MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ

DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOŚCI

Kształcenie obywatelskie

w wojsku

GODŁO, BARWY I HYMN

RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Tradycje i współczesność

Projekt okładki

Zbigniew Falkowski

© Copyright by Departament Wychowania i Promocji Obronności, Warszawa 2003

ISBN 83-87226-75-0

Opracowanie komputerowe, druk i oprawa:

Agencja Wydawnicza ULMAK

ul. Srebrna 7/12, 05-800 Pruszków

2

3

Spis treści

Godło, barwy i hymn
Rzeczypospolitej Polskiej

Orzeł Biały..............................................................

5

Barwy narodowe ...................................................

19

Hymn Rzeczypospolitej Polskiej ...........................

29

Bibliografia ............................................................

39

4

GODŁO, BARWY I HYMNN

RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

ORZEŁ BIAŁY

Od wieków dla wielu pokoleń ludów żyjących w różnych częściach świata

orzeł był symbolem potęgi rządzących, wyrazem dumy, siły i zwycięstwa.
Szybujący na niebie w blasku promieni słonecznych orzeł wydawał się
niepokonany i jednocześnie wolny.

Orzeł był również źródłem legend, w których występował jako symbol siły

i rozumu zwyciężając zło i siły ciemności. W czasach przed naszą erą
występował on w kulturze wielu ludów między innymi Asyryjczyków,
Babilończyków oraz Persów.

Do Europy wizerunek orła dotarł za sprawą sławnego wodza Aleksandra

Wielkiego, który napotkał jego wizerunki na płaskorzeźbach, prowadząc walki
na terenach Mezopotamii i Persji. Również w kulturze Greków orzeł był
symbolem władzy duchowej, godności królewskiej, zwycięstwa i łaski. Także
dla Rzymian stał się on symbolem władzy cesarskiej i uosobieniem
panującego

1

. Po rozpadzie cesarstwa rzymskiego pod koniec IV wieku Karol

Wielki, był tym władcą, który przyjął orła jako symbol swojego królestwa i
umieścił jego wizerunek w swoim pałacu w Akwizgranie. Jednak nie wiadomo
jak wyglądał i jak długo król używał orła jako symbolu swojego cesarstwa. Jak
podają dostępne źródła historyczne również w okresie panowania Ottona III,
używano orła jako symbolu cesarstwa, natomiast jako oficjalny herb cesarstwa
orzeł został ustanowiony za panowania Fryderyka I Barbarossy. Wizerunek
czarnego orła na złotym tle, jako symbol Cesarstwa Rzymskiego Narodu
Niemieckiego, został najbardziej rozpowszechniony w czasie, kiedy władzę
sprawował Fryderyk II.

W Europie wizerunek orła rozpowszechniał się w formie orła jednogłowego

i dwugłowego. Według Mateusza z Paryża herb z wizerunkiem orła
dwugłowego przysługiwał cesarzowi. Stąd w tradycji historycznej przyjęto, że
królowie w swoich herbach umieszczali orła jednogłowego. Formalnie jednak
orzeł dwugłowy stał się symbolem władzy cesarskiej za panowania Zygmunta
Luksemburskiego, który umieścił jego wizerunek na swoim tronie, na monetach
oraz pieczęci. Symbol dwugłowego czarnego orła na złotym tle, stał się na
wiele wieków herbem cesarstwa. W późniejszych wiekach wizerunek
dwugłowego orła był herbem cesarstwa austriackiego (1804-1919) i
rosyjskiego (1725-1917).

Tak więc, orzeł jako symbol siły i rozumu został na stałe wpisany w

symbole władzy cesarskiej i królewskiej.

1

Por. A. Znamierowski, Stworzony do chwały, Editions Spotkania, Warszawa 1995 s. 10.

5

W okresie średniowiecznej Europy państwami, które przyjęły jako swój herb

wizerunek orłów były:

2

• Cesarstwo - wizerunek orła stał się znakiem Cesarstwa od IX wieku,

a od XII wieku jego godłem herbowym;

• Królestwo Czech - tzw. widok płomienistej orlicy znajdował się na

pieczęci konnej księcia (późniejszego króla) Przemysława I - 1192 rok;

• Margrabstwo morawskie - w polu błękitnym orzeł szachowany

czerwono-srebrny ze złotą koroną - XIII wiek;

• Księstwo Wrocławskie - w polu złotym czarny orzeł ze srebrną

przepaską w kształcie półksiężyca z krzyżem, łapy, oręż i język w
kolorze czerwonym, wprowadzony przez Henryka Pobożnego;

• Księstwo Opolskie - orzeł pojawił się po raz pierwszy na pieczęci konnej

księcia opolskiego Kazimierza w 1222 roku;

• Marchia Brandenburska - orzeł czerwony w srebrnym polu został

wprowadzony za czasów Ottona II - koniec XII wieku;

• Hrabstwo Tyrol - orzeł jako godło herbowe hrabiów Tyrol, które stało się

później godłