ us∏ug, podstawy prawne dzia∏alnoÊci MKCK okreÊlajà zawarte poro-
z u m i e n i a .

W praktyce, zadania wykonywane przez delegatów MKCK w celu z∏agodzenia lo-

su osób cywilnych lub wojskowych b´dàcych „zak∏adnikami przemocy” sà, w w i ´ k s z o-
Êci zwiàzane z:
–

odwiedzinami jeƒców wojennych lub innych osób odosobnionych;

– 1 0 –

–

Centralnym Biurem Informacji;

–

dostawami pomocy;

–

dzia∏alnoÊcià medycznà i p a r a-m e d y c z n à .
Mandat MKCK okreÊla tak˝e Statut ruchu i niektóre rezolucje przyj´te przez Mi´-

dzynarodowe Konferencje Czerwonego Krzy˝a oraz, ostatnio rezolucje ONZ.

Praktyka MKCK oferowania swoich us∏ug ochrony i pomocy osobom dotkni´tym

przez wewn´trzne niepokoje lub napi´cia od dawna stanowi tradycj´ organizacji. Po t w i e r-
dzajà to rezolucje mi´dzynarodowych konferencji ruchów Czerwonego Krzy˝a i C z e r-
wonego Pó∏ksi´˝yca oraz statuty zarówno Czerwonego Krzy˝a, Czerwonego Pó ∏ k s i ´ ˝ y-
ca jak i samego MKCK. Paƒstwa nigdy nie kwestionowa∏y samej zasady, na której opiera
si´ ta praktyka. Podstawa dzia∏aƒ MKCK w przypadku wewn´trznych niepokojów i n a-
pi´ç sta∏a si´ wi´c zwyczajem i oferowanie us∏ug przez MKCK w takich sytuacjach nie
stanowi ingerencji w wewn´trzne sprawy paƒstwa. Nie istnieje jednak ˝aden obowiàzek
rzàdów, zmuszajàcy je do przyj´cia z∏o˝onej oferty w sytuacjach, które z definicji, nie
sà obj´te Konwencjami Genewskimi.

Najró˝niejsze naruszenia podstawowych zasad humanitarnych majàce miejsce w c z a-

sie wewn´trznych niepokojów i napi´ç w pe∏ni uzasadniajà powody MKCK podejmo-
wania dzia∏aƒ w takich sytuacjach jak: dyskryminacja, akty terroryzmu, branie zak∏ad-
ników, naruszanie przepisów prawnych przez paƒstwo lub jednostki, zagini´cia, z∏e
warunki odosobnienia, tortury itd. Klasyczna spirala przemocy i represji cz´sto prowa-
dzi do sytuacji, w których jednostki, faktycznie je˝eli nie zgodnie z prawem, zostajà po-
zbawione ochrony paƒstwa, czy to z powodu niemo˝noÊci utrzymania porzàdku przez
administracj´ paƒstwa czy z powodu naruszania zasad humanitarnych w∏aÊnie przy pró-
bach jego utrzymania. W takich okolicznoÊciach, dzia∏ania MKCK mogà przybieraç ró˝-
ne formy.

Tradycyjnym dzia∏aniem MKCK w przypadku niepokojów i napi´ç wewn´trznych

jest odwiedzanie miejsc odosobnienia w celu polepszenia sytuacji wi´êniów.

W n i e m a l

wszystkich sytuacjach niepokojów i napi´ç wewn´trznych, niektóre grupy osób zostajà
aresztowane przez w∏adze. Wszystkie te osoby majà jednà rzecz wspólnà: to co robià,
mówià lub piszà uznawane jest przez w∏adze za b´dàce w tak istotnej opozycji wobec
istniejàcego systemu politycznego, ˝e muszà zostaç ukarani przez pozbawienie ich swo-
body. Zamys∏em prawnym stosowania takich Êrodków odosobnienia mo˝e byç kara lub
ochrona, zmierzajàca do reedukacji lub reintegracji. Wyroki mogà byç wydawane zgod-
nie z normalnie obowiàzujàcym prawem lub w trybie wyjàtkowym; alternatywnie wi´c,
mogà byç wynikiem Êrodków administracyjnych obowiàzujàcych przez czas okreÊlony lub
nieokreÊlony. Czasami aresztowanie mo˝e byç Êrodkiem ogólnie stosowanym dotyczà-
cym du˝ych grup osób.

M KCK w trosce o zachowanie poufnoÊci wobec wszystkich stron dzi´ki swej neu-

tralnoÊci, nie anga˝uje si´ w konflikty polityczne le˝àce u êróde∏ niepokojów lub napi´ç,
nie komentuje tak˝e motywów odosobnienia; zajmuje si´ tylko materialnymi i p s y c h i c z-
nymi warunkami przetrzymywania.

DoÊwiadczenie wskazuje, ˝e je˝eli administracja paƒstwa troszczy si´ o h u m a n i t a r-

ne traktowanie wi´êniów, codziennoÊç wi´ziennego ˝ycia ulega poprawie. Wi ´ ê n i o w i e
postrzegani sà jako „wrogowie” przez czynniki oficjalne kontaktujàce si´ z nimi. Cz´-

– 1 1 –

sto nie majà mo˝liwoÊci wyra˝enia swojego niezadowolenia wobec administracji paƒ-
stwowej, które mo˝e i nawet by∏aby sk∏onna zapewniç humanitarne traktowanie. Ta k
wi´c, zarówno w okresie przes∏uchaƒ jak i póêniej – je˝eli wchodzi w gr´ tylko sprawa
bezpieczeƒstwa samego odosobnionego – delegaci MKCK cz´sto widzieli potrzeb´ pil-
nego polepszenia warunków wi´ziennych.

Dzia∏alnoÊç MKCK obejmuje najró˝niejsze formy dzia∏ania. Okresowo, odpowied-

nio przeszkoleni delegaci MKCK odwiedzajà miejsca i osoby odosobnione. Re z u l t a t e m
ich odwiedzin sà liczne dyskusje przeprowadzane z osobami odpowiedzialnymi na ró˝-
nych szczeblach. Nast´pnie sporzàdzane sà poufne raporty, dostarczane wy∏àcznie w∏a-
dzom, zazwyczaj najwy˝szego stopnia, dokonujàcym odosobnienia. Raporty te uwzgl´d-
niajà szczególny kontekst spo∏eczny, ekonomiczny i kulturalny oraz przedstawiajà,
obiektywnie i szczegó∏owo, warunki odosobnienia oraz traktowania wi´êniów, oraz sta-
wiajà konkretne szczegó∏owe, praktyczne propozycje poprawy. Raporty te nie sà prze-
znaczone do publikacji: MKCK ujawnia jedynie miejsce, dat´ i liczb´ odwiedzonych
osób oraz fakt umo˝liwienia delegatom odbycia prywatnych rozmów z wi´êniami. MKC K
nigdy publicznie nie komentuje zastanych warunków materialnych i psychicznych. (Jed-
nak, je˝eli w∏adze miejsca odosobnienia opublikujà cz´Êç raportu, MKCK zastrzega so-
bie prawo do opublikowania go w c a ∏ o Ê c i ) .

JeÊli wymagajà tego warunki, a w∏adze wyra˝ajà zgod´, MKCK cz´sto dostarcza po-

moc materialnà osobom odosobnionym.

W celu efektywnej realizacji zadaƒ ochrony, delegaci MKCK proszà o mo˝liwoÊç od-

wiedzenia wszystkich osób odosobnionych w zwiàzku z wydarzeniami, o mo˝liwoÊç prze-
prowadzenia swobodnych i prywatnych rozmów z wybranymi przez siebie wi´êniami
oraz mo˝liwoÊç regularnych odwiedzin w zale˝noÊci od potrzeb.

Stosowana procedura zazwyczaj przynosi pozytywne wyniki i administracja, która

zdecydowa∏a si´ na skorzystanie z us∏ug MKCK wyra˝a zadowolenie. Co wi´cej, ˝adne
paƒstwo nie z∏o˝y∏o za˝aleƒ o naruszenie jego bezpieczeƒstwa czy statusu prawnego
odwiedzanych wi´êniów w wyniku przeprowadzonych odwiedzin.

Jak powszechnie wiadomo, prawo mi´dzynarodowe i lokalne zakazuje stosowania

tortur we wszelkich okolicznoÊciach

. Jednak wÊród wielu problemów zwiàzanych z t r a k-

towaniem „odosobnionych ze wzgl´dów politycznych” zdaniem MKCK, problem sto-
sowania wobec nich tortur wymaga szczególnej uwagi, tak ze wzgl´du na jego zasi´g jak
i determinacj´, z jakà Komitet wyst´puje przeciwko temu zjawisku.

Dla MKCK ochrona oznacza poszanowanie nie tylko integralnoÊci psychicznej, ale

tak˝e fizycznej jednostki. W czasie prywatnych rozmów odbywanych przez delegatów
M KCK, odnotowujà oni liczne formy z∏ego traktowania odosobnionych.

Oprócz ró˝nych form tortur fizycznych, delegaci odnotowali ca∏y wachlarz metod

zadawania cierpieƒ moralnych i wywieranie nacisku psychicznego niszczàcego osobo-
woÊç jednostki. Równie˝ materialne warunki odosobnienia sà czasami tak z∏e, ˝e szcze-
gólnie jeÊli sà zamierzone, mogà byç traktowane jako tortura. Faza przes∏uchaƒ, okre-
sy izolacji i niepewnoÊci spowodowanej bezprawnym odosobnieniem dominujà wÊród
spraw, którymi zajmujà si´ delegaci MKCK. Jest oczywiste, ˝e skutki tortur odczuwa ca-
∏e spo∏eczeƒstwo, w którym istniejà. Wsz´dzie, gdzie sà stosowane, delegaci odnotowy-
wali ich wp∏yw nie tylko na osob´ torturowanà, lecz tak˝e na jej rodzin´ i otoczenie, nie

– 1 2 –

wspominajàc ju˝ o samym torturowanym pogn´bionym moralnie i n i e z r ó w n o w a ˝ o n y m
psychicznie po tym, co go spotka∏o.

OczywiÊcie g∏ówna odpowiedzialnoÊç za przeciwstawianie si´ torturom nale˝y do rzà-

dów. To od nich zale˝y podj´cie Êrodków (prawnych, sàdowych czy dyscyplinarnych)
dla zapobie˝enia i powstrzymania tortur. W tym zakresie poufne raporty sporzàdzane
przez delegatów i wysy∏ane do w∏adz w nast´pstwie regularnych odwiedzin i rozmów bez
Êwiadków powinny umo˝liwiç, zainteresowanym rzàdom, w drodze sta∏ego dialogu
z M KCK, wype∏nienie ich obowiàzków i wspólne po∏o˝enie kresu tym nieakceptowal-
nym praktykom

Mi´dzynarodowa Federacja Stowarzyszeƒ Czerwonego Krzy˝a i Czerwonego Pó ∏-

k s i ´ ˝ y c a

, za∏o˝ona w 1919 roku, do niedawna znana pod nazwà „Liga”, dà˝y do u∏atwie-

nia rozwoju stowarzyszeƒ cz∏onkowskich na poziomie krajowym, koordynuje ich dzia-
∏alnoÊç na poziomie mi´dzynarodowym, zach´ca do zak∏adania nowych stowarzyszeƒ
krajowych. Organizuje, koordynuje i kieruje mi´dzynarodowymi akcjami niesienia po-
mocy w przypadku katastrof ˝ywio∏owych oraz zach´ca stowarzyszenia krajowe do prac
humanitarnych w celu zapobie˝enia i zmniejszenia cierpieƒ ludzi, i w ten sposób uczest-
niczy w dzia∏aniach na rzecz pokoju.

Krajowe Stowarzyszenia Czerwonego Krzy˝a i Czerwonego Pó ∏ k s i ´ ˝ y c a

, majà rów-

nie˝ swój w∏asny, szczególny charakter. Ich dzia∏alnoÊç obejmuje pomoc w p r z y p a d k a c h
zagro˝eƒ, pomoc medycznà i opiek´ spo∏ecznà, pierwszà pomoc, szkolenie piel´gnia-
rek, zbiórk´ krwi i programy dla m∏odzie˝y. W czasach konfliktów zbrojnych stowarzy-
szenia krajowe dzia∏ajà jako pomoc s∏u˝bom medycznym si∏ zbrojnych niosàc pomoc ofia-
rom cywilnym i wojskowym. Stowarzyszenia krajowe, by uzyskaç akceptacj´ MKC K
i zostaç przyj´tym do Federacji muszà spe∏niç dok∏adnie okreÊlone warunki. Dotyczy
to w szczególnoÊci przestrzegania fundamentalnych zasad ruchu Stowarzyszeƒ Czerwo-
nego Krzy˝a i Czerwonego Pó∏ksi´˝yca, wÊród których najwa˝niejszymi sà bezstronnoÊç
i neutralnoÊç. Muszà posiadaç niezale˝noÊç, która umo˝liwi im dzia∏anie bez wzgl´du
na ras´, religi´ czy poglàdy polityczne.

Polski Czerwony Krzy˝

powsta∏ w 1919 roku w Warszawie z inicjatywy „Samaryta-

nina Polskiego”, jednej z wielu organizacji humanitarnych, jakie dzia∏a∏y na terenach Po l-
ski, b´dàcych pod panowaniem zaborców. Na zjeêdzie, który odby∏ si´18 stycznia 1919
roku, postanowiono powo∏aç jednà ogólnopolskà organizacj´ Czerwonego Krzy˝a.
W sk∏ad komisji, która zaj´∏a si´ pracami organizacyjnymi i unifikacyjnymi weszli cz∏on-
kowie dotychczas najpr´˝niej dzia∏ajàcych stowarzyszeƒ: Polskiego Komitetu Pomocy Sa-
nitarnej, „Samarytanina Polskiego”, Towarzystwa Opieki nad Ofiarami Wojny, Central-
nego Komitetu Opieki nad Jeƒcami, Centralnego Towarzystwa Opieki nad ˚o∏nierzami
oraz Warszawskiego Pogotowia Ratunkowego. 19 kwietnia 1919 roku zosta∏ opracowa-
ny i przyj´ty statut organizacji oraz powo∏any do ˝ycia Komitet G∏ówny i Zarzàd G∏ów-
ny. Polski Czerwony Krzy˝ uzyska∏ pe∏ne prawa mi´dzynarodowe, po uznaniu go przez
Mi´dzynarodowy Komitet Czerwonego Krzy˝a w dniu 14 lipca 1919 roku.

– 1 3 –

Patrz P. ˚arkowski, D. Radziwi∏∏owicz, Materia∏ szkoleniowy dla instruktorów do nauczania prawa

w o j e n n e g o, DWiPO MON, Warszawa 2002.

Od tej daty rozpoczyna si´ okres oficjalnej dzia∏alnoÊci PCK reprezentowania Po l-

ski w Mi´dzynarodowym Ruchu Czerwonego Krzy˝a. Od chwili powstania przed m∏o-
dà organizacja stan´∏y bardzo trudne zadania. Lata niewoli poczyni∏y w polskim spo∏e-
czeƒstwie olbrzymie spustoszenie w dziedzinie ochrony zdrowia, higieny i j a k o Ê c i
˝ y w i e n i a .

Szczególny okres dzia∏alnoÊci Polskiego Czerwonego Krzy˝a, to lata okupacji hitle-

rowskiej i okres Powstania Warszawskiego. Pe∏na poÊwi´cenia i odwagi s∏u˝ba setek le-
karzy, piel´gniarek, sanitariuszy i sanitariuszek, w patrolach sanitarnych i w i m p r o w i-
zowanych punktach opatrunkowych i szpitalach, pozwoli∏a ocaliç ˝ycie i zdrowie tysiàcom
potrzebujàcym ludziom. Szczególnà rol´ odegra∏ Polski Czerwony Krzy˝ w k o ƒ c o w y m
dramacie Powstania Warszawskiego, kiedy to przedstawiciel ZG PCK prowadzi∏ rozmo-
wy z Niemcami w sprawie wypuszczenia z obl´˝onego miasta cz´Êci ludnoÊci cywilnej.
Na podstawie uk∏adu kapitulacyjnego pod auspicjami PCK zosta∏a przeprowadzona
z Warszawy ewakuacja szpitali. Dowództwo niemieckie uzna∏o te˝ zaÊwiadczenia PCK
za dokumenty zwalniajàce od wywiezienia do obozu jeƒców

. Polski Czerwony Krzy˝

dzia∏a∏ równie˝ na obczyênie opiekujàc si´ ˝o∏nierzami i ochotnikami we Francji i A n-
glii, stworzono tak˝e delegatury PCK w paƒstwach neutralnych Szwajcarii, Turcji, Szwe-
cji, Portugalii i Hiszpanii oraz delegatury w innych krajach Ameryki Pó∏nocnej i Po ∏ u-
dniowej. Placówki te poÊredniczy∏y w poszukiwaniu rodzin, wysy∏aniu paczek jeƒcom
wojennym i internowanym oraz zbieraniu funduszów na pomoc dla Polaków. Po wyzwo-
leniu cz´Êci terenów Polski spod okupacji hitlerowskiej zacz´to odbudowywaç sieç or-
ganizacji terenowych PCK, które organizujà pomoc potrzebujàcym. W 16 listopada
1964 roku uchwalona zosta∏a Ustawa o Polskim Czerwonym Krzy˝u wraz ze statutem tej
organizacji. Obecny Statut PCK zosta∏ ustalony zarzàdzeniem Prezesa Rady Ministrów
z 31 X 1990 roku.

Mi´dzynarodowa Konferencja Stowarzyszeƒ Czerwonego Krzy˝a i Czerwonego Pó ∏-

k s i ´ ˝ y c a

jest najwy˝szym organem mi´dzynarodowego ruchu Czerwonego Krzy˝a i C z e r-

wonego Pó∏ksi´˝yca. Zwo∏ywana jest zwykle co cztery lata, gromadzàc przedstawicieli
paƒstw stron Konwencji Genewskich, reprezentantów w∏aÊciwie utworzonych stowa-
rzyszeƒ krajowych oraz przedstawicieli MKCK i Mi´dzynarodowej Federacja Stowa-
rzyszeƒ Krajowych.

1 8 5 9

Solferino – Henry Dunant

1 8 6 3

Mi´dzynarodowy Komitet pomocy rannym ˝o∏nierzom; od 1876 Mi´dzy-
narodowy Komitet Czerwonego Krzy˝a

1 8 6 4

Konwencja Genewska (w sprawie polepszenia losu rannych wojskowych
w armiach w polu b´dàcych)

1 8 6 7

I Mi´dzynarodowa Konferencja Czerwonego Krzy˝a (9 rzàdów, 16 komi-
tetów narodowych, MKC K )

– 1 4 –

Patrz. I. Paczkowska, Mi´dzynarodowy Czerwony Krzy˝, Krajowa Agencja Wydawnicza, Wa r s z a w a

1989, s. 142-1 4 9 .

1 8 9 9

Przystosowanie do wojny morskiej zasad Konwencji Genewskiej z 1864 ro-
ku (II Konwencja Haska)

1 9 0 6

Rewizja i rozwini´cie Konwencji Genewskiej 1 1864 roku

1 9 0 7

Przystosowanie do wojny morskiej zasad Konwencji Genewskiej z 1906 roku

1 9 1 9

Liga Stowarzyszeƒ Czerwonego Krzy˝a(od 1983 Liga Stowarzyszeƒ Czer-
wonego Krzy˝a i Czerwonego Pó ∏ k s i ´ ˝ y c a )

1 9 2 8

Statuty Mi´dzynarodowego Czerwonego Krzy˝a (zrewidowane w 1 9 5 2
i w 1 9 8 6 )

1 9 2 8

Konwencje Genewskie (rewizja i rozwini´cie Konwencji Genewskiej
z 1 9 0 6 r. o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych oficjal-
ne uznanie znaku czerwonego pó∏ksi´˝yca -1876 u˝yty po raz pierwszy. Pr z y-
j´cie Konwencji Genewskiej o traktowaniu jeƒców wojennych.

1 9 4 9 Konwencje Genewskie:

I Konwencja – o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych
II Konwencja – o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków si∏ zbrojnych

na morzu
III Konwencja – o traktowaniu jeƒców wojennych (rozwini´cie Konwencji Ge-
newskiej z 1929 r.
IV Konwencja – o ochronie osób cywilnych podczas wojny

1 9 6 5

Og∏oszenie Podstawowych zasad Czerwonego Krzy˝a: humanitaryzm, bez-
stronnoÊç, neutralnoÊç, niezale˝noÊç, dobrowolnoÊç, jednoÊç, powszechnoÊç

1 9 7 7

Protoko∏y Dodatkowe do Konwencji Genewskich z 1 9 4 9 :
Ochrona ofiar mi´dzynarodowych konfliktów zbrojnych – I Pr o t o k ó ∏
Ochrona ofiar niemi´dzynarodowych konfliktów zbrojnych – II Pr o t o k ó ∏

1 9 8 6

Statuty Mi´dzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzy˝a i Czerwonego Pó ∏-
k s i ´ ˝ y c a .

B i b l i o g r a f i a

1 . M. Fleming, Jeƒcy wojenni: Studium Prawno-h i s t o r y c z n e, DSW MON, Warszawa 2000.
2 . M. Fleming (red.), Mi´dzynarodowe Prawo Konfliktów Zbrojnych, Agencja Artekon, Wa r-

szawa 1991.

3 . F. de Mulinen, Podr´cznik Prawa Wojennego dla Si∏ Zbrojnych, Dom Wydawniczy „Bello-

na”, Warszawa 1998.

4 . I. Paczkowska, Mi´dzynarodowy Czerwony Krzy˝, Krajowa Agencja Wydawnicza, Wa r s z a-

wa 1989.

5 . P. ˚arkowski, D. Radziwi∏∏owicz, Materia∏ szkoleniowy dla instruktorów do nauczania pra-

wa wojennego, DWiPO MON, Warszawa 2002.

– 1 5 –

Pawe∏ ˚ A R KO W S K I

OdpowiedzialnoÊç paƒstwa za wdra˝anie
i stosowanie mi´dzynarodowego prawa konfliktów
z b r o j n y c h

Celem przepisów prawnych jest wp∏ywanie na post´powanie ludzi. Ka˝da norma jest

rozkazem: rób to tak, nie rób tego. Takie nakazy lub zakazy, innymi s∏owy takie wzor-
ce zachowaƒ, muszà byç wdra˝ane. Odnosi si´ to w równej mierze do prawa wojenne-
go, jak i do prawa krajowego, np. do kodeksu karnego. Fakt, ˝e w m i ´ d z y n a r o d o w y m
prawie konfliktów zbrojnych norma odnosi si´ przede wszystkim do rzàdów, nie zmie-
nia tej regu∏y: taka norma nak∏ada zobowiàzania.

G∏ówna ró˝nica mi´dzy prawem wewn´trznym a prawem mi´dzynarodowym pole-

ga na szczeblu wdra˝ania, tj. kontroli stosowania prawa i represjonowania naruszeƒ.
Paƒstwo ma mechanizmy dla wdra˝ania prawa na swym obszarze. Sà nimi instytucje ad-
ministracji, sàdy, si∏y policyjne itp. Natomiast wspólnota mi´dzynarodowa to z j e d n e j
strony du˝a liczba paƒstw, a z drugiej organizacje mi´dzynarodowe, takie jak Organi-
zacja Narodów Zjednoczonych, które sà odpowiedzialne za wdra˝anie mi´dzynarodo-
wego prawa konfliktów zbrojnych. Jednak Êrodki wdra˝ania, jakimi dysponujà, sà ogra-
niczone. W tym miejscu nasuwa si´ pytanie, czy w ogóle mi´dzynarodowe prawo
konfliktów zbrojnych jest przestrzegane? JeÊli wierzyç mediom, wyst´puje ra˝àcy brak
poszanowania tego prawa. Pierwsze wra˝enie mo˝e jednak myliç. Opinia publiczna jest
bowiem regularnie informowana o powa˝nych czy innych naruszeniach prawa wojen-
nego, ale nic si´ nie mówi, gdy przepisy tego prawa sà przestrzegane. Tymczasem za-
wsze ktoÊ niesie pomoc rannemu przeciwnikowi, jeniec jest w∏aÊciwie traktowany, oso-
by cywilne sà chronione w toku operacji wojskowej, a wymogi prawa humanitarnego sà
respektowane. Taki rodzaj zgodnego z prawem post´powania w trakcie dzia∏aƒ wojen-
nych jest cz´sto traktowany jako oczywisty, staje si´ rutynà i normà dzia∏ania mi´dzy-
n a r o d o w e g o .

Prawo wojenne jest przestrzegane nie tylko dlatego, ˝e tak nakazujà umowy zawar-

te przez paƒstwa, ˝e wymaga tego prawo wewn´trzne lub wojskowe rozkazy, ale i z i n-
nych powodów, które niewiele majà wspólnego z argumentami prawnymi. Obok naka-
zów prawnych sà jeszcze inne czynniki oddzia∏ywujàce na post´powanie si∏ zbrojnych,
policji i innych wewnàtrzkrajowych instytucji. Sà nimi realistyczne wzgl´dy oparte na ar-
gumentach natury politycznej. Przyk∏adowo, dopóki strona konfliktu musi liczyç si´
z tym, ˝e jeÊli jej si∏y zbrojne b´dà naruszaç normy prawa wojennego, to strona prze-
ciwna postàpi tak samo, dopóty b´dzie przestrzegaç prawa we w∏asnym interesie w c e-
lu uchronienia obywateli od szkody. Wdra˝anie mi´dzynarodowego prawa konfliktów
zbrojnych w praktyce zale˝y w du˝ej mierze od oczekiwaƒ zwiàzanych z e l e m e n t e m

– 1 6 –

wzajemnoÊci. W j´zyku politycznym oznacza to, ˝e ka˝da strona uczestniczàca w k o n-
flikcie dochowa swych zobowiàzaƒ, bowiem oczekuje tego samego od strony przeciw-
nej. Wzajemne oczekiwania albo wzglàd na wzajemnoÊç stanowià silnà zach´t´ na rzecz
przestrzegania prawa wojennego. JednoczeÊnie wiadomo, ˝e przyj´te zobowiàzania ma-
jà charakter bezwzgl´dny. Brak zatem wzajemnoÊci nigdy nie usprawiedliwi naruszania
norm prawa humanitarnego.

Innym czynnikiem sprzyjajàcym przestrzeganiu prawa wojennego jest opinia pu-

bliczna. Ma∏o rzàdów pragnie „z∏ej prasy”, tak wi´c opinia publiczna, krajowa i m i ´ d z y-
narodowa, mo˝e wywieraç nacisk na tych, którzy sà przy w∏adzy.

Zupe∏nie odmienny tok rozumowania wyst´puje na innej „p∏aszczyênie”. Dowód-

cy wojskowi wiedzà dobrze, ˝e armia mordujàca i rabujàca niewiele jest warta w z n a-
czeniu wojskowym. Z tego te˝ wzgl´du poszanowanie humanitarnych norm jest ele-
mentem dyscypliny, b´dàcej istotnà cechà sprawnej jednostki wojskowej. Mówiàc wprost,
przestrzeganie norm prawa wojennego jest nie tylko ucià˝liwym obowiàzkiem ale i w y-
raênie le˝y w interesie dowódców si∏ zbrojnych.

Niewàtpliwie mi´dzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych musi przejÊç prób´ prak-

tycznego stosowania, inaczej jest bez znaczenia. Perspektywa sukcesu jest wi´ksza, gdy
normy, które nale˝y stosowaç, uwzgl´dniajà nie tylko cele humanitarne ale i wymogi woj-
skowe. Nale˝y bowiem w tym miejscu pami´taç, ˝e prawo wojenne nie ma na celu uczy-
nienia wojny niemo˝liwà. Prawo w dzisiejszym stanie, tak jak je skodyfikowano w K o n-
wencjach Genewskich i Protoko∏ach Dodatkowych, bierze pod uwag´ wymogi wojskowe.
Potwierdza to powszechna akceptacja tego prawa przez paƒstwa.

„ Wysokie Umawiajàce si´ Strony zobowiàzujà si´ przestrzegaç i dopilnowaç prze-

strzegania niniejszych Konwencji (Protoko∏u) we wszystkich okolicznoÊciach”. To s∏o-
wa wspólnego artyku∏u 1 czterech Konwencji Genewskich z 1949 roku oraz Pr o t o k o ∏ u
Dodatkowego I. W celu ∏atwiejszego zrozumienia tego zapisu, mo˝na nast´pujàco upo-
rzàdkowaç wynikajàce z niego zadania:
• zadania, które nale˝y wype∏niaç niezale˝nie od istnienia konfliktu;
• obowiàzki, które strony konfliktu muszà wype∏niaç w przypadku konfliktu

z b r o j n e g o ;

• sankcje w przypadku naruszeƒ zobowiàzaƒ wynikajàcych z prawa humanitarnego;
• rola paƒstw trzecich nie zaanga˝owanych w konflikt: poj´cie zbiorowej odpowiedzial-

noÊci za przestrzeganie prawa humanitarnego.

1 . Obowiàzki paƒstwa w czasie pokoju

Ju˝ w czasie pokoju nale˝y tworzyç takie uwarunkowania, które zapewnià paƒstwu

w razie konfliktu zbrojnego realizacj´ obowiàzków wynikajàcych z norm prawa wojen-
nego. Przygotowanie si∏ zbrojnych zak∏ada w zwiàzku z tym zdolnoÊç do przestrzegania
ograniczeƒ na∏o˝onych przez mi´dzynarodowe prawo humanitarne. Wszystkie w∏adze
i osoby, które w jakikolwiek sposób majà stycznoÊç z Konwencjami Genewskimi i Pr o-
toko∏ami Dodatkowymi, winny byç przygotowane do tych obowiàzków poprzez odpo-
wiednie çwiczenia. Dotyczy to zarówno w∏adz cywilnych, jak i wszystkich szczebli dowo-
dzenia w si∏ach zbrojnych.

– 1 7 –

˚eby zapewniç odpowiednie przestrzeganie norm prawa konfliktów zbrojnych mu-

szà byç podj´te nast´pujàce dzia∏ania:
• Wydanie ustaw, regulaminów i innych instrukcji. Na pierwszym miejscu muszà byç uj´-

te przepisy prawa regulujàce kwestie karania za naruszenie Konwencji Genewskich
oraz Protoko∏u Dodatkowego I

. Czyny zabronione powinny byç w∏àczone do we-

wn´trznego prawa karnego lub do przepisów dyscyplinarnych si∏ zbrojnych. Po w i n-
ny byç okreÊlone kary gro˝àce za naruszenia. Nale˝y wyznaczyç organy przewidziane
do Êcigania karnego oraz stosowne sàdy.

• Szkolenie si∏ zbrojnych

. Mi´dzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych mo˝e byç

przestrzegane tylko przez tych, którzy je znajà. Z uwagi na fakt, ˝e mo˝e brzmieç
banalnie, jest przez to zbyt cz´sto niedoceniane. Stàd podr´czniki, instrukcje i p o m o-
ce naukowe dla szkolenia cz∏onków si∏ zbrojnych majà pierwszoplanowe znaczenie.
Teksty umów mi´dzynarodowych muszà byç przet∏umaczone na j´zyk zrozumia∏y dla
Êrodowiska, które ma si´ z nimi zapoznawaç. Znaczy to te˝, ˝e prawo wojenne musi
byç wbudowane w system szkolenia w taki sposób, by jego przestrzeganie wesz∏o
w nawyk i sta∏o si´ naturalnym odruchem. Konieczne jest przy tym zastosowanie ta-
kich materia∏ów szkoleniowych, które powinny zapewniç przyswojenie najwa˝niej-
szych obowiàzków. ˚o∏nierze winni wiedzieç nie tylko, jak pos∏ugiwaç si´ bronià, ale
ponadto muszà dobrze wiedzieç, co im wolno a czego nie wolno robiç w t r a k c i ew a l k i .
Wymagany poziom wiedzy zale˝y od stopni wojskowych i zakresu obowiàzków spo-

czywajàcych na poszczególnych przedstawicielach si∏ zbrojnych. Zwyk∏emu ˝o∏nierzowi
wystarczy opanowanie kilku zrozumiale sformu∏owanych przepisów – przyk∏adowo, jak
zachowaç si´ wobec przeciwnika, który poddaje si´ albo wobec osoby cywilnej. ˚o∏nie-
rze dzia∏ajàcy na zapleczu, którzy majà do czynienia z jeƒcami wojennymi powinni wie-
dzieç znacznie wi´cej. Dowódcy oraz cz∏onkowie sztabów operacyjnych muszà biegle
znaç przepisy ustanawiajàce ograniczenia w prowadzeniu operacji wojskowych. W c e-
lu u∏atwienia dowódcom mo˝liwoÊci podejmowania decyzji, niezb´dne jest powo∏anie
na wy˝szych szczeblach dowodzenia stanowiska doradcy prawnego

ZnajomoÊç norm prawa wojennego dotyczy nie tylko kombatantów ale tak samo

osób cywilnych, które w jakikolwiek sposób zwiàzane sà ze stosowaniem mi´dzynaro-
dowego prawa konfliktów zbrojnych, np. cz∏onków rzàdów lub innych w∏adz w p a ƒ-
stwie, urz´dników publicznych oraz pracowników wymiaru sprawiedliwoÊci.

Niezwykle wa˝ne jest kompetentne upowszechnianie znajomoÊci norm mi´dzyna-

rodowego prawa konfliktów zbrojnych ju˝ w czasie pokoju. Jest to bowiem warunek
wst´pny dla przestrzegania jego wymogów w czasie wojny.
• Przygotowanie materialne. Nale˝y poczyniç starania, by zapewniç poszanowanie chro-

nionych osób i obiektów. Obejmujà one np. oznakowanie szpitali i a m b u l a n s ó w
czerwonym krzy˝em lub czerwonym pó∏ksi´˝ycem. Statki szpitalne winny byç ozna-

– 1 8 –

I Konwencja Genewska, art. 49; II Konwencja Genewska, art. 50; III Konwencja Genewska, art. 1 2 9 ;

IV Konwencja Genewska, art. 146; Protokó∏ Dodatkowy I, art. 80.

I Konwencja Genewska, art. 47; II Konwencja Genewska, art. 48; III Konwencja Genewska, art. 1 2 7 ;

IV Konwencja Genewska, art. 144; Protokó∏ Dodatkowy I, art. 80.

Protokó∏ Dodatkowy I, art. 82.

czone znakiem ochronnym i wyposa˝one w przepisowy radiowy sygna∏ identyfika-
cyjny. Sanitarne statki powietrzne powinny otrzymaç dodatkowo niebieski sygna∏
Êwietlny. Mówiàc ogólnie, paƒstwa – strony konwencji muszà co najmniej daç po-
tencjalnemu agresorowi mo˝liwoÊç rozró˝nienia mi´dzy celami wojskowymi a c h r o-
nionymi osobami i obiektami. Oznacza to mi´dzy innymi, ˝e szpitale nie powinny
byç budowane w pobli˝u wi´kszych urzàdzeƒ wojskowych, a cele wojskowe nie po-
winny byç usytuowane blisko rejonów zamieszka∏ych.

2 . Zobowiàzania na wypadek wojny

W czasie konfliktu zbrojnego przepisy mi´dzynarodowego prawa konfliktów zbroj-

nych w ca∏oÊci muszà byç przestrzegane ju˝ od poczàtku dzia∏aƒ zbrojnych. Unormo-
wania prawa wojennego b´dà obowiàzywa∏y zatem tak˝e wtedy, gdy wojna nie b´dzie
oficjalnie wypowiedziana, lub gdy stan wojny nie b´dzie uznany zgodnie z prawem obo-
wiàzujàcym strony wojujàce. Prawo wojenne z wybuchem wojny nie traci mocy obowià-
zujàcej, ca∏kowicie ani cz´Êciowo (inaczej ni˝ wiele innych umów i porozumieƒ). Jest
ono bowiem utworzone dla szczególnej sytuacji konfliktu zbrojnego. Innymi s∏owy stan
wojny nie daje podstaw, by uchylaç si´ od istniejàcych zobowiàzaƒ prawnych (co jest do-
puszczalne, na przyk∏ad dla wielu dzia∏ów praw cz∏owieka w sytuacji stanu wyjàtkowe-
go). Dotyczy to prawa odnoszàcego si´ zarówno do konfliktów mi´dzynarodowych, jak
i do niemi´dzynarodowych. ˚adna ze stron nie mo˝e uchyliç si´ od swych zobowiàzaƒ
przez wypowiedzenie umów o prawie humanitarnym, gdy˝ jakiekolwiek wypowiedzenie
mia∏oby skutek dopiero po zakoƒczeniu wojny

Pierwszym obowiàzkiem strony konfliktu po wybuchu wojny jest powo∏anie Mocar-

stwa Opiekuƒczego

. W obowiàzujàcym nazewnictwie przez „mocarstwo opiekuƒcze”

oznacza si´ paƒstwo (neutralne) nie bioràce udzia∏u w konflikcie, które jedna ze stron
konfliktu za zgodà drugiej upowa˝ni∏a do ochrony swych humanitarnych interesów
w czasie konfliktu zbrojnego. Konwencje Genewskie i Protokó∏ Dodatkowy I w y z n a c z a-
jà Mocarstwu Opiekuƒczemu sporo zadaƒ o charakterze humanitarnym, z których naj-
wa˝niejsze to wizytowanie jeƒców wojennych

i obozów internowanych

oraz dzia∏anie

na rzecz osób cywilnych znajdujàcych si´ pod w∏adzà nieprzyjaciela (zw∏aszcza na tery-
toriach okupowanych).

Przedstawiciele Mocarstwa Opiekuƒczego powinni mieç zapewniony dost´p do

wszystkich miejsc, gdzie mogà przebywaç osoby obj´te ochronà, aby mieç z p i e r w s z e j
r´ki rozeznanie, jak prawo genewskie jest przestrzegane w praktyce. Obok prawa do wi-
zytowania przyznanego Mocarstwu Opiekuƒczemu, tak˝e Mi´dzynarodowy Komitet
Czerwonego Krzy˝a jest uprawniony do odwiedzania miejsc zatrzymania i i n t e r n o w a n i a

– 1 9 –

I Konwencja Genewska, art. 62; II Konwencja Genewska, art. 142; IV Konwencja Genewska,

a r t . 158; Protokó∏ Dodatkowy I, art. 99; Protokó∏ Dodatkowy II, art. 25.

Art. 8 w Konwencjach Genewskich I, II i III; IV Konwencja Genewska, art. 9.

III Konwencja Genewska, art. 126.

IV Konwencja Genewska, art. 143.

III Konwencja Genewska, art. 126; IV Konwencja Genewska, art. 145.

W okresie po II wojnie Êwiatowej strony obj´te konfliktem przewa˝nie nie chcia∏y

ju˝ powo∏ywaç Mocarstw Opiekuƒczych, pomimo faktu ˝e instytucja ta zosta∏a wpro-
wadzona do systemu mi´dzynarodowego prawa humanitarnego w celu u∏atwienia wy-
pe∏niania zobowiàzaƒ na∏o˝onych przez to prawo.

Instytucja Mocarstwa Opiekuƒczego si´ga daleko w przesz∏oÊç. Obecnie przepisy

o wyznaczaniu tych Mocarstw i o ich zadaniach w czasie wojny sà w∏àczone do Konwen-
cji Genewskich. Protokó∏ Dodatkowy I okreÊli∏ zasady proceduralne majàce u∏atwiç wy-
znaczanie Mocarstwa Opiekuƒczego

. Zgodnie z tymi zasadami MKCK powinien ofe-

rowaç swoje us∏ugi stronom konfliktu i wezwaç je do wyznaczenia za obopólnà zgodà
Mocarstw Opiekuƒczych. JeÊli z ró˝nych wzgl´dów do tego nie dojdzie, humanitarne
zadania Mocarstwa Opiekuƒczego ma prawo w imieniu spo∏ecznoÊci mi´dzynarodowej
wykonywaç Mi´dzynarodowy Komitet Czerwonego Krzy˝a

1 0

W ró˝nych konfliktach po 1945 roku zawsze MKCK wchodzi∏ w t´ luk´, nawet nie

b´dàc wyraênie do tego wyznaczony. W przeciwieƒstwie do Mocarstwa Opiekuƒczego
M KCK nigdy nie dzia∏a∏ jako pe∏nomocnik jednej ze stron konfliktu, wobec której mia∏-
by si´ rozliczaç. Komitet zawsze dzia∏a we w∏asnym imieniu. MKCK otrzyma∏ bowiem
od ca∏ej spo∏ecznoÊci mi´dzynarodowej mandat (oparty na prawie mi´dzynarodowym)
do prowadzenia dzia∏aƒ o charakterze humanitarnym, jakie wynikajà z prawa mi´dzy-
narodowego majàcego zastosowanie w konfliktach zbrojnych.

Jest oczywiste, ˝e w razie wojny strony konfliktu winny podjàç wszelkie kroki na swym

terytorium, by móc wype∏niaç swoje zobowiàzania podj´te jeszcze w czasie pokoju

1 1

. Ma

to szczególnie znaczenie dla cz∏onków si∏ zbrojnych, którzy winni stosowaç wiedz´ i u m i e-
j´tnoÊci nabyte w czasie çwiczeƒ.

3 . OdpowiedzialnoÊç paƒstw za naruszenia mi´dzynarodowego prawa kon-

fliktów zbrojnych

Nieprzestrzeganie mi´dzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych zawsze wywiera

reperkusje zarówno na p∏aszczyênie krajowej, jak i w skali mi´dzynarodowej.

a ) Post´powanie karne przed sàdami krajowymi

Konwencje Genewskie i Protokó∏ Dodatkowy I stanowià, ze niektóre szczególnie

powa˝ne naruszenia pope∏nione w toku mi´dzynarodowego konfliktu zbrojnego muszà
byç traktowane jako przest´pstwa kryminale. Umowy te wymieniajà czyny podlegajàce
karaniu jako powa˝ne naruszenia

1 2

. Nale˝à do nich umyÊlne zabójstwa, tortury i i n n e

– 2 0 –

Protokó∏ Dodatkowy I, art. 5.

1 0

Art. 9 i 10 I, II, III Konwencji Genewskiej; IV Konwencja Genewska, art. 10 i 1 1 .

1 1

Wysokie Umawiajàce si´ Strony i strony konfliktu wydadzà zarzàdzenia i instrukcje w celu zapew-

nienia przestrzegania Konwencji i niniejszego Protoko∏u i b´dà nadzorowaç ich wykonanie. Zob. Pr o-
tokó∏ Dodatkowy I, art. 80.

1 2

I Konwencja Genewska, art. 49 i 50; II Konwencja Genewska, art. 50 i 51; III Konwencja Genew-

ska, art. 129 i 130; IV Konwencja, art. 146 i 147; Protokó∏ Dodatkowy I, art. 85.

nieludzkie traktowanie osób chronionych (tj. jeƒców wojennych, internowanych osób cy-
wilnych oraz mieszkaƒców terytoriów okupowanych), ataki na ludnoÊç cywilnà lub po-
szczególne osoby cywilne prowadzàce do Êmierci, powa˝nych zranieƒ oraz innych szkód
na zdrowiu ofiar. Powa˝ne naruszenia tego rodzaju sà uwa˝ane za zbrodnie wojenne.

Gdy zachodzi podejrzenie powa˝nego naruszenia Konwencji albo Protoko∏u I, na-

le˝y wszczàç post´powanie karne przeciwko osobie podejrzanej, chyba ˝e zostanie ona
przekazana innemu paƒstwu-stronie tych umów i tam zostanie wszcz´te post´powanie
karne. Paƒstwa b´dàce stronami konwencji, jak si´ oczekuje, podejmà post´powanie kar-
ne lub dyscyplinarne tak˝e w przypadku mniej powa˝nych naruszeƒ prawa wojennego.
Poniewa˝ post´powanie karne mo˝e byç wszczynane jedynie wtedy, gdy prawo krajo-
we uznaje okreÊlony czyn za przest´pny i ustala, jak powinno toczyç si´ post´powanie,
wa˝ne jest by stosowne ustawy zosta∏y uchwalone ju˝ w czasie pokoju. Jest to zarazem
jeden z obowiàzków paƒstw – stron Konwencji.

Mi´dzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych ustanowi∏o indywidualnà odpowie-

dzialnoÊç, po∏àczonà z sankcjami karnymi za przestrzeganie jego postanowieƒ. Ta od-
powiedzialnoÊç dotyczy ka˝dego, kto odpowiada za swoje zachowanie. Szczególna od-
powiedzialnoÊç spoczywa na dowódcach wojskowych, którzy sà zobowiàzani do czynienia
wszystkiego co mo˝liwe, by zapobiec ∏amaniu Konwencji i Protoko∏u Dodatkowego I n a
obszarze, za który odpowiadajà

1 3

. JeÊli dowódca zaniecha wydania koniecznych instruk-

cji lub pozwoli na uchybienia w dziedzinie niezb´dnego nadzoru, musi liczyç si´ z o d-
powiedzialnoÊcià karnà, je˝eli w zakresie jego odpowiedzialnoÊci dowódczej pope∏nia-
ne sà powa˝ne naruszenia.

TrudnoÊci powstajà, gdy oskar˝ony powo∏uje si´ na otrzymany wy˝szy rozkaz.

W takim przypadku osoba oskar˝ona o powa˝ne naruszenie nie zaprzecza pope∏nieniu
przest´pstwa, ale twierdzi, ˝e dzia∏a∏a na rozkaz prze∏o˝onego i dlatego nie powinna byç
karana. W ten sposób broni∏o si´ wielu oskar˝onych w procesach po II wojnie Êwiatowej.
Ostatecznie londyƒskie porozumienie czterech mocarstw z 8 sierpnia 1945 roku

1 4

z a d e-

cydowa∏o jednak, ˝e tak˝e te osoby, które dzia∏a∏y na rozkaz odpowiadajà za swojeczyny.

W zwiàzku z wyrokiem Trybuna∏u Norymberskiego zrodzi∏a si´ norma prawa zwy-

czajowego, która wp∏yn´∏a na krajowe systemy prawne. Zgodnie z tà normà ka˝dy od-
powiada osobiÊcie za swoje czyny, nawet gdy dzia∏a na rozkaz. Podw∏adny ma prawo do-
mniemywaç, ˝e ka˝dy rozkaz wydany przez prze∏o˝onego jest legalny. JeÊli jednak jest
jasne dla podw∏adnego, ˝e wykonanie rozkazu prowadzi∏oby do naruszenia prawa, mu-
si on odmówiç pos∏uszeƒstwa, ale tylko gdy istnieje taka mo˝liwoÊç. JeÊli mimo to roz-
kaz wykona i przez to naruszy mi´dzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych, musi li-
czyç si´ z konsekwencjami prawnymi. Mo˝e co najwy˝ej skorzystaç z uznania dzia∏ania
z rozkazu za okolicznoÊç ∏agodzàcà. Naturalnie prze∏o˝ony, który wydaje nielegalny
rozkaz podlega post´powaniu karnemu.

Powa˝ne naruszenia mi´dzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych (zbrodnie wo-

jenne) mogà byç karane nie tylko przez paƒstwo zatrzymujàce, ale równie˝ przez ka˝-

– 2 1 –

1 3

Protokó∏ Dodatkowy I, art. 87.

1 4

W trakcie londyƒskiego spotkania czterech mocarstw w 1945 r. powo∏ano Mi´dzynarodowy Tr y b u-

na∏ Wojskowy dla osàdzenia g∏ównych przest´pców wojennych.

de inne paƒstwo, w którego w∏adzy podejrzany mo˝e si´ znaleêç. Paƒstwa powinny
udzielaç sobie wzajemnej pomocy, np. przez przekazanie podejrzanego innemu paƒstwu
i przez to zrzeczenie si´ sàdzenia go, albo przez dostarczenie dowodów

1 5

b ) Mi´dzynarodowa odpowiedzialnoÊç paƒstw

Naruszenia mi´dzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych przez cz∏onków si∏ zbroj-

nych rodzà w myÊl prawa mi´dzynarodowego odpowiedzialnoÊç mi´dzypaƒstwowà, tzn.
ka˝de paƒstwo odpowiada wobec paƒstwa, które dozna∏o szkody za ka˝dy przypadek
bezprawnego post´powania cz∏onków jego si∏ zbrojnych. Paƒstwo odpowiedzialne mu-
si przywróciç stan prawny i ewentualnie zap∏aciç za szkody paƒstwu, które je ponios∏o.
Paƒstwo, które ponios∏o szkody mo˝e z∏o˝yç protest i domagaç si´ od drugiej strony kon-
fliktu powstrzymania si´ od dalszych naruszeƒ. Istniej równie˝ mo˝liwoÊç zastosowania
mediacji strony trzeciej, którà wprowadzi∏ Protokó∏ Dodatkowy I ustanawiajàc Mi´dzy-
narodowà Komisj´ dla Ustalania Fa k t ó w .

Strona, która dozna∏a szkody, mo˝e tak˝e wystàpiç do MKCK z wezwaniem, by

zwróci∏ si´ do strony przeciwnej o przestrzeganie norm prawa humanitarnego. Mo˝e te˝
apelowaç do ONZ i tà drogà do ca∏ej mi´dzynarodowej wspólnoty paƒstw. Istnieje rów-
nie˝ mo˝liwoÊç wystàpienia do Mi´dzynarodowego Trybuna∏u SprawiedliwoÊci w H a-
dze, ale tylko pod warunkiem, kiedy paƒstwo oskar˝one uzna w∏aÊciwoÊç Tr y b u n a ∏ u .

W przeciwieƒstwie do mo˝liwoÊci istniejàcych normalnie w myÊl mi´dzynarodowe-

go prawa traktatowego, paƒstwo nie mo˝e odstàpiç od wype∏niania swych zobowiàzaƒ
wynikajàcych z humanitarnych konwencji na tej podstawie, ˝e druga strona jaskrawo na-
ruszy∏a te zobowiàzania

1 6

. Zobowiàzania wynikajàce z mi´dzynarodowego prawa huma-

nitarnego nie sà bowiem obj´te wymogiem wzajemnoÊci, lecz muszà byç wype∏niane
zawsze i bezwarunkowo przez ka˝dà stron´. Konwencje Genewskie i Protoko∏y Dodat-
kowe mogà byç wypowiedziane, tak jak ka˝da inna umowa mi´dzynarodowa. Jednak-
˝e wypowiedzenie nie odnosi skutku przed zakoƒczeniem toczàcego si´ konfliktu

1 7

. Nie

jest za to mo˝liwe wypowiedzenie norm prawa zwyczajowego z uwagi na fakt, ˝e nor-
my te nie zale˝à od poszczególnych paƒstw.

c ) Re p r e s a l i a

W toczàcym si´ konflikcie zbrojnym mo˝liwoÊç dochodzenia przez paƒstwo swych

roszczeƒ z tytu∏u naruszenia prawa wojennego uzale˝niona jest od zgody paƒstwa oskar-
˝onego o tego typu ∏amanie prawa. Zwykle uzyskanie tego typu zgody w trakcie toczà-
cej si´ wojny jest ma∏o prawdopodobne. Z tego te˝ wzgl´du nadal du˝à rol´ odgrywa
w tym wzgl´dzie pierwotny – prymitywny sposób dochodzenia swych roszczeƒ, okreÊla-

– 2 2 –

1 5

Protokó∏ Dodatkowy I, art. 88.

1 6

Wiedeƒska Konwencja o prawie traktatów z 23 maja 1969 r., art. 60. Zob. Dz.U. nr 74 z 1990 r.,

poz. 439.

1 7

I Konwencja Genewska, art. 63; II Konwencja Genewska, art. 62; III Konwencja Genewska, art. 1 4 2 ;

IV Konwencja Genewska, art. 158.

ny mianem samopomocy. Typowà formà samopomocy sà represalia, przez które rozu-
mie si´ zwykle nielegalne lub zabronione formy post´powania, które jednak sà dozwolo-
ne w pewnych okolicznoÊciach, pod warunkiem ˝e ich celem jest sk∏onienie nieprzyja-
ciela do zaniechania nielegalnego post´powania i do zachowania si´ zgodnego z p r a w e m .
Represalia muszà byç wstrzymane natychmiast, gdy ustanà naruszenia. JednoczeÊnie
represalia sà dozwolone tylko w przypadku powa˝nych naruszeƒ i tylko jako ostatecz-
ny Êrodek, gdy inne kroki nie odnios∏y skutku w celu nak∏onienia przeciwnika do wy-
pe∏nienia jego zobowiàzaƒ.

Wyrzàdzona przeciwnikowi szkoda musi byç proporcjonalna do wczeÊniejszego na-

ruszenia przez niego prawa. Prawo do stosowania represaliów mogà zarzàdziç jedynie
najwy˝sze w∏adze polityczne paƒstwa.

Mi´dzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych zawiera obecnie du˝o przepisów

o charakterze bezwzgl´dnie obowiàzujàcym, które nie mogà byç pomijane w d z i a ∏ a-
niach odwetowych. Przyk∏adowo zatem nie wolno stosowaç represaliów w stosunku do
rannych na polu walki, do rozbitków na morzu, do jeƒców wojennych, do ludnoÊci cy-
wilnej, do szpitali, transportów medycznych, itp.

Niewàtpliwie represalia sà same w sobie dzia∏aniami bezprawnymi, do których wol-

no si´gaç jedynie w ÊciÊle okreÊlonych okolicznoÊciach, by po∏o˝yç kres naruszeniom pra-
wa przez drugà stron´. JednoczeÊnie trzeba zaznaczyç, ˝e represalia nigdy nie mogà
byç stosowane dla ukarania przeciwnika ani dla zaspokojenia ch´ci zemsty.

4 . Rola spo∏ecznoÊci mi´dzynarodowej we wdra˝aniu prawa humanitarnego

Cztery Konwencje Genewskie wraz z Protoko∏ami Dodatkowymi stanowià w m y Ê l

norm mi´dzynarodowych wyraêne rozwini´cie ogólnych zasad mi´dzynarodowego pra-
wa humanitarnego i sà z tego wzgl´du wyrazem tych zasad. Przedmiotem tych zasad jest
ochrona istoty ludzkiej i niewyzbywalnej godnoÊci cz∏owieka. Sprawa dotyczy bowiem
podstawowych wymogów humanizmu. Z tego te˝ wzgl´du powa˝ne naruszenia norm
ochronnych ustanowionych przez prawo wojenne sà nie tylko przedmiotem zaintereso-
wania stron konfliktu, lecz dotyczà one wszystkich paƒstw zwiàzanych konwencjami hu-
m a n i t a r n y m i .

Wspólny artyku∏ 1 czterech Konwencji Genewskich i Protoko∏u Dodatkowego

I wprowadza stàd logiczny wniosek i zobowiàzuje umawiajàce si´ strony nie tylko do
przestrzegania poszczególnych Konwencji i Protoko∏u, ale tak˝e do zapewnienia ich
przestrzegania. Paƒstwa zosta∏y wi´c wyraênie zobowiàzane do zbiorowej odpowiedzial-
noÊci za poszanowanie mi´dzynarodowego prawa humanitarnego.

W myÊl ogólnoÊwiatowej zasady odpowiedzialnoÊci, w przypadku Êcigania powa˝-

nych naruszeƒ Konwencji Genewskich i Protoko∏u Dodatkowego I, paƒstwo trzecie ma
obowiàzek postawienia podejrzanego przed w∏asnym sàdem. JednoczeÊnie jest zobowià-
zane w tym wzgl´dzie do dzia∏ania wspólnie lub indywidualnie we wspó∏pracy z O r g a-
nizacjà Narodów Zjednoczonych

1 8

. Potwierdza to ustalonà w spo∏ecznoÊci mi´dzynaro-

dowej praktyk´, ˝e ka˝de paƒstwo trzecie mo˝e wystàpiç z zarzutem wobec strony

– 2 3 –

1 8

Protokó∏ Dodatkowy I, art. 89.

konfliktu, która dopuÊci∏a si´ naruszeƒ prawa wojennego. Mo˝e to nastàpiç kana∏ami
dyplomatycznymi lub poprzez publiczny protest. MKCK wielokrotnie zwraca∏ si´ do
wszystkich stron Konwencji Genewskich z apelem wzywajàcym je do wp∏ywania na stro-
ny konfliktu w celu przestrzegania norm mi´dzynarodowego prawa humanitarnego.

W przypadku naruszeƒ mi´dzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych, podej-

mowanie stosownych dzia∏aƒ na arenie mi´dzynarodowej nale˝y w pierwszym miejscu
do uprawnieƒ Organizacji Narodów Zjednoczonych. Przyj´to zasad´ post´powania,
która mówi ˝e to w∏aÊnie ONZ zawsze zajmuje si´ konfliktem zbrojnym, gdy˝ stwarza
on okazj´ do naruszania prawa. Przestrzeganie prawa wojennego przez strony jest tyl-
ko jednym z aspektów problematyki wynikajàcej z konfrontacji. Mo˝na oczekiwaç, ˝e
ONZ w przysz∏oÊci poÊwi´ci jeszcze wi´cej uwagi poszanowaniu mi´dzynarodowego
prawa humanitarnego, umo˝liwiajàcego przetrwanie ludzi w czasie wojny i o c h r o n ´
ludzkiej godnoÊci.

5 . Ogólne zasady nauczania prawa wojennego

Celem nauczania prawa wojennego w si∏ach zbrojnych jest zapewnienie, by przy

wype∏nianiu misji ka˝dy ich cz∏onek respektowa∏ podstawowe zasady tego prawa, opie-
rajàce si´ na ciàg∏ym rozró˝nianiu celów wojskowych od osób i obiektów cywilnych oraz
ochronie ludnoÊci cywilnej i osób nieuczestniczàcych, lub ju˝ nieuczestniczàcych w w a l-
ce, niezale˝nie od ich sytuacji, miejsca, czasu czy innych okolicznoÊci.

W procesie nauczania prawa wojennego nale˝y unikaç wyliczania abstrakcyjnych

zakazów. ˚o∏nierz powinien byç stawiany bezpoÊrednio w konkretnych sytuacjach, mak-
symalnie przybli˝onych do sytuacji, z jakimi mo˝e si´ zetknàç jako kombatant. Z t e g o
te˝ wzgl´du nauczanie musi byç przekonywujàce. ˚o∏nierz musi byç przekonany o k o-
niecznoÊci poszanowania istotnych regu∏ humanitarnych. By to osiàgnàç, sam instruk-
tor musi byç o tym przekonany.

Osobà najodpowiedniejszà i najskuteczniejszà we wpajaniu ˝o∏nierzom podstawo-

wych regu∏ mi´dzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych jest ich bezpoÊredni prze-
∏o˝ony (dowódca plutony, dowódca kompanii). Regu∏à niepisanà jest, ˝e ten kto wyda-
je rozkaz do strzelania, powinien te˝ uczyç by nie strzelaç bez potrzeby i byç tym, kto
wszczyna post´powanie dyscyplinarne lub karne w przypadku naruszenia prawa.

Nauczanie prawa wojennego musi byç cz´Êcià çwiczenia wojskowego. Skoro posza-

nowanie tego prawa jest zwiàzane bezpoÊrednio z dyscyplinà wojskowà w jednostce, je-
go nauczanie musi byç logicznie powiàzane z ogólnym szkoleniem wojskowym.

Proces nauczania powinien byç prowadzony w sposób selektywny a zarazem prosty

i ciàg∏y, pozwalajàcy na to, by ka˝dy ˝o∏nierz zosta∏ obj´ty naukà i naby∏ przy tym umie-
j´tnoÊç szybkiego podejmowania decyzji. Wytworzenie odruchów warunkowych jest ele-
mentem wst´pnym pomyÊlnego kszta∏towania u ˝o∏nierzy norm mi´dzynarodowego
prawa humanitarnego, gdy˝ w czasie walki jest bardzo ma∏o czasu na takie myÊlenie.
Nale˝y to wziàç pod uwag´ w programach szkolenia. Odruchy warunkowe mo˝na wy-
kszta∏ciç tylko w drodze cz´stego powtarzania po˝àdanych zachowaƒ. Im intensywniej-
sze çwiczenia, tym wi´ksza szansa na w∏aÊciwà reakcj´ w konkretnej sytuacji. Mo˝na to
osiàgnàç jedynie przez systematyczne powtarzanie zaj´ç szkoleniowych. OczywiÊcie po-

– 2 4 –

wtarzanie zak∏ada nadzorowanie przez instruktora wykonania czynnoÊci oraz koniecz-
noÊç poprawienia wszelkich dostrze˝onych b∏´dów. Szkoleni muszà jeszcze przed roz-
pocz´ciem çwiczenia poznaç jasno sprecyzowany cel, do którego dà˝à. Dobór metod
i treÊci nauczania zale˝y przy tym od stanowiska i stopnia wojskowego szkolonego.

W trakcie realizacji szkolenia z prawa wojennego nale˝y bezwzgl´dnie pami´taç, by

nauczanie by∏o zawsze praktyczne i realistyczne. Nie mo˝e si´ ono ograniczaç tylko do
teorii. Szkolenie na poligonie w czasie çwiczeƒ taktycznych, po wst´pnym wprowadze-
niu, jest w tym uj´ciu metodà najskuteczniejszà.

Celem praktycznych çwiczeƒ taktycznych jest wyszkolenie ˝o∏nierzy w zakresie umie-

j´tnoÊci prowadzenia walki. Zaj´cia takie umo˝liwiajà zarazem skonfrontowanie prze-
rabianych zagadnieƒ z sytuacjami, jakimi zajmuje si´ prawo konfliktów zbrojnych, w t y m
post´powania z uj´tymi nieprzyjacielskimi kombatantami, z rannymi, poleg∏ymi, osoba-
mi cywilnymi oraz ze zdobyczà wojennà.

Zaj´cia tego typu nie powinny byç traktowane jako specjalistyczne szkolenie, pro-

wadzone wed∏ug odmiennych programów. Przeciwnie, powinny one byç zintegrowane
z trudnymi i realistycznymi sytuacjami bojowymi, które zwykle stanowià rdzeƒ podsta-
wowego szkolenia bojowego. Instruktor powinien staraç si´ o wytworzenie scenariusza
walki jak najbli˝szego rzeczywistoÊci, w którym ˝o∏nierz musia∏by sobie poradziç z f a k-
tycznà sytuacjà.

Realizm wymaga, by formalne zasady taktyczne zosta∏y w∏àczone w praktyczny sce-

nariusz, który odzwierciedli Êrodowisko wspó∏czesnego pola walki ze wszystkimi jego
sk∏adnikami, takimi jak obecnoÊç osób cywilnych i problem odró˝nienia kombatantów
od niekombatantów. Te ró˝norodne sk∏adniki wywo∏ujà z kolei inne wojskowe proble-
my. Stàd znaczenie ∏àcznego szkolenia w zakresie ich prawid∏owego traktowania. Ta k i e
podejÊcie powinno prowadziç do profesjonalizmu, wyra˝ajàcego si´ humanitaryzmem
w d z i a ∏ a n i u .

U˝ywanie Êlepej amunicji i elementów, które pozorowa∏yby nieprzyjaciela, powin-

no byç stosowane jako regu∏a. Jest wa˝ne, by wyposa˝enie u˝ywane w czasie takich çwi-
czeƒ odpowiada∏o wyposa˝eniu bojowemu.

Przyk∏adowo, gdy zajmiemy si´ opiekà nad rannymi, dowódca lub instruktor powi-

nien doceniç znaczenie w∏àczenia jednoczeÊnie do tych zaj´ç podstaw pierwszej pomo-
cy i opieki medycznej. Opanowanie kilku umiej´tnoÊci medycznych, które mogà rato-
waç ˝ycie poszkodowanego kombatanta lub osoby cywilnej, umocni motywacj´
szkolonego, co jest niezb´dne w tego rodzaju szkoleniu. W tym miejscu wa˝ne jest, by
materia∏ medyczny u˝yty do tego typu dzia∏aƒ odpowiada∏ konkretnym realiom poten-
cjalnego polu walki. Indywidualny zestaw pierwszej pomocy oraz kilka zestawów z p a-
roma banda˝ami, materia∏em odka˝ajàcym i unieruchamiajàcym, stanowi zwykle jedy-
ny materia∏ osiàgalny w miejscu, gdzie toczy si´ walka.

Przy wdra˝aniu tego typu szkolenia granica mi´dzy powa˝nie prowadzonymi çwi-

czeniami a farsà jest bardzo cienka. Szkolony ma zwykle z poczàtku sk∏onnoÊç do za-
bawnego udzia∏u w tego rodzaju czynnoÊciach. åwiczenie bywa odbierane jako po˝à-
dana przerwa w powa˝nym szkoleniu i jako jakieÊ wysoce ideologiczne myÊlenie
i humanitarne odczuwanie, które jest ca∏kowicie oderwane od realiów konfliktu, a z w ∏ a s z-
cza walki.

– 2 5 –

Jest zatem istotne, by instruktor od samego poczàtku zwraca∏ uwag´ na to, aby çwi-

czenie przebiega∏o w∏aÊciwie. WiarygodnoÊç prawa wojennego jest tu zaanga˝owana
i tylko dobrze przygotowany i skonstruowany program szkolenia sprawi, ˝e to specyficz-
ne przes∏anie zostanie zaakceptowane przez podw∏adnych. Podw∏adni z pewnoÊcià oce-
nià, jak umotywowany by∏ ich prze∏o˝ony przy przygotowywaniu çwiczenia i w j a k i e j
mierze on sam w to wierzy. Poprawne rozwiàzanie szeregu problemów, jakie mogà po-
jawiç si´ w szczególnej sytuacji bojowej, b´dzie zale˝a∏o w du˝ej mierze od tego, jak do-
wódca zdo∏a narzuciç swojà wol´ podw∏adnym. Sprawa dowodzenia odgrywa podstawo-
wà rol´ w sytuacjach tego rodzaju. Przepisy sà jasne i jeÊli przes∏anie zosta∏o przekazane
podw∏adnym z niezb´dnà wiarygodnoÊcià i motywacjà, ca∏y problem znajdzie rozwià-
zanie w zdrowym rozsàdku, porzàdku wojskowym i d y s c y p l i n i e

Do pewnego stopnia porzàdek wojskowy i dyscyplina mogà pomoc instruktorowi wy-

konaç to çwiczenie. JeÊli jednak on sam wyka˝e brak profesjonalizmu, oczekiwany efekt
nie zostanie osiàgni´ty, a spodziewany wynik b´dzie wtedy przeciwny do zamierzone-
go. Jeszcze bardziej utrwali si´ sceptyczny stosunek szkolonych do prawa konfliktów
zbrojnych. Niewàtpliwie wymagane jest tak˝e, by na zakoƒczenie çwiczenia przewidzieç
czas na omówienie ze szkolonymi niektórych g∏ównych kwestii, jakie wy∏oni∏y si´ w t o-
ku zaj´ç bojowych

1 9

Niewàtpliwie obok g∏ównego çwiczenia taktycznego, realizowanego wed∏ug okreÊlo-

nego za∏o˝enia, równie˝ inne tematy mogà byç w∏àczone do çwiczenia w celach szko-
leniowych. Takim tematem jest przyk∏adowo technika przeszukania i z a b e z p i e c z e n i a
uj´tych kombatantów lub osób podejrzanych. Musi byç wiadomo, co mo˝na odebraç jeƒ-
cowi (broƒ, mapy, dokumenty wojskowe, itp.), a czego nie mo˝na (he∏m, odzie˝, ma-
ska gazowa, tabliczka to˝samoÊci, dokumenty osobiste, itp.).

Umiej´tnoÊç poprawnego obchodzenia si´ z zatrzymanymi osobami powinna byç

wielokrotnie, w celu wyrobienia odruchów poprawnego zachowania. Zastosowanie po-
prawnej techniki w tym post´powaniu pomo˝e uniknàç niepotrzebnego maltretowania
i szorstkoÊci w stosunku do poszczególnych osób. Technika pierwszej pomocy powinna
zawsze zajmowaç znaczàce miejsce w szkoleniu bojowym. W∏aÊciwe opatrzenie rany, w∏a-
Êciwy sposób ewakuowania rannego pod ogniem i inne podobne czynnoÊci powinny byç
tak˝e przeprowadzone w czasie podobnych do tego çwiczeƒ praktycznych. W r z e c z y w i-
stej sytuacji bojowej kombatanci zetknà si´ z podobnymi problemami, dlatego wskaza-
ne jest by przeszli odpowiednie przeszkolenie, zanim zostanà wys∏ani do walki.

We wspó∏czesnym Êwiecie, w którym coraz cz´stsze sà niepokoje wewn´trzne i t e r-

roryzm, si∏y zbrojne majà do odegrania znaczàcà rol´ edukacyjnà i stabilizujàcà. Pr a w o
i porzàdek, a poprzez nie stabilizacja, dobrobyt i pokój mogà zostaç zagwarantowane
tylko tam, gdzie istniejà konstytucyjne w∏adze oraz silne struktury broniàce i w s p i e r a-
jàce ich dzia∏alnoÊç.

Si∏y zbrojne sà najpot´˝niejszym instrumentem posiadanym przez paƒstwo. W c z a-

sach pokoju, czy wzgl´dnego pokoju, si∏y zbrojne wnoszà swój wk∏ad w p o s z a n o w a n i e
prawa poprzez tworzony wizerunek. W czasach kryzysu lub konfliktu ich rola jest o w i e-

– 2 6 –

1 9

Przyk∏ady mo˝liwych do zastosowania çwiczeƒ. Zob. Materia∏ szkoleniowy dla instruktorów do na-

uczania prawa wojennego, Warszawa 2002, s. 155-1 6 9 .

le bardziej widoczna i w sposób dos∏owny wr´cz stanowiàca prawo. W myÊl bowiem
mi´dzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych ka˝dy dowódca zobowiàzany jest do pro-
wadzenia dzia∏aƒ wojskowych w wyznaczonych przez prawo ramach.

Obecnie wi´kszoÊç paƒstw Êwiata wyrazi∏a akceptacj´ co do tego, ˝e w razie wojny

niektóre osoby i dobra powinny byç oszcz´dzane podczas walki. Szereg umów opartych
na takich zasadach stworzy∏o mi´dzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych. Sk∏ada si´
ono z uznanych w skali mi´dzynarodowej norm post´powania, które powinien respek-
towaç ka˝dy kombatant. Poszanowanie prawa wojennego nie jest wi´c sprawà dla ide-
alistów, lecz obowiàzkiem. W tym uj´ciu trzeba pami´taç, ˝e operacje wojskowe pro-
wadzone z naruszeniem prawa wojennego mogà przynieÊç sukces tylko na krótka met´.
W d∏u˝szej perspektywie przyniosà pora˝k´, gdy˝ wszelkie zbrodnie wymagajà zadoÊç-
u c z y n i e n i a .

Upowszechnianie mi´dzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych jest obecnie obo-

wiàzkiem wszystkich paƒstw. Nie ulega bowiem wàtpliwoÊci, ˝e prawo wojenne mo˝na
przestrzegaç tylko wtedy, gdy jest ono znane. Nie wystarczy jednak tylko, by paƒstwa
ratyfikowa∏y Konwencje Genewskie wraz z Protoko∏ami Dodatkowymi. Oprócz praw-
nego obowiàzku ich upowszechniania, musi istnieç jeszcze wola polityczna ich stosowa-
nia. Z tego te˝ wzgl´du treÊci i zasady u˝ycia muszà byç w powszechnym u˝yciu tak, by
osoby odpowiedzialne za ich stosowanie mog∏y podejmowaç w∏aÊciwe decyzje.

Si∏y zbrojne majà obowiàzek w∏aÊciwego zachowania, to znaczy zgodnego z m i ´-

dzynarodowymi zasadami ratyfikowanymi przez w∏asny rzàd, gdy stajà przed odpowie-
dzialnoÊcià z racji realizowanego zadania. Niezb´dna jest wi´c wiedza, jak post´powaç
z ofiarami wojny i zaj´tym sprz´tem, jak zachowaç si´ wobec osób i obiektów obj´tych
szczególnà ochronà prawnà i jakie Êrodki zastosowaç po walce. W tym uj´ciu widaç za-
tem wyraênie, ˝e zachowanie w walce odzwierciedla przebyte wczeÊniej szkolenie bo-
jowe. Oznacza to, ˝e wszyscy cz∏onkowie walczàcych si∏ muszà odbyç wczeÊniej specja-
listyczne szkolenie, które skutkowaç b´dzie stosowaniem istniejàcych zasad na wszystkich
szczeblach hierarchii wojskowej.

Kszta∏towanie okreÊlonych zachowaƒ jest niewàtpliwie znacznie trudniejsze od prze-

kazywania wiedzy. Obowiàzkiem dowódcy jest zapewnienie, ˝eby jego podw∏adni zna-
li obowiàzki wynikajàce z prawa wojennym i dà˝yli do ich przestrzegania. Oficer, któ-
ry nie dzia∏a zgodnie z zasadami prawa wojennego narusza obowiàzujàce normy prawa
mi´dzynarodowego, które w drodze ratyfikacji zosta∏y w∏àczone do prawa krajowego.

Prawo wojenne nie wymaga od dowódcy stosowania przepisów, których nie mo˝na

przestrzegaç. Nak∏ania go jednak do wype∏niania misji z uwzgl´dnieniem czynnika woj-
skowego i ludzkiego. Wymagania dyktowane potrzebami wojskowymi powinny byç re-
alizowane w ramach zachowania proporcji w stosunku do oczekiwanych sukcesów woj-
skowych podczas planowanej operacji.

B i b l i o g r a f i a

1 . M. Flemming, Jeƒcy wojenni. Studium prawno-h i s t o r y c z n e, Warszawa 2000.
2 . M. Flemming, Umowy mi´dzynarodowe o ochronie ofiar wojny, Warszawa 1987.
3 . Kodeks post´powania w p o l i t y c z n o-militarnych aspektach bezpieczeƒstwa, Warszawa 1996.

– 2 7 –

4 . Materia∏ szkoleniowy dla instruktorów do nauczania prawa wojennego, Warszawa 2002.
5 . Mi´dzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych, Warszawa 1991.
6 . Materia∏y do nauczania mi´dzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych dla podoficerów

i s z e r e g o w y c h, Warszawa 1999.

7 . F. de Mulinen, Podr´cznik prawa wojennego dla si∏ zbrojnych, Warszawa 1994.
8 . Podstawowe zasady Konwencji Genewskich i ich Protoko∏ów Dodatkowych, Warszawa 1987.
9 . S. Przyjemski, Prawo karne w wojsku. Vademecum dowódcy, Warszawa 1998.

– 2 8 –

Ry s z a r d B Z I N KO W S K I

Ochrona dóbr kultury w dzia∏aniach
Si∏ Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej
w razie zagro˝eƒ czasu wojny i p o k o j u

Podstawà skutecznego systemu ochrony dóbr kultury jest przede wszystkim kszta∏to-

wanie w spo∏eczeƒstwie ÊwiadomoÊci koniecznoÊci takich dzia∏aƒ. Proces ten powinien
odbywaç si´ na ka˝dym poziomie wychowania i nauczania, równie˝ w j e d n o s t k a c h
i s z k o ∏ a c h wojskowych. Pozwoli to nie tylko przyswoiç sobie pewne nawyki korzystania
i czynnego uczestnictwa w kulturze, ale u∏atwi zrozumienie donios∏oÊci i celowoÊci ochro-
ny dóbr kultury.

Wkraczajàc w XXI wiek coraz powszechniej dochodzimy do przekonania, ˝e dziedzic-

two kulturowe obejmuje nie tylko pojedyncze zabytki ruchome i nieruchome, czy te˝ zespo-
∏y obiektów zabytkowych wraz z ich otoczeniem, ale tak˝e zwyczaje, j´zyk i wszystko to, co
ogólnie mo˝emy nazwaç ÊwiadomoÊcià naszego miejsca we wspó∏czesnym Êwiecie. Zagro-
˝eniem dla tego dziedzictwa jest dzia∏alnoÊç ludzi, zarówno ta celowa, realizowana w p o-
goni za modnymi wzorami czy te˝ zdeterminowana wy∏àcznie ekonomicznym postrzega-
niem rzeczywistoÊci, skierowana na bezwarunkowe unowoczeÊnienie naszego otoczenia, jak
i ta bezmyÊlna wyra˝ajàca si´ w aktach wandalizmu i patrzenia na pamiàtki przesz∏oÊci
wy∏àcznie przez pryzmat niepotrzebnego balastu ograniczajàcego nasz marsz ku przysz∏oÊci.
Trzeba te˝ pami´taç o czynnikach niezale˝nych od cz∏owieka, czego przyk∏adem sà kl´ski
˝ y w i o ∏ o w e .

Najwi´kszym jednak niebezpieczeƒstwem pozostaje niezmiennie, od zarania dziejów

wojna, i to nie tylko w przejawach jej niszczycielskiej si∏y militarnej, ale równie˝ w k o n t e k-
Êcie, uzasadnionych cz´sto szczególnà sytuacjà, zmiany ludzkich postaw, priorytetów i r e-
a l i z o w a-nych koniecznoÊci. Nic te˝ dziwnego, ˝e ochrona dóbr kultury w czasie konfliktów
zbrojnych zajmuje istotne miejsce w nauce mi´dzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych.
I stàd w∏aÊnie troska o ochron´ dóbr kultury, zabezpieczenie ich przed zniszczeniem i u t r a-
tà bezpowrotnà na skutek konfliktu zbrojnego jest tak istotna. Si∏y Zbrojne RP wobec pro-
blemów ochrony dóbr kultury wyst´pujà w potrójnej roli. Z jednej strony jako instytucja
kszta∏tujàca postawy i zachowania jej cz∏onków, z drugiej jako si∏a zbrojna realizujàca po-
wierzone jej zadania w kontakcie z tymi dobrami, z trzeciej zaÊ jako w∏aÊciciel i u ˝ y t k o w-
nik dóbr kultury.

Prezentowany materia∏, majàcy stanowiç pomoc w procesie kszta∏cenia obywatelskie-

go stara si´ uwzgl´dniç wszystkie te aspekty wychodzàc z za∏o˝enia, ˝e stanowià one niero-
zerwalnà, wzajemnie si´ uzupe∏niajàcà ca∏oÊç.

– 2 9 –

1 . Problemy ochrony dziedzictwa narodowego w ramach kszta∏cenia obywa-

t e l s k i e g o

Koordynacja w zakresie upowszechniania tradycji, szkolenia obywatelskiego i o c h r o-

ny dóbr kultury, w tym pamiàtek i zabytków z dziedziny wojskowoÊci, znajduje si´ w z a-
kresie dzia∏aƒ Departamentu Wychowania i Promocji ObronnoÊci MON. Zadaniem
jego jest mi´dzy innymi upowszechnianie w Si∏ach Zbrojnych RP ÊwiadomoÊci koniecz-
noÊci ochrony dóbr kultury zarówno w czasie pokoju jak i w przypadku dzia∏aƒ zbroj-
nych na terenie kraju, a tak˝e poza jego granicami. W pracach tych dostrzegana jest ko-
niecznoÊç wspierania dzia∏aƒ zwiàzanych z umacnianiem to˝samoÊci narodowej, oraz
przekazywania tych wartoÊci i tradycji w procesie wychowania ˝o∏nierzy, jak te˝ propa-
gowania ich w s p o ∏ e c z e ƒ s t w i e .

Pomocà dla tych przedsi´wzi´ç s∏u˝y dzia∏alnoÊç wydawnicza realizowana przez Od-

dzia∏ Kszta∏cenia Obywatelskiego, w publikacjach którego uwzgl´dniane sà problemy
tradycji i ÊwiadomoÊci historycznej, a tak˝e zagadnienia mi´dzynarodowego prawa hu-
manitarnego konfliktów zbrojnych w tym ochrony dóbr kultury. Takim w∏aÊnie wydaw-
nictwem wydaje si´ byç wydana, w tym roku, przez Departament Wychowania i Pr o m o-
cji ObronnoÊci p∏yta CD-ROM zawierajàca prezentacje szkoleniowe przeznaczone dla
˝o∏nierzy i kadry Wojska Polskiego. Obejmujà one: zagadnienia funkcjonowania po-
szczególnych ogniw gospodarki narodowej na rzecz obronnoÊci, materia∏ poÊwi´cony
przygotowaniu do prowadzenia dzia∏aƒ, z uwzgl´dnieniem ochrony zabytków, zgodnie
z mi´dzynarodowym prawem konfliktów zbrojnych, przyk∏ady realizacji zadania bojo-
wego przez batalion w konkretnej sytuacji jak te˝ doÊwiadczenia jednostek CIMIC w w a-
runkach wykonywania misji w B o Ê n i .

W∏aÊnie te tematy, a g∏ównie przygotowanie jednostek Si∏ Zbrojnych RP, sztabów

i szkolnictwa wojskowego do wdro˝enia i realizacji ustaleƒ zawartych w konwencji ha-
skiej z 1954 r. wraz z protoko∏ami dodatkowymi oraz wypracowanie wniosków do dal-
szych dzia∏aƒ by∏y tematem zorganizowanej, 25 paêdziernika 2002 r. w Warszawie, przez
Departament Wychowania i Promocji ObronnoÊci MON przy wspó∏udziale Biura Spraw
Obronnych Ministerstwa Kultury, konferencji poÊwi´conej dzia∏aniom Si∏ Zbrojnych
RP w zakresie ochrony dóbr kultury w razie zagro˝eƒ czasu wojny i p o k o j u .

Do udzia∏u w spotkaniu Dyrektor Departamentu Wychowania i Promocji Obron-

noÊci Krzysztof Sikora zaprosi∏ m.in.: przedstawicieli kierownictwa resortu Obrony Na-
rodowej, Sejmowej Komisji Obrony oraz Senackiej Komisji Obrony i B e z p i e c z e ƒ s t w a
Publicznego, Biura Bezpieczeƒstwa Narodowego, Ministerstwa Kultury, Ministerstwa
Administracji i Spraw Wewn´trznych, Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu, Ko-
mendy G∏ównej Paƒstwowej Stra˝y Po˝arnej i Obrony Cywilnej, Sztabu Generalnego
W P, attaches akredytowanych w Polsce, dowódców jednostek ze wszystkich rodzajów si∏
zbrojnych, szefów Wojewódzkich Sztabów Wojskowych, reprezentantów wojewódzkich
konserwatorów zabytków, pracowników organizacji paƒstwowych i dzia∏aczy organiza-
cji spo∏ecznych zajmujàcych si´ opiekà nad zabytkami, a tak˝e reprezentantów mediów.
PodkreÊlajàc tym samym koniecznoÊç ÊciÊlejszej wspó∏pracy wojska w dziedzinie ochro-
ny dóbr kultury ze wszystkimi Êrodowiskami. WÊród tematów, które zosta∏y zapropo-
nowane w programie konferencji warto wymieniç:

– 3 0 –

1 . Stan organizacyjno-prawny ochrony dóbr kultury na wypadek zagro˝enia bezpieczeƒ-

stwa paƒstwa i konfliktu zbrojnego;

2 . Dzia∏alnoÊç wydawnicza Zarzàdu Geografii Wojskowej Sztabu Generalnego WP.

Kartografia ochrony dóbr kultury;

3 . II Protokó∏ z 1999 r. do Konwencji Haskiej z 14 maja 1954 r. jako nowy instrument

prawa mi´dzynarodowego;

4 . Zadania zespo∏ów specjalistów do wspó∏pracy cywilno-wojskowej CIMIC;
5 . Realizacja zapisów Konwencji Haskiej w dzia∏aniach Si∏ Zbrojnych – szkolenie, çwi-

czenia, przygotowanie ˝o∏nierzy bioràcych udzia∏ w m i s j a c h ;

6 . Znaczenie edukacji w ochronie dziedzictwa narodowego;
7 . Realizacja zadaƒ z zakresu ochrony dóbr kultury w Si∏ach Zbrojnych RP;
8 . Zabezpieczenie obiektów ruchomych i nieruchomych na wypadek szczególnych za-

gro˝eƒ, doÊwiadczenia Centralnej Biblioteki Wo j s k o w e j ;
Corocznie, pod patronatem Departamentu, odbywajà si´ spotkania i sesje nauko-

we poÊwi´cone ochronie zabytków architektury obronnej. Pierwsza sesja odby∏a si´
w Gi˝ycku 12-14 wrzeÊnia 1997 r. i poÊwi´cona by∏a Twierdzy Boyen. Sesja druga prze-
prowadzona w Gdyni i na Helu 2-4 paêdziernika 1998 r. zwiàzana by∏a z 80. rocznicà
Marynarki Wojennej. Kolejna poÊwi´cona by∏a twierdzy w PrzemyÊlu, a ostatnia, w t y m
roku Twierdzy Kraków. Szereg konferencji i sympozjów naukowych poÊwi´conych pol-
skiej tradycji or´˝nej organizowane jest przez Centralnà Bibliotek´ Wojskowà i M u-
zeum Wojska Po l s k i e g o .

Przystàpiono równie˝ do realizacji, staraniem Domu Wojska Polskiego, cyklu mono-

grafii filmowych poÊwi´conych zabytkowym twierdzom i zespo∏om warownym zachowa-
nym w Polsce. Przedsi´wzi´cie to ma za zadanie dokumentowanie obiektów reprezen-
tujàcych wiodàce szko∏y fortyfikacyjne Europy, przybli˝enie wartoÊci architektonicznych
i krajobrazowych – w tym zwiàzanych z ewolucjà wojskowych technik obronnych. Do
tej pory zrealizowano filmy o Twierdzy Boyen w Gi˝ycku, Twierdzy Osowiec, Tw i e r d z y
Cz´stochowa oraz o Twierdzy PrzemyÊl. W nast´pnej kolejnoÊci planowana jest doku-
mentacja twierdz Srebrna Góra i D´blin, a tak˝e zespo∏ów obronnych na Helu, w N y-
sie, K∏odzku i Grudziàdzu. Sprawie poznania i propagowania wiedzy o zabytkach mili-
tarnych, w tym sztuki i architektury obronnej, s∏u˝y w du˝ym stopniu dzia∏alnoÊç
Wojskowych Oddzia∏ów PTTK. W tym celu zorganizowano m.in. konkurs fotograficz-
ny i filmowy „Budowle obronne”, którego kolejna edycja odby∏a si´ w tym roku. Zor-
ganizowany on zosta∏ przy wspó∏udziale m.in. Oddzia∏u Wojskowego PTTK przy Klu-
bie Âlàskiego Okr´gu Wojskowego oraz Towarzystwa Przyjació∏ Fortyfikacji. G∏ównym
zadaniem konkursu jest udokumentowanie zachowanych zabytków poprzez zaintereso-
wanie nimi fotografików i filmowców, a tym samym upowszechnienie wiedzy o b u d o w-
lach i obiektach obronnych Rzeczypospolitej.

Nie mniej wa˝nym jest fakt podnoszenia problematyki ochrony dóbr kultury i jej po-

pularyzacji na ∏amach prasy wojskowej oraz w dzia∏alnoÊci klubów i oÊrodków kultury
wojskowej m.in. poprzez organizacj´ konkursów i obozów m∏odzie˝owych, w p r o g r a m i e
których uwzgl´dniane sà zagadnienia ochrony dóbr kultury. Realizowany jest tak˝e pro-
gram pozwalajàcy ˝o∏nierzom s∏u˝by zasadniczej na dok∏adniejsze poznanie rejonu sta-
cjonowania ich jednostki. Przyk∏adem takiej dzia∏alnoÊci jest wydanie w roku 2003, przez

– 3 1 –

Klub „Fort”, dzia∏ajàcy przy klubie garnizonowym w ¸om˝y, „Kompedium – Militarna
¸o m ˝ a ” .

Nie sposób pominàç równie˝ dzia∏alnoÊci, wspieranych przez Departament, struk-

tur spo∏ecznych, czego przyk∏adem jest dzia∏alnoÊç Towarzystwa Wiedzy Obronnej oraz
Towarzystwa Przyjació∏ Fortyfikacji, w których dzia∏a wielu obecnych i by∏ych wojsko-
wych. Warto dodaç, ˝e Towarzystwa Przyjació∏ Twierdzy Osowiec czy Twierdzy Modlin,
które w swych zadaniach statutowych zak∏adajà opiek´ nad konkretnymi zespo∏ami za-
bytkowymi, nie sà wyjàtkami. Szczególne uznanie nale˝y si´ dowódcom jednostek, na
terenie których znajdujà si´ obiekty zabytkowe. Potrafili oni w oparciu o te obiekty za-
inicjowaç programy szkolenia obywatelskiego ze szczególnym uwzgl´dnieniem dorob-
ku minionych pokoleƒ.

Wszystkie te dzia∏ania rokujà, ˝e cel nadrz´dny jakim jest ochrona naszego wspól-

nego dziedzictwa, w Si∏ach Zbrojnych RP, b´dzie nale˝ycie zauwa˝ony i d o c e n i o n y .

2 . Ochrona dóbr kultury w trakcie dzia∏aƒ zbrojnych

Oczywistym jest stwierdzenie, ˝e aby dzia∏ania wojenne prowadzone by∏y zgodnie

z normami mi´dzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych niezb´dne jest przestrzega-
nie przez si∏y zbrojne szeregu podstawowych zasad, wÊród których najwa˝niejsze jest do-
s t a r-czenie dowódcy, prowadzàcemu danà operacj´, odpowiednich informacji o p r z e-
ciwniku i otoczeniu. Muszà one obejmowaç m.in. istnienie i charakter wa˝nych obiektów
cywilnych, w tym szczególnie chronionych obiektów kulturalnych. Efektem zebranych
informacji mo˝e byç podj´cie w∏aÊciwych Êrodków ostro˝noÊci jak te˝ odpowiednich, za-
pewniajàcych ochron´ dóbr kultury, decyzji w trakcie dzia∏aƒ rozstrzygajàcych w o b r o-
nie oraz natarciu, dzia∏aƒ pomocniczych jak równie˝ dzia∏aƒ pokojowych i r e a l i z o w a-
nych w ramach ONZ oraz sojuszy wojskowych i politycznych. Spe∏nienie tego warunku
pozwoli na traktowanie jako integralnà ca∏oÊç: rozpoznania, analizy mo˝liwoÊci i w y-
znaczenia celów ataku oraz praktycznego przeprowadzenia dzia∏aƒ bojowych. Zapew-
ni to wykluczenie lub te˝ ograniczenie do minimum mo˝liwoÊci pora˝enia obiektów sà-
s i e d n i c h .

Trzeba zauwa˝yç, ˝e decydujàce znaczenie dla ochrony dóbr kultury podczas dzia-

∏aƒ zbrojnych ma wyszkolenie i przygotowanie, w tym zakresie, tak dowódców jak te˝
bezpoÊrednich realizatorów postawionych zadaƒ.

Podstawowe pytanie brzmi: Jakie sà mo˝liwoÊci minimalizowania negatywnych skut-

ków dzia∏aƒ zbrojnych? Punktem wyjÊcia jest niewàtpliwie mo˝liwie pe∏na wiedza o r e-
jonie dzia∏aƒ bojowych. Jest to szerokie pole do dzia∏ania m.in. dla komórek Wspó∏pra-
cy Cywilno-Wojskowej – z angielskiego Civil Military Co-operation (CIMIC). W i c h
bowiem zakresie kompetencji znajduje si´ przygotowanie i opracowanie bazy danych
o Êrodowisku cywilnym od w∏adz lokalnych poczàwszy, poprzez ludnoÊç miejscowà, or-
ganizacje mi´dzynarodowe i pozarzàdowe, uwarunkowania historyczno-kulturowe, a n a
obiektach dziedzictwa narodowego skoƒczywszy.

Te dane pozwalajà dowódcy kierujàcemu operacjà na podj´cie w procesie decyzyj-

nym w∏aÊciwych rozwiàzaƒ uwzgl´dniajàcych nie tylko aspekty militarne, ale tak˝e obiek-
ty i rejony, które powinny zostaç wy∏àczone z dzia∏aƒ bojowych. Zadania te sà realizo-

– 3 2 –

wane poprzez wszechstronne analizy cimikowskie oraz w ramach doboru, okreÊlania i w y-
znaczania celów militarnych zak∏adanych do osiàgni´cia.

W Wojskach Làdowych powo∏ano na szczeblach dowodzenia od Dowództwa Wo j s k

Làdowych do brygad w∏àcznie komórki Wspó∏pracy Cywilno-Wojskowej. Kadra oficer-
ska stanowiàca ich obsad´ posiada wszechstronne wykszta∏cenie i przygotowanie, w t y m
tak˝e zdobyte na uczelniach cywilnych. Podobne komórki istniejà w Wojskach Lo t n i-
czych i Obrony Powietrznej. Jednak˝e trzeba przyznaç, ˝e zasoby osobowe sà zbyt skrom-
ne w stosunku do bie˝àcych i planowanych potrzeb. Istnieje zatem potrzeba posi∏kowa-
nia si´ personelem mogàcym doraênie wspomagaç komórki CIMIC.

Warto zauwa˝yç, ˝e paƒstwa cz∏onkowie sojuszu pó∏nocno-atlantyckiego podj´∏y

wyzwanie polegajàce na przygotowaniu zespo∏ów ekspertów mogàcych wspieraç etato-
we komponenty dowództw i jednostek wojskowych. Do krajów tych zalicza si´ Po l s k a ,
która rozpocz´∏a proces tworzenia grup ekspertów cywilnych w kilku obszarach tema-
tycznych. Do dziedzin, w których przygotowujemy naszych przedstawicieli zaliczamy:
• sprawy publiczne;
• pomoc humanitarnà;
• kultur´ i dziedzictwo narodowe;
• g o s p o d a r k ´ ;
• infrastruktur´ cywilnà.

W interesujàcym nas obszarze kultury i dziedzictwa narodowego wyodr´bniono kil-

ka podgrup tematycznych. Sà to m.in.:
• odbudowa obiektów zabytkowych;
• odbudowa obiektów dziedzictwa kulturowego (w tym pomników);
• odtworzenie zbiorów i obiektów muzealnych;
• inwentaryzacja zabytków i zbiorów, w tym magazynowanie;
• religia, miejsca kultu;
• h i s t o r i o g r a f i a .

Praktycznym sprawdzianem dzia∏alnoÊci cimikowskiej sta∏a si´ misja stabilizacyjna

Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Iraku. Na potrzeby polskich ˝o∏nierzy, wÊród
wielu innych materia∏ów, przygotowano w Departamencie Wychowania i Pr o m o c j i
ObronnoÊci MON m.in.: Vademecum ˝o∏nierza – Irak, Informator dotyczàcy praw i o b o-
wiàzków ˝o∏nierzy uczestniczàcych w dzia∏aniach wojennych oraz S∏owniczek podstawowych
zwrotów arabskich. Materia∏y te, które otrzyma∏ ka˝dy ˝o∏nierz, przybli˝ajà histori´ Ira-
ku, omawiajà wierzenia i zwyczaje jego mieszkaƒców, charakteryzujà stosunki spo∏ecz-
ne, a tak˝e zawierajà praktyczne wskazówki zachowaƒ wobec ludnoÊci cywilnej. Ostat-
nio zakoƒczono prace majàce na celu przygotowanie materia∏u umo˝liwiajàcego polskim
˝o∏nierzom podj´cia skutecznych dzia∏aƒ ograniczajàcych wywóz z Iraku ruchomych
dóbr kultury. Opublikowano równie˝, w j´zyku polskim, angielskim i arabskim, fragmen-
ty wystàpienia Prezydenta Rzeczypospolitej Aleksandra KwaÊniewskiego, wyg∏oszone-
go podczas uroczystoÊci po˝egnania ˝o∏nierzy udajàcych si´ do Iraku, charakteryzujà-
cego zadania i cele misji stabilizacyjnej.

Rzeczpospolita Polska i jej Si∏y Zbrojne przyk∏adajà du˝à wag´ do ochrony dóbr kul-

tury i zasobów kulturalnych paƒstwa w sytuacjach zagro˝eƒ. Odpowiednie zapisy znaj-
dà si´ w opracowywanym obecnie projekcie Decyzji Ministra Obrony Narodowej w s p r a-

– 3 3 –

wie wprowadzenia Instrukcji dotyczàcej przestrzegania przez Si∏y Zbrojne RP zasad ochro-
ny dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego. Instrukcja ta, oprócz zapisów charak-
teryzujàcych zadania i kompetencje w zakresie ochrony dóbr kultury przez si∏y zbroj-
ne, zakresu tematyki obowiàzujàcej w procesie szkolenia ˝o∏nierzy, podstawowych zasad
dzia∏ania rodzajów si∏ zbrojnych w zakresie ochrony dóbr kultury w razie konfliktu zbroj-
nego zawiera równie˝ podstawowe zasady ochrony dóbr kultury realizowane przez si∏y
zbrojne jako ich u˝ytkownika lub w∏aÊciciela.

Nie mniej istotnà sprawà jest tworzenie bazy-katalogu obiektów chronionych, z i c h

charakterystykà, na wypadek konfliktu zbrojnego, zarówno w uk∏adzie zwartego wydaw-
nictwa jak i w systemie komputerowej informacji funkcjonujàcej na stanowiskach dowo-
dzenia, jako podstawy do decyzji dowódcy w zakresie ochrony dóbr kultury w trakcie çwi-
czeƒ i dzia∏aƒ zbrojnych oraz w procesie szkolenia wojska. Przygotowano, przy pomocy
OÊrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie, wojewódzkie bazy zabytków, które prze-
kazano do Wojewódzkich Sztabów Wojskowych i Sztabu Generalnego WP. Pr z y g o t o w a n o
równie˝ baz´ danych dla wspó∏pracy cywilno-wojskowej w ramach Sojuszu Pó ∏ n o c n o a t l a n-
tyckiego. Uwzgl´dniono w niej najwa˝niejsze obiekty kulturalne podlegajàce ochronie:
I . Polskie zabytki wpisane na List´ Âwiatowego Dziedzictwa kulturalnego i n a t u r a l n e-

go UNESCO

I I . Obiekty uznane za pomnik historii przez Prezydenta Rzeczypospolitej Po l s k i e j
I I I . Obiekty chronione na podstawie Ustawy z dnia 7 maja 1999 r, o ochronie terenów

by∏ych hitlerowskich obozów zag∏ady – Pomniki Zag∏ady

I V. Obiekty i zespo∏y zabytkowe wpisane do rejestru zabytków prowadzonych przez wo-

jewódzkich konserwatorów zabytków.
Zwrócono równie˝ uwag´ na podlegajàce ochronie polskie zasoby kultury:

• biblioteki tworzàce narodowy zasób biblioteczny
• najwa˝niejsze instytucje kultury w tym muzea
• zasoby archiwalne paƒstwa.
• najwa˝niejsze stanowiska archeologiczne

o r a z

• zabytkowe za∏o˝enia parkowe i krajobrazowe, w tym cmentarze.

Wszystkie te obiekty winny byç uwzgl´dnione na mapach wojskowych tak by by∏y

powszechnie znane i mog∏y podlegaç ochronie, zgodnie z normami prawa krajowego
i m i ´ d z y n a r o d o w e g o .

Prowadzone sà równie˝ dzia∏ania by programy szkolenia wojsk uwzgl´dnia∏y, w w i ´ k-

szym ni˝ dotychczas stopniu, problemy ochrony dóbr kultury w ramach zaj´ç z m i ´ d z y-
narodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych, i to nie tylko w aspekcie teo-
retycznym ale i praktycznym. Szczególnie wa˝nym jest çwiczenie umiej´tnoÊci i p r o c e d u r
wspó∏pracy z w∏adzami samorzàdowymi oraz s∏u˝bami i instytucjami odpowiedzialny-
mi za ochron´ dóbr kultury.

Jednym z istotnych elementów, które winny znaleêç si´ w programach kszta∏cenia

powinna byç ochrona dóbr kultury w prawie mi´dzynarodowym i wewn´trznym RP.
Warto wi´c przypomnieç najwa˝niejsze ustalenia z tej dziedziny.

Ochrona dóbr kultury w prawie mi´dzynarodowym stanowi cz´Êç ogólnych zasad do-

tyczàcych humanitaryzmu. Normy jej dotyczàce zawarte zosta∏y w II konwencji haskiej

– 3 4 –

z 1899 r., a nast´pnie rozwini´te w IV i IX konwencji z 1907 r. choç mówiono wtedy je-
dynie o koniecznoÊci zachowania niezb´dnych Êrodków ostro˝noÊci podczas obl´˝eƒ
i bombardowaƒ, aby w miar´ mo˝liwoÊci oszcz´dzone zosta∏y Êwiàtynie, gmachy s∏u˝à-
ce celom nauki, sztuki i dobroczynnoÊci oraz pomniki historyczne. Nie przewidywano
odpowiedzialnoÊci karnej za takie czyny pozostawiajàc to rozstrzygni´ciom wewn´trz-
nym poszczególnych paƒstw.

Po raz pierwszy w historii mi´dzynarodowego prawa dotyczàcego ochrony dóbr kul-

tury pos∏u˝ono si´ terminem „dobra kulturalne” w konwencji haskiej z 1954 r. We d ∏ u g
tej konwencji z punktu widzenia ochrony nie jest istotne pochodzenie obiektu lub oso-
ba jego w∏aÊciciela, lecz indywidualne cechy przedmiotu nale˝àcego do jednej z t r z e c h
k a t e g o r i i :
a . dobra ruchome i nieruchome, które posiadajà wielka wag´ dla dziedzictwa kultu-

ralnego narodu;

b . gmachy, których zasadniczym przeznaczeniem jest przechowywanie i wystawianie ru-

chomych dóbr kulturalnych;

c . oÊrodki obejmujàce znacznà liczb´ dóbr kulturalnych.

Ochrona dóbr kultury w rozumieniu konwencji obejmuje opiek´ nad nimi oraz ich

poszanowanie. Wyró˝niane sà dwa poziomy ochrony: w czasie pokoju i w czasie wojny.
Paƒstwa zobowiàza∏y si´ do organizacji ochrony dóbr kultury ju˝ w czasie pokoju by za-
pewniç im stosownà ochron´ wobec dajàcych si´ przewidzieç nast´pstw konfliktu zbroj-
nego. Dobra kultury nie mogà byç równie˝ przedmiotem represaliów.

Na mocy konwencji haskiej z 1954 r. paƒstwa zobowiàza∏y si´ powstrzymaç od u˝y-

wania dóbr kultury i ich bezpoÊredniego otoczenia do celów, które mog∏yby wystawiç
te dobra w razie konfliktu zbrojnego na zniszczenie lub uszkodzenie oraz powstrzymaç
si´ wobec nich od wszelkich aktów nieprzyjacielskich. Mo˝liwoÊç tej ochrony uchyla je-
dynie kategoryczna koniecznoÊç wojskowa, zdecydowana przez dowódc´ odpowiednie-
go szczebla (batalionu).

Wyró˝nia si´ ochron´ ogólnà i ochron´ specjalnà (po uwzgl´dnieniu szczególnych

warunków). Dobro kulturalne, po∏o˝one w pobli˝u wa˝nego obiektu wojskowego, mo-
˝e byç obj´te ochronà specjalnà, je˝eli strona konfliktu zobowià˝e si´, ˝e zaniecha u˝yt-
kowania danego obiektu lub wy∏àczy go z wszelkiego ruchu komunikacyjnego. Wy ∏ à c z e-
nie powinno byç przygotowane ju˝ w czasie pokoju. Dobro kulturalne obj´te ochronà
specjalnà posiada przywilej nietykalnoÊci i powinno byç zaopatrzone w znak rozpoznaw-
czy. Przywilej nietykalnoÊci, wobec nieuniknionej koniecznoÊci wojskowej, mo˝e uchy-
liç dowódca dywizji lub wy˝szy. Ochron´ dóbr kultury wzmacniajà przepisy PD (Pr o t o-
ko∏u Dodatkowego) I z 1977 r. oraz PD II z 1977 r. do konwencji genewskich z 1949 r.
dotyczàce konfliktu nie majàcego charakteru mi´dzynarodowego. Naruszenie obowiàz-
ku ochrony dóbr kultury w czasie konfliktu zbrojnego uznane zosta∏o za przest´pstwo.

Ochrona dóbr kultury obowiàzuje równie˝, o czym warto pami´taç, na terenach

okupowanych. Paƒstwo okupujàce ma obowiàzek popieraç dzia∏ania w∏adz narodowych
terytorium okupowanego majàce na celu ochron´ dóbr kultury. W razie koniecznoÊci
podj´cia natychmiast czynnoÊci ratowniczych, paƒstwo okupujàce w porozumieniu z w ∏ a-
dzami narodowymi ma obowiàzek podj´cie takich dzia∏aƒ. Obowiàzek ochrony dóbr kul-
tury spoczywa równie˝ na zbrojnym ruchu oporu.

– 3 5 –

Konwencja haska z 1954 r. na∏o˝y∏a na paƒstwa obowiàzek wprowadzenia do regu-

laminów i instrukcji wojskowych zapisów, które zapewniajà realizacj´ jej postanowieƒ.
Tworzenia w si∏ach zbrojnych szacunku dla dóbr kultury i dóbr kulturalnych wszystkich
narodów, a tak˝e utworzenia w si∏ach zbrojnych komórek organizacyjnych bàdê zespo-
∏ów osób o specjalnych kwalifikacjach, których podstawowym zadaniem powinno byç czu-
wanie nad poszanowaniem dóbr kulturalnych i wspó∏praca z w∏adzami cywilnymi, do któ-
rych nale˝y opieka nad tymi dobrami. Wzmocnienie tych postanowieƒ stanowi protokó∏
II z 1999 r.

Sygnatariusze Konwencji zobowiàzali si´ do przestrzegania wszelkich zakazów do-

tyczàcych kradzie˝y, rabunku lub bezprawnego przyw∏aszczania dóbr kulturalnych oraz
aktów wandalizmu, a tak˝e powstrzymania si´ od stosowania rekwizycji wobec rucho-
mych dóbr kulturalnych. OdpowiedzialnoÊç karna za nieposzanowanie dóbr kultural-
nych zosta∏a wzmocniona na podstawie art.15 protoko∏u II z 1999 r.

W prawie krajowym kary za naruszenie ochrony dóbr kultury okreÊla Kodeks Kar-

ny, z 6 czerwca 1977 r., który stanowi w art. 125:
1 . Kto na obszarze okupowanym, zaj´tym lub na którym toczà si´ dzia∏ania zbrojne,

naruszajàc prawo mi´dzynarodowe, niszczy, uszkadza lub zabiera dobro kultury,
podlega karze pozbawienia wolnoÊci od roku do lat 10;

2 . Je˝eli czyn dotyczy dobra majàcego szczególne znaczenie dla kultury, sprawca pod-

lega karze pozbawienia wolnoÊci na czas nie krótszy od 3 lat.
Podmiotem post´powania jest osoba wojskowa i cywilna paƒstwa okupujàcego. Nie

mo˝e nim byç obywatel paƒstwa, którego terytorium jest okupowane, zaj´te lub na któ-
rym toczà si´ dzia∏ania zbrojne. Za takie czyny obywatele ponoszà odpowiedzialnoÊç
przed wymiarem sprawiedliwoÊci w∏asnego paƒstwa i na podstawie innych przepisów.

Ochron´ dóbr kultury wzmacnia równie˝ konwencja o ochronie Êwiatowego dzie-

dzictwa kulturalnego i naturalnego podpisana w Pary˝u 16 listopada 1972 r. Wpro-
wadzi∏a ona do prawa mi´dzynarodowego okreÊlenie „dziedzictwo kulturalne”
i „dziedzictwo naturalne”. Przypomnieç wypada, ˝e dziedzictwo kulturalne to: zabytki,
zespo∏y budowli, miejsca zabytkowe zaÊ dziedzictwo naturalne to: pomniki przyrody, for-
macje geologiczne i fizjograficzne oraz strefy o ÊciÊle oznaczonych granicach, miejsca
lub strefy naturalne. Identyfikowanie i wyznaczenie granic wszelkiego rodzaje dóbr na-
le˝y do ka˝dego paƒstwa b´dàcego stronà konwencji, na którego terytorium one si´
z n a j d u j à .

Wykaz dóbr b´dàcych na liÊcie Êwiatowego dziedzictwa kulturalnego i n a t u r a l n e g o

prowadzony jest przez UNESCO i aktualizowany co 2 lata. Polska posiada 17 obiek-
tów wpisanych na list´ (stan na po∏ow´ 2003 r.).

3 . Wojsko jako u˝ytkownik i w∏aÊciciel dóbr kultury

W Wojsku Polskim koordynacjà dzia∏aƒ w zakresie ochrony obiektów nierucho-

mych, b´dàcych w zarzàdzie wojska, zajmuje si´ Oddzia∏ Ochrony Ârodowiska i O b i e k-
tów Zabytkowych Departamentu Infrastruktury MON dzia∏ajàcy poprzez Re j o n o w e
Zarzàdy Infrastruktury. Generalnie zabytki nieruchome u˝ytkowane przez wojsko mo˝-
na podzieliç na dwie grupy:

– 3 6 –

1 . Obiekty militarne (twierdze, forty, pojedyncze budynki i kompleksy koszarowe,

miejsca upami´tnione walkami o niepodleg∏oÊç itp.).

2 . Obiekty cywilne adaptowane do celów wojskowych (pa∏ace, dwory, koÊcio∏y, cerkwie,

szpitale, parki i ogrody o cechach zabytkowych itp.).
Obecnie w u˝ytkowaniu wojska znajduje si´ 113 kompleksów zabytkowych obj´-

tych ochronà konserwatorskà, w tym kilkadziesiàt zespo∏ów i obiektów architektury
obronnej. W wi´kszoÊci nie spe∏niajà ostrych wymogów wytrzyma∏oÊciowych stawianych
dziÊ przed nowoczesnymi formami budownictwa militarnego, co nie oznacza, ˝e nie po-
dejmowane sà próby dostosowania ich do tych wymagaƒ, oczywiÊcie pod nadzorem
obowiàzujàcego prawa. Czyni si´ tak z uwagi na du˝e straty jakie ponios∏a kultura pol-
ska. Du˝ym nak∏adem Êrodków finansowych poniesionych z bud˝etu MON wyremon-
towano wiele obiekty, przyk∏adowo: zamek Czocha w LeÊnej, zespó∏ budynków Cyta-
deli Warszawskiej, czy budynek Centralnego Archiwum Wojskowego w M o d l i n i e .

Zmieniajàce si´ potrzeby wojska, w szczególnoÊci zaÊ zmniejszanie si´ jego stanu oso-

bowego sprawia, ˝e du˝a liczba wojskowych nieruchomoÊci zabytkowych jest w c h w i l i
obecnej zb´dna lub czasowo niewykorzystywana na rzecz obronnoÊci. NieruchomoÊci
te sà zagospodarowywane przez Wojskowà Agencj´ Mieszkaniowà i Agencj´ Mienia
Wo j s k o w e g o .

Warto zwróciç uwag´ na ochron´ szczególnie bliskich nam wojskowym, zabytków m i-

litarnych. Wydaje si´ bowiem, ˝e ta kategoria jest niedoceniana i niejako znajduje si´ n a
uboczu zainteresowania w∏adz odpowiedzialnych za ochron´ zabytków w czasie pokoju.

Stwierdzenie, ˝e obiekty architektury militarnej mogà byç zabytkami wartymi ochro-

ny, potraktowane jako odkrycie, by∏oby co najmniej dziwne. Fakt, ˝e urzàdzenia czy
maszyny – samochód, samolot, dzia∏o, radiostacja, a nawet elementy umundurowania
czy wyposa˝enia – wyprodukowane przed kilkudziesi´ciu czy kilkuset laty – majà war-
toÊç materialnà przeliczalnà na pieniàdze, w∏aÊciwie nikogo nie dziwi. Znajdujà one
swoje miejsce w muzeach, w których sà gromadzone i udost´pniane zwiedzajàcym.
Znacznie mniej powszechnà jest jednak ÊwiadomoÊç, ˝e równie˝ obiekty architektury
obronnej, a wi´c miejsca walk i zmagaƒ oraz s∏u˝àce do tego urzàdzenia to tak˝e cen-
ne elementy dziedzictwa kulturowego. Obiekty te stojà cz´sto opuszczone, wyposa˝e-
nie zosta∏o wywiezione lub zdewastowane, ale „duch tych miejsc” pozosta∏.

Straty w tej substancji sà cz´sto trudne do oszacowania poniewa˝ dla wartoÊci kul-

tury nie ma odpowiedniej miary. Z kulturalnego krajobrazu Polski usuwa si´ wspania-
∏à kart´, zape∏nionà przez wiele lat pracà i myÊlà wojskowych in˝ynierów i t e c h n i k ó w .

Jaka ma byç przysz∏oÊç opustosza∏ych, stojàcych cz´sto w centrum miast murów

i s∏awnych niegdyÊ koszar czy obiektów militarnych? Jako zabytki techniki i a r c h i t e k t u-
ry muszà one przetrwaç. Pierwszym krokiem, jak si´ wydaje, muszà byç zmiany w m i e j-
scowych planach przestrzennego zagospodarowania stwarzajàce warunki i podstawy do
adaptacji tych obiektów na potrzeby centrów kultury, handlu czy oÊwiaty. W tym kon-
tekÊcie trzeba odpowiedzieç na dwa pytania:
1 . Czy jest mo˝liwe uratowanie najcenniejszych, a zb´dnych wojsku, obiektów archi-

tektury militarnej?

2 . Czy mo˝na znaleêç nowy sposób u˝ytkowania zespo∏u czy obiektu fortyfikacyjnego

(militarnego) lub koszarowego?

– 3 7 –

Na oba te pytania trzeba odpowiedzieç twierdzàco. Pozostaje jednak odpowiedzieç

na jeszcze jedno pytanie, bodaj czy nie najwa˝niejsze. Czy chcemy zachowaç Êlady na-
szego dziedzictwa kultury technicznej i militarnej? Nale˝y sàdziç, ˝e i na to pytanie od-
powiedê winna byç twierdzàca.

Warto pami´taç, ˝e dawne fortyfikacje zarówno grodziska, zamki jak te˝ pozosta-

∏oÊci po wielkich systemach obronnych z XIX wieku wznoszonych na ziemiach polskich
przez zaborców, a wreszcie fortyfikacje, systemy umocnieƒ i obszary warowne najnow-
sze, to dzie∏a przede wszystkim myÊli in˝ynierskiej i technicznej. Wiele obiektów ciàgle
rozbudowywano i modernizowano, dzi´ki czemu mamy w istniejàcej dzisiaj strukturze
bogatà mozaik´ ró˝nych stylów i technik wznoszenia obiektów militarnych. Zajmujà
one wielkie obszary i posiadajà skomplikowane konstrukcje, ale w gruncie rzeczy, to co
w nich najbardziej cenne, to w∏aÊnie wyobraênia twórcza, to ˝e ktoÊ dostrzeg∏ kszta∏t roz-
planowany póêniej na przestrzeni kilkudziesi´ciu czy kilkuset hektarów. Wy k o r z y s t a ∏
w tych dzia∏aniach warunki terenowe, wkomponowujàc budowane obiekty w i s t n i e j à c e
Êrodowisko przyrodnicze, a niekiedy dostosowujàc je do potrzeb wznoszonego dzie∏a.
Niektóre fortyfikacje sà cz´sto tak rozleg∏e, ˝e wyst´pujà w kilku województwach. prze-
kraczajàc granice administracyjne. Mi´dzyrzecki Rejon Umocniony, Wa∏ Pomorski czy
Linia Mo∏otowa to tylko przyk∏ady takich zespo∏ów obronnych.

Je˝eli mówimy o ochronie fortyfikacji to oczywiÊcie muszà si´ nimi zajàç konserwa-

torzy, ale los ich mo˝e bardziej zale˝y od tego co czynià ich dzisiejsi u˝ytkownicy, w∏a-
Êciciele, a tak˝e mi∏oÊnicy. Przyk∏adem tych ostatnich jest bardzo aktywne i p o s i a d a j à-
ce oddzia∏y w ca∏ym kraju Towarzystwo Przyjació∏ Fortyfikacji. W gruncie rzeczy tego
rodzaju nietypowe i szczególne rodzaje zabytków potrzebujà takiej w∏aÊnie opieki. Fa-
chowcy, konserwatorzy sà od tego, ˝eby formu∏owaç prawo, ˝eby próbowaç znaleêç fun-
dusze czy wreszcie organizowaç ró˝ne formy ochrony. Prawdziwa jednak opieka nale-
˝y do u˝ytkowników i mi∏oÊników, do ludzi, którzy majà ÊwiadomoÊç potrzeb w t y m
zakresie. Od dowódcy, który prowadzàc prace budowlane i modernizacyjne, przystoso-
wujàce obiekt do aktualnych potrzeb dowodzonej przez siebie jednostki, dba jednocze-
Ênie o zachowanie istotnych rozwiàzaƒ i detali architektonicznych. Ma jednoczeÊnie
ÊwiadomoÊç, ˝e teren, który mu podlega zosta∏ rozplanowany zgodnie z myÊlà obejmu-
jàcà ca∏oÊç przedsi´wzi´cia i zburzenie jakiegoÊ wa˝nego elementu, w tym równie˝ zni-
welowanie dzie∏ ziemnych zak∏óci zak∏adanà przez twórców harmoni´.

Powszechnà jest ÊwiadomoÊç, ˝e obiektem chronionym mogà byç obiekty techniki

i kultury materialnej, takie jak stare kopalnie, huty, warsztaty, budowle, konstrukcje, urzà-
dzenia, Êrodki transportu, maszyny, instrument naukowe i wyroby szczególnie charak-
terystyczne dla dawnych form gospodarki, techniki i nauki, gdy sà one unikatami lub
wià˝à si´ z wa˝nym etapem post´pu technicznego. Czy˝, popularnie mówiàc „militaria”
nie spe∏niajà tych warunków? Niewàtpliwie tak.

Podstawowym elementem, który decyduje o losach tego rodzaju zabytków jest Êwia-

domoÊç koniecznoÊci ich ochrony. Przyk∏adem negatywnym mogà byç trudnoÊci z d o-
tarciem do ÊwiadomoÊci decydentów, ˝e dawne forty, bastiony i zasoby budowlane ar-
chitektury militarnej to nie tylko coÊ, co nam sp´dza sen z oczu i co jest k∏opotem. To
równie˝ pewne wartoÊci materialne i pewien konkretny potencja∏. W momencie, kiedy
dachy nie b´dà reperowane, a rynny naprawiane to te obiekty stanà si´ tylko ruinami

– 3 8 –

przeznaczonymi do wyburzenia, a w ich miejsce b´dziemy stawiali nowe, byç mo˝e no-
woczeÊniejsze, na pewno bardziej funkcjonalne, ale czy nie zatracimy przy okazji rze-
czy cenniejszej ni˝ jedynie materialny ich charakter? Bardzo wa˝nym wydaje si´ rozpo-
znanie potrzeb. Trzeba okreÊliç wartoÊci i zagro˝enia tak by powiàzaç ju˝ istniejàce
zasoby, w tym wykorzystywane poprzednio przez wojsko, z potrzebami miejscowymi. Nie-
zb´dnym te˝ wydaje si´ planowanie i przewidywanie w d∏u˝szej perspektywie czasowej.
O tym, ˝e jednostka wojskowa b´dzie przekazywa∏a jakiÊ obiekt w∏adze samorzàdowe
winny byç powiadomione z kilkuletnim wyprzedzeniem, tak by by∏o doÊç czasu na przy-
gotowanie projektu celowego wykorzystania przejmowanego majàtku.

Istotnà sprawà jest te˝ rola tych obiektów w krajobrazie kulturowym. Niech fort, ko-

szary czy schron nie b´dzie przyk∏adem czegoÊ, co psuje krajobraz. Bastion wraz z z i e-
lenià fortecznà mo˝e równie˝ kszta∏towaç ten krajobraz i mo˝e byç wa˝nym wyznacz-
nikiem tego krajobrazu. Ale musimy to jasno okreÊliç, ˝e tak jest i powiedzieç dlaczego
jest on na tej ziemi wartoÊcià, ˝e ma zwiàzek z istotnà przesz∏oÊcià, z historià. Próba re-
aktywowania historycznych obiektów to pewien wyraz szacunku dla poprzednich poko-
leƒ. Trudno cywilizacyjnie rozwijaç si´ krajowi, który nie szanuje swoich poprzedników,
nie szanuje tego czego dokonali. Szacunek dla tego co ju˝ dziÊ mo˝na nazwaç zabytkiem
jest te˝ Êwiadectwem cywilizacji.

W roku 1999 Zarzàd G∏ówny Towarzystwa Przyjació∏ Fortyfikacji zainicjowa∏ cykl

mi´dzynarodowych konferencji naukowych poÊwi´conych problematyce ochrony i r e-
waloryzacji zabytkowych zespo∏ów i dzie∏ fortyfikacji – jako europejskiego dziedzictwa
kultury. Tematem przewodnim cyklu jest has∏o „Fortyfikacje Europejskim Dziedzic-
twem Kultury”. W za∏o˝eniu kolejnych spotkaƒ postanowiono przedstawiç ró˝norodnoÊç
koncepcji obronnych i dzie∏ nowszej fortyfikacji wyst´pujàcych na obszarze Polski oraz
podkreÊlenie fenomenu terytorium naszego kraju, jedynego w swoim rodzaju, otwarte-
go muzeum fortyfikacji europejskiej. Bogactwo i zró˝nicowanie architektury militaris uzy-
skuje nowy wymiar, o czy warto pami´taç, w dobie jednoczàcej si´ Europy.

Do tej pory odby∏o si´ szeÊç spotkaƒ poÊwi´conym walorom fortyfikacji: rosyjskich

( Twierdza D´blin), austriackich (Twierdza PrzemyÊl), pruskich (Twierdza K∏odzko), nie-
mieckich umocnieƒ dwudziestowiecznych (Frysztak) oraz najnowszych poradzieckich
(Borne Sulinowo) i polskich (Hel i Jastarnia). We wszystkich tych spotkaniach, co war-
to podkreÊliç, aktywnie uczestniczyli ludzie w mundurach, nie tylko jako obserwatorzy
ale wspó∏organizatorzy.

Pami´tajàc, ˝e materia∏y z poszczególnych konferencji publikowane sà w cyklu wydaw-

niczym „Fortyfikacje”, warto by dowódcy i osoby prowadzàce w wojsku szkolenie obywa-
telskie oraz odpowiedzialne za infrastruktur´ wojskowà zapozna∏y si´ z cennymi uwagami
i wnioskami zg∏aszanymi w trakcie obrad. Byç mo˝e pomo˝e to w ochronie historycznego
majàtku jakim jeszcze dziÊ dysponuje wojsko, a przede wszystkim pozytywnie wp∏ynie na
ukszta∏towanie ÊwiadomoÊci koniecznoÊci ochrony dziedzictwa historycznego.

4 . Nowe uregulowania prawne ochrony zabytków w Po l s c e

Po przesz∏o czterdziestu jeden latach obowiàzywania ustawy z 15 lutego 1962 r.

o ochronie dóbr kultury, 17 listopada 2003 r. wesz∏a w ˝ycie ustawa o ochronie zabyt-

– 3 9 –

ków i opiece nad zabytkami. Ta d∏ugo oczekiwana nowa regulacja prawna ma istotne
znaczenie dla organizacji ochrony dziedzictwa narodowego w naszym kraju, a j e d n o c z e-
Ênie powoduje, ˝e zagadnienie to przedstawiono w sposób odpowiadajàcy aktualnym po-
trzebom i w y z w a n i o m .

Jakie znaczenie ma nowa ustawa dla si∏ zbrojnych? W jaki sposób mo˝e wp∏ynàç na

proces szkolenia wojsk? Jakie wreszcie stawia zadania i jakie daje mo˝liwoÊci dzia∏ania
jednostkom wojskowym, szczególnie tym w których u˝ytkowaniu znajdujà si´ obiekty za-
b y t k o w e ?

Wojsko w swej istocie nie jest powo∏ane do ochrony zabytków. Pami´tajàc jednak,

˝e wojna, rozumiana szerzej ni˝ tylko dzia∏ania prowadzone przez regularne jednostki
wojskowe, zawsze stanowi∏a najwi´ksze zagro˝enie dla pamiàtek przesz∏oÊci, warto przy-
bli˝yç najwa˝niejsze zapisy nowej ustawy cz∏onkom naszych si∏ zbrojnych. Z drugiej stro-
ny wojsko jest nadal u˝ytkownikiem wielu, mimo systematycznego zmniejszania tej licz-
by, obiektów wpisanych do rejestru zabytków i nowa ustawa w tym zakresie dotyczy go
bezpoÊrednio. Z przepisami w zakresie ochrony zabytków powinni si´ równie˝ zapoznaç
animatorzy dzia∏alnoÊci kulturalnej i turystycznej w wojsku oraz wszyscy ci, którzy od-
powiadajà za kszta∏cenie obywatelskie ˝o∏nierzy, a mo˝e przede wszystkim dowódcy re-
alizujàcy postawione im zadania w stycznoÊci z obiektami zabytkowymi. Ma to szcze-
gólne znaczenie wobec rosnàcego zaanga˝owania naszych si∏ zbrojnych poza granicami
kraju. Bowiem straty w tej dziedzinie sà nie do powetowania, zubo˝ajà nas nie tylko ma-
terialnie ale i duchowo, co w dobie globalnej integracji jest szczególnie istotne. Tr z e b a
zdaç sobie wreszcie spraw´ z tego, ˝e ˝o∏nierz Êwiadomy swej przesz∏oÊci, rozumiejàcy
koniecznoÊç ochrony jej Êwiadectw to jednoczeÊnie Êwiadomy obywatel Rzeczypospo-
litej Polskiej wykonujàcy swój zawód, a cz´sto misj´, zgodnie z zasadami humanitarne-
go prawa konfliktów zbrojnych i w interesie ca∏ej ludzkiej spo∏ecznoÊci.

Jakie sà zatem g∏ówne treÊci U S TAW Y z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków

i opiece nad zabytkami

(Dz.U. z dnia 17 wrzeÊnia 2003 r., D z . U. 03.162.1568) ?

W art. 1, charakteryzujàcym zawartoÊç Ustawy mówi si´, ˝e okreÊla ona przedmiot,

zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego
programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz finansowania prac konserwa-
torskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a tak˝e organizacj´ or-
ganów ochrony zabytków. Niezwykle cenne sà zapisane w art. 3 okreÊlenia oznaczajà-
ce g∏ówne poj´cia u˝yte w dokumencie. Pozwalajà one na pos∏ugiwanie si´ przez
ustawodawc´ jak i czytelnika ustawy tym samym j´zykiem i u˝ywanie to˝samych poj´ç.
WÊród tych okreÊleƒ warto wymieniç:
1 ) z a b y t e k – nieruchomoÊç lub rzecz ruchomà, ich cz´Êci lub zespo∏y, b´dàce dzie∏em

cz∏owieka lub zwiàzane z jego dzia∏alnoÊcià i stanowiàce Êwiadectwo minionej epo-
ki bàdê zdarzenia, których zachowanie le˝y w interesie spo∏ecznym ze wzgl´du na
posiadanà wartoÊç historycznà, artystycznà lub naukowà;

2 ) zabytek nieru c h o m y – nieruchomoÊç, jej cz´Êç lub zespó∏ nieruchomoÊci, o k t ó r y c h

mowa w pkt 1;

3 ) zabytek ru c h o m y – rzecz ruchomà, jej cz´Êç lub zespó∏ rzeczy ruchomych, o k t ó r y c h

mowa w pkt 1;

– 4 0 –

4 ) zabytek archeologiczny – zabytek nieruchomy, b´dàcy powierzchniowà, podziemnà

lub podwodnà pozosta∏oÊcià egzystencji i dzia∏alnoÊci cz∏owieka, z∏o˝onà z n a w a r-
stwieƒ kulturowych i znajdujàcych si´ w nich wytworów bàdê ich Êladów albo zaby-
tek ruchomy, b´dàcy tym wytworem;

5 ) instytucja kultury wyspecjalizowana w opiece nad zabytkami – instytucj´ kultury

w rozumieniu przepisów o organizowaniu i prowadzeniu dzia∏alnoÊci kulturalnej, któ-
rej celem statutowym jest sprawowanie opieki nad zabytkami;

6 ) prace konserwatorskie – dzia∏ania majàce na celu zabezpieczenie i utrwalenie sub-

stancji zabytku, zahamowanie procesów jego destrukcji oraz dokumentowanie tych
d z i a ∏ a ƒ ;

7 ) prace restauratorskie – dzia∏ania majàce na celu wyeksponowanie wartoÊci artystycz-

nych i estetycznych zabytku, w tym, je˝eli istnieje taka potrzeba, uzupe∏nienie lub
odtworzenie jego cz´Êci, oraz dokumentowanie tych dzia∏aƒ;

8 ) roboty budowlane – roboty budowlane w rozumieniu przepisów Prawa budowlane-

go, podejmowane przy zabytku lub w otoczeniu zabytku;

9 ) badania konserwatorskie – dzia∏ania majàce na celu rozpoznanie historii i f u n k c j i

zabytku, ustalenie u˝ytych do jego wykonania materia∏ów i zastosowanych techno-
logii, okreÊlenie stanu zachowania tego zabytku oraz opracowanie diagnozy, projek-
tu i programu prac konserwatorskich, a je˝eli istnieje taka potrzeba, równie˝
programu prac restauratorskich;

1 0 ) badania architektoniczne – dzia∏ania ingerujàce w substancj´ zabytku, majàce na

celu rozpoznanie i udokumentowanie pierwotnej formy obiektu budowlanego oraz
ustalenie zakresu jego kolejnych przekszta∏ceƒ;

1 1 ) badania archeologiczne – dzia∏ania majàce na celu odkrycie, rozpoznanie, udoku-

mentowanie i zabezpieczenie zabytku archeologicznego;

1 2 ) historyczny uk∏ad urbanistyczny lub ru r a l i s t y c z n y – przestrzenne za∏o˝enie miej-

skie lub wiejskie, zawierajàce zespo∏y budowlane, pojedyncze budynki i formy za-
projektowanej zieleni, rozmieszczone w uk∏adzie historycznych podzia∏ów
w∏asnoÊciowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg;

1 3 ) historyczny zespó∏ budowlany – powiàzanà przestrzennie grup´ budynków wyodr´b-

nionà ze wzgl´du na form´ architektonicznà, styl, zastosowane materia∏y, funkcj´,
czas powstania lub zwiàzek z wydarzeniami historycznymi;

1 4 ) krajobraz kulturowy – przestrzeƒ historycznie ukszta∏towanà w wyniku dzia∏alno-

Êci cz∏owieka, zawierajàcà wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze;

1 5 ) o t o c z e n i e – teren wokó∏ lub przy zabytku wyznaczony w decyzji o wpisie tego tere-

nu do rejestru zabytków w celu ochrony wartoÊci widokowych zabytku oraz jego
ochrony przed szkodliwym oddzia∏ywaniem czynników zewn´trznych.
Art. 4 wyjaÊnia, ˝e ochrona zabytków polega na podejmowaniu przez organy admi-

nistracji publicznej dzia∏aƒ majàcych na celu:
1 ) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umo˝liwiajàcych

trwa∏e zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i u t r z y m a n i e ;

2 ) zapobieganie zagro˝eniom mogàcym spowodowaç uszczerbek dla wartoÊci zabytków;
3 ) udaremnianie niszczenia i niew∏aÊciwego korzystania z z a b y t k ó w ;

– 4 1 –

4 ) przeciwdzia∏anie kradzie˝y, zagini´ciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za gra-

n i c ´ ;

5 ) kontrol´ stanu zachowania i przeznaczenia zabytków;
6 ) uwzgl´dnianie zadaƒ ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym

oraz przy kszta∏towaniu Êrodowiska.
Niezwykle wa˝ny jest art. 5 okreÊlajàcy zadania jakie winien wype∏niç w∏aÊciciel lub

posiadacz zabytku. Jego opieka polega w szczególnoÊci, na zapewnieniu warunków:
1 ) naukowego badania i dokumentowania zabytku;
2 ) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy za-

b y t k u ;

3 ) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie;
4 ) korzystania z zabytku w sposób zapewniajàcy trwa∏e zachowanie jego wartoÊci;
5 ) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla hi-

storii i k u l t u r y .
Przypomina si´ jednoczeÊnie, w art. 6.1, co jest wa˝ne dla u˝ytkowników wojskowych,

˝e ochronie i opiece podlegajà, bez wzgl´du na stan zachowania:
1 ) zabytki nieru c h o m e b´dàce, w s z c z e g ó l n o Ê c i :

d ) dzie∏ami budownictwa obronnego,

g ) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni,

h ) miejscami upami´tniajàcymi wydarzenia historyczne bàdê dzia∏alnoÊç wybitnych

osobistoÊci lub instytucji;

2 ) zabytki ru c h o m e b´dàce, w s z c z e g ó l n o Ê c i :

c ) numizmatami oraz pamiàtkami historycznymi, a zw∏aszcza militariami, sztan-

darami, piecz´ciami, odznakami, medalami i o r d e r a m i ,

d ) wytworami techniki, a zw∏aszcza urzàdzeniami, Êrodkami transportu oraz ma-

szynami i narz´dziami Êwiadczàcymi o kulturze materialnej, charakterystycz-
nymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentujàcymi poziom nauki
i rozwoju cywilizacyjnego,

h ) przedmiotami upami´tniajàcymi wydarzenia historyczne bàdê dzia∏alnoÊç wybit-

nych osobistoÊci lub instytucji;

Ustawa w art. 7 stwierdza, ˝e formami ochrony zabytków sà:

1 ) wpis do rejestru zabytków;
2 ) uznanie za pomnik historii;
3 ) utworzenie parku kulturowego;
4 ) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.

Warto pami´taç, ˝e rejestr zabytków znajdujàcych si´ na terenie województwa pro-

wadzi wojewódzki konserwator zabytków. Wpisuje si´ do niego zabytek nieruchomy na
podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków z urz´du bàdê
na wniosek w∏aÊciciela zabytku nieruchomego lub u˝ytkownika wieczystego gruntu, na
którym znajduje si´ ten zabytek. Do rejestru, co szczególnie jest istotne przy za∏o˝eniach
fortyfikacyjnych, mo˝e byç równie˝ wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru,
a tak˝e nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku.

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek ministra w∏aÊciwego do spraw kul-

tury i ochrony dziedzictwa narodowego, w drodze rozporzàdzenia, mo˝e uznaç za po-

– 4 2 –

mnik historii zabytek nieruchomy wpisany do rejestru lub park kulturowy o s z c z e g ó l-
nej wartoÊci dla kultury, okreÊlajàc jego granice. Na dzieƒ dzisiejszy na liÊcie pomników
historii zosta∏o wpisanych 17 zespo∏ów lub obiektów.

Minister w∏aÊciwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego mo˝e przed-

stawiç Komitetowi Dziedzictwa Âwiatowego wniosek o wpis pomnika historii na „List´
dziedzictwa Êwiatowego” w celu obj´cia tego pomnika ochronà na podstawie Konwen-
cji w sprawie ochrony Êwiatowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyj´tej
w Pary˝u dnia 16 listopada 1972 r. (Dz.U. z 1976 r. Nr 32, poz. 190 i 191). Obecnie na
liÊcie tej jest 17 zespo∏ów lub obiektów znajdujàcych si´ na terenie Polski (nie jest to li-
sta to˝sama z listà pomników historii).

Najni˝szy stopieƒ ochrony, obejmujàcy jednak najwi´kszà liczb´ zabytków, zapew-

nia ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Ra d a
gminy, po zasi´gni´ciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, na podstawie
uchwa∏y, mo˝e utworzyç park kulturowy w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz
zachowania wyró˝niajàcych si´ krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi cha-
rakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Powinni o tym pa-
mi´taç zarzàdcy nieruchomoÊci znajdujàcych si´ we w∏adaniu wojska, zanim podejmà
dzia∏ania budowlane na terenie jednostki. Dotyczy to równie˝ Agencji Mienia Wo j s k o-
wego zagospodarowujàcej obiekty czasowo lub trwale zb´dne dla si∏ zbrojnych.

Zagospodarowanie na cele u˝ytkowe zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru,

o czym mówi art. 25 Ustawy, wymaga posiadania przez jego w∏aÊciciela lub posiadacza:
1 ) dokumentacji konserwatorskiej okreÊlajàcej stan zachowania zabytku nieruchome-

go i mo˝liwoÊci jego adaptacji, z uwzgl´dnieniem historycznej funkcji i wartoÊci te-
go zabytku;

2 ) uzgodnionego z wojewódzkim konserwatorem zabytków programu prac konserwa-

torskich przy zabytku nieruchomym, okreÊlajàcego zakres i sposób ich prowadze-
nia oraz wskazujàcego niezb´dne do zastosowania materia∏y i t e c h n o l o g i e ;

3 ) uzgodnionego z wojewódzkim konserwatorem zabytków programu zagospodaro-

wania zabytku nieruchomego wraz z otoczeniem oraz dalszego korzystania z t e g o
zabytku, z uwzgl´dnieniem wyeksponowania jego wartoÊci.
W celu spe∏nienia powy˝szych wymagaƒ wojewódzki konserwator zabytków jest

obowiàzany nieodp∏atnie udost´pniç do wglàdu w∏aÊcicielowi lub posiadaczowi zabyt-
ku nieruchomego posiadanà przez siebie dokumentacj´ tego zabytku oraz umo˝liwiç do-
konywanie niezb´dnych odpisów z tej dokumentacji.

Niezale˝nie od obowiàzków wynikajàcych z opieki nad zabytkami, okreÊlonych w a r t .

5, w∏aÊciciel lub posiadacz zabytku wpisanego do rejestru lub zabytku znajdujàcego si´
w wojewódzkiej ewidencji zabytków ma obowiàzek zawiadomienia wojewódzkiego kon-
serwatora zabytków o:
1 ) uszkodzeniu, zniszczeniu, zagini´ciu lub kradzie˝y zabytku, niezw∏ocznie po powzi´-

ciu wiadomoÊci o wystàpieniu zdarzenia;

2 ) zagro˝eniu dla zabytku, niezw∏ocznie po powzi´ciu wiadomoÊci o wystàpieniu za-

g r o ˝ e n i a ;

4 ) zmianach dotyczàcych stanu prawnego zabytku, nie póêniej ni˝ w terminie miesià-

ca od dnia ich wystàpienia lub powzi´cia o nich wiadomoÊci.

– 4 3 –

Nie wszyscy dowódcy i administratorzy obiektów wojskowych wiedzà, ˝e organy

ochrony zabytków w czasie uzgodnionym z w∏aÊcicielem lub posiadaczem przedmiotu
b´dàcego zabytkiem lub posiadajàcego cechy zabytku mogà prowadziç badania tego
przedmiotu w miejscu, w którym przedmiot ten si´ znajduje. Mówià o tym art. 29 i 3 0
Ustawy. W przypadku odmowy udost´pnienia przedmiotu, o którym mowa, wojewódz-
ki konserwator zabytków mo˝e wydaç decyzj´ nakazujàcà jego udost´pnienie na czas
niezb´dny do wykonania badaƒ, jednak nie d∏u˝szy ni˝ 3 miesiàce od dnia, w k t ó r y m
decyzja sta∏a si´ ostateczna. Dodatkowo w∏aÊciciel lub posiadacz zabytku nieruchome-
go bàdê nieruchomoÊci o cechach zabytku jest obowiàzany udost´pniç ten zabytek bàdê
nieruchomoÊç wykonawcy badaƒ w celu ich przeprowadzenia. W przypadku odmowy
udost´pnienia zabytku nieruchomego bàdê nieruchomoÊci wojewódzki konserwator za-
bytków mo˝e wydaç decyzj´ nakazujàcà w∏aÊcicielowi lub posiadaczowi udost´pnienie
tego zabytku bàdê nieruchomoÊci, na czas niezb´dny do przeprowadzenia badaƒ, jed-
nak nie d∏u˝szy ni˝ 3 miesiàce od dnia, w którym decyzja sta∏a si´ ostateczna.

Trzeba równie˝ pami´taç, mówi o tym art. 31, ˝e przed podj´ciem robót budowla-

nych przy zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru lub obj´tym ochronà konserwa-
torskà na podstawie ustaleƒ miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego oso-
ba fizyczna lub jednostka organizacyjna, która zamierza je finansowaç, jest obowiàzana
pokryç koszty badaƒ archeologicznych oraz ich dokumentacji, je˝eli przeprowadzenie
tych badaƒ jest niezb´dne dla ochrony zabytków archeologicznych.

Ustawa stwierdza równie˝, w art. 32, kto w trakcie prowadzenia robót budowlanych

lub ziemnych, odkry∏ przedmiot, co do którego istnieje przypuszczenie, i˝ jest on zabyt-
kiem, jest obowiàzany:
1 ) wstrzymaç wszelkie roboty mogàce uszkodziç lub zniszczyç odkryty przedmiot;
2 ) zabezpieczyç, przy u˝yciu dost´pnych Êrodków, ten przedmiot i miejsce jego odkrycia;
3 ) niezw∏ocznie zawiadomiç o tym w∏aÊciwego wojewódzkiego konserwatora zabyt-

ków, a jeÊli nie jest to mo˝liwe, w∏aÊciwego wójta (burmistrza, prezydenta miasta).
Zgodnie z art. 36.1 pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków, o czy war-

to pami´taç, wymaga:

1 ) prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy

zabytku wpisanym do rejestru;

2 ) wykonywanie robót budowlanych w otoczeniu zabytku;
9 ) zmiana przeznaczenia zabytku wpisanego do rejestru lub sposobu korzystania z t e-

go zabytku;

1 0 ) umieszczanie na zabytku wpisanym do rejestru urzàdzeƒ technicznych, tablic, reklam

oraz napisów;

1 1 ) podejmowanie innych dzia∏aƒ, które mog∏yby prowadziç do naruszenia substancji

lub zmiany wyglàdu zabytku wpisanego do rejestru;
Wojewódzki konserwator zabytków lub dzia∏ajàcy z jego upowa˝nienia pracownicy

wojewódzkiego urz´du ochrony zabytków prowadzà kontrol´ przestrzegania i s t o s o w a-
nia przepisów dotyczàcych ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Przy wykonywa-
niu kontroli sà uprawnieni do:
1 ) wst´pu na teren nieruchomoÊci, je˝eli istnieje uzasadnione podejrzenie zniszczenia

lub uszkodzenia zabytku;

– 4 4 –

2 ) oceny stanu zachowania, warunków przechowywania i zabezpieczenia zabytków

wpisanych do rejestru, a tak˝e zabytków znajdujàcych si´ w muzeach, bibliotekach
oraz w zbiorach lub zasobach innych paƒstwowych jednostek organizacyjnych i j e d-
nostek samorzàdu terytorialnego, w terminie uzgodnionym z ich w∏aÊcicielem lub
p o s i a d a c z e m ;
Na podstawie ustaleƒ wynikajàcych z kontroli wojewódzki konserwator zabytków mo-

˝e wydaç zalecenia pokontrolne kontrolowanej osobie fizycznej lub kierownikowi kon-
trolowanej jednostki organizacyjnej. W przypadku kontroli jednostki organizacyjnej wo-
jewódzki konserwator zabytków mo˝e za˝àdaç przeprowadzenia post´powania
s∏u˝bowego lub innego przewidzianego prawem przeciwko osobom winnym dopuszcze-
nia do powstania uchybieƒ i poinformowania go w okreÊlonym terminie o podj´tych dzia-
∏aniach zmierzajàcych do usuni´cia tych uchybieƒ.

Dla wszystkich w∏aÊcicieli i u˝ytkowników zabytków, równie˝ tych w m u n d u r a c h ,

istotne sà zasady finansowania opieki nad zabytkami. Mówià o nich art. od 71 do 78 Usta-
wy. W zakresie sprawowania opieki nad zabytkami osoba fizyczna lub jednostka orga-
nizacyjna posiadajàca tytu∏ prawny do zabytku wynikajàcy z prawa w∏asnoÊci, u˝ytko-
wania wieczystego, trwa∏ego zarzàdu, ograniczonego prawa rzeczowego albo stosunku
zobowiàzaniowego finansuje prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich i r o-
bót budowlanych przy tym zabytku. Jednak mo˝e ona ubiegaç si´ o udzielenie dotacji
celowej z bud˝etu paƒstwa na dofinansowanie tych prac. Dotacja mo˝e obejmowaç na-
k∏ady na:

1 ) sporzàdzenie ekspertyz technicznych i k o n s e r w a t o r s k i c h ;
2 ) przeprowadzenie badaƒ konserwatorskich, architektonicznych lub archeologicznych;
3 ) wykonanie dokumentacji konserwatorskiej;
4 ) opracowanie programu prac konserwatorskich i r e s t a u r a t o r s k i c h ;
5 ) wykonanie projektu budowlanego zgodnie z przepisami Prawa budowlanego;
6 ) sporzàdzenie projektu odtworzenia kompozycji wn´trz;
7 ) zabezpieczenie, zachowanie i utrwalenie substancji zabytku;
8 ) stabilizacj´ konstrukcyjnà cz´Êci sk∏adowych zabytku lub ich odtworzenie w z a k r e-

sie niezb´dnym dla zachowania tego zabytku;

9 ) odnowienie lub uzupe∏nienie tynków i ok∏adzin architektonicznych albo ich ca∏kowi-

te odtworzenie, z uwzgl´dnieniem charakterystycznej dla tego zabytku kolorystyki;

1 0 ) odtworzenie zniszczonej przynale˝noÊci zabytku, je˝eli odtworzenie to nie przekra-

cza 50% oryginalnej substancji tej przynale˝noÊci;

1 1 ) odnowienie lub ca∏kowite odtworzenie okien, w tym oÊcie˝nic i okiennic, zewn´trz-

nych odrzwi i drzwi, wi´êby dachowej, pokrycia dachowego, rynien i rur spusto-
w y c h ;

1 2 ) modernizacj´ instalacji elektrycznej w zabytkach drewnianych lub w zabytkach, któ-

re posiadajà oryginalne, wykonane z drewna cz´Êci sk∏adowe i p r z y n a l e ˝ n o Ê c i ;

1 3 ) wykonanie izolacji przeciwwilgociowej;
1 4 ) uzupe∏nianie narysów ziemnych dzie∏ architektury obronnej oraz zabytków arche-

ologicznych nieruchomych o w∏asnych formach krajobrazowych;

1 5 ) dzia∏ania zmierzajàce do wyeksponowania istniejàcych, oryginalnych elementów za-

bytkowego uk∏adu parku lub ogrodu;

– 4 5 –

1 6 ) zakup materia∏ów konserwatorskich i budowlanych, niezb´dnych do wykonania prac

i robót przy zabytku wpisanym do rejestru;

1 7 ) zakup i monta˝ instalacji przeciww∏amaniowej oraz przeciwpo˝arowej i o d g r o m o w e j .

Dotacja mo˝e byç udzielona w wysokoÊci do 50% nak∏adów koniecznych na wyko-

nanie prac.

Bardzo wa˝nym elementem wprowadzanym przez Ustaw´, szczególnie dla si∏ zbroj-

nych, jest krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz ochrona za-
bytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych.

W celu stworzenia warunków niezb´dnych do realizacji ochrony zabytków i o p i e k i

nad zabytkami, zgodnie z art. 84, minister w∏aÊciwy do spraw kultury i ochrony dziedzic-
twa narodowego inicjuje i opracowuje, przy pomocy Generalnego Konserwatora Zabyt-
ków, krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. OkreÊla si´ w nim ce-
le i kierunki dzia∏aƒ oraz zadania w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami,
warunki i sposób finansowania planowanych dzia∏aƒ, a tak˝e harmonogram ich reali-
zacji. Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami opracowuje si´ na
okres 4 lat. Zarzàd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) spo-
rzàdza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opie-
ki nad zabytkami.

JednoczeÊnie minister w∏aÊciwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowe-

go opracowuje krajowy plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i s y t u-
acji kryzysowych oraz koordynuje realizacj´ zadaƒ majàcych na celu zabezpieczenie za-
bytków przed skutkami zagro˝eƒ wynikajàcych z sytuacji kryzysowych.

OkreÊla on, w drodze rozporzàdzenia, organizacj´ i sposób ochrony zabytków na wy-

padek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych, z uwzgl´dnieniem zadaƒ administra-
cji odpowiedniego stopnia i jednostek organizacyjnych posiadajàcych zabytki, wskazu-
jàc sposób prowadzenia prac zabezpieczajàcych. Istotna dla si∏ zbrojnych jest znajomoÊç
tych uregulowaƒ, tym bardziej, ˝e minister w∏aÊciwy do spraw kultury i ochrony dzie-
dzictwa narodowego przedstawia Dyrektorowi Generalnemu Organizacji Narodów
Zjednoczonych do spraw Wychowania, Nauki i Kultury wniosek o wpis zabytku do
„Mi´dzynarodowego Rejestru Dóbr Kulturalnych Obj´tych Ochronà Specjalnà”, w c e-
lu obj´cia tego zabytku ochronà na podstawie Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych
w razie konfliktu zbrojnego, podpisanej w Hadze w dniu 14 maja 1954 r. (Dz.U. z 1 9 5 7 r .
Nr 46, poz. 212).

W celu koordynacji przedsi´wzi´ç zwiàzanych z ochronà zabytków w razie konflik-

tu zbrojnego Rada Ministrów mo˝e utworzyç, w drodze rozporzàdzenia, Polski Komi-
tet Doradczy, b´dàcy jej organem pomocniczym. W jego sk∏adzie znajdà si´ równie˝
przedstawiciele Si∏ Zbrojnych Rzeczypospolitej Po l s k i e j .

Nale˝y przypomnieç, mówi o tym Ustawa w art. 89., ˝e organami ochrony zabytków

sà: w skali kraju minister w∏aÊciwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowe-
go, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny
Konserwator Zabytków, zaÊ w skali województwa wojewoda, w imieniu którego zada-
nia i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków.

Zadania Generalnego Konserwatora Zabytków i Wojewódzkiego Konserwatora

Zabytków okreÊlajà art. 90 i 91 Ustawy. Dla dzia∏alnoÊci prowadzonej w wojsku w z a-

– 4 6 –

kresie popularyzacji problemów ochrony dóbr kultury w razie zagro˝eƒ czasu wojny
i pokoju, bardzo pomocne sà zapisy mówiàce m.in. o wspieraniu przez nich: organizo-
wania konkursów promujàcych opiek´ nad zabytkami, w tym przyznawanie wyró˝nieƒ,
nagród pieni´˝nych lub rzeczowych, organizowania szkoleƒ w zakresie ochrony zabyt-
ków i opieki nad zabytkami oraz upowszechnianie wiedzy o z a b y t k a c h .

Du˝e mo˝liwoÊci, szczególnie w dzia∏alnoÊci kulturalno-oÊwiatowej w si∏ach zbroj-

nych, stwarzajà zapisy Ustawy mówiàce o roli i mo˝liwoÊciach dzia∏ania spo∏ecznych
opiekunów zabytków. W art. 102 i 104 okreÊla si´: spo∏eczni opiekunowie zabytków po-
dejmujà dzia∏ania zwiàzane z zachowaniem wartoÊci zabytków i utrzymaniem ich w j a k
najlepszym stanie oraz upowszechniajà wiedz´ o zabytkach, sà uprawnieni do poucza-
nia osób naruszajàcych przepisy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Mo˝na
mieç nadziej´, ˝e zapisy te pomogà w zachowaniu dla przysz∏ych pokoleƒ m.in. zabyt-
ków militarnych, integralnie zwiàzanych z dzia∏alnoÊcià wojska.

Zachowaniu dziedzictwa narodowego mogà pomóc te˝ wprowadzone w U s t a w i e

przepisy karne. Dotyczà one co prawda zagro˝enia dla zabytków w czasie pokoju (prze-
pisy karne czasu wojny zawarte sà w Ustawie z dnia 6.06.1997 r. – Kodeks Karny), ale
z uwagi, ˝e wojsko jest w∏aÊcicielem lub u˝ytkownikiem wielu obiektów zabytkowych
i cz´sto dzia∏a w bezpoÊrednim kontakcie z takimi obiektami, warto przytoczyç niektó-
re z n i c h .

Art. 108 mówi: kto niszczy lub uszkadza zabytek, podlega karze pozbawienia wol-

noÊci od 3 miesi´cy do lat 5. Je˝eli sprawca takiego czynu dzia∏a nieumyÊlnie, podlega
grzywnie, karze ograniczenia wolnoÊci albo pozbawienia wolnoÊci do lat 2. W art. 110
stwierdza si´ te˝: kto b´dàc w∏aÊcicielem lub posiadaczem zabytku nie zabezpieczy∏ go
w nale˝yty sposób przed uszkodzeniem, zniszczeniem, zagini´ciem lub kradzie˝à, pod-
lega karze aresztu, ograniczenia wolnoÊci albo grzywny. Bardzo wa˝nym, a cz´sto nie-
dostrzeganym przez ludzi w mundurach jest zapis art. 114: kto uniemo˝liwia lub utrud-
nia dost´p do zabytku organowi ochrony zabytków, wykonujàcemu uprawnienia
wynikajàce z ustawy, podlega karze grzywny. Pami´taç o nim powinni zw∏aszcza ci do-
wódcy, w których zakresie odpowiedzialnoÊci znajdujà si´ obiekty wpisane do rejestru
z a b y t k ó w .

– 4 7 –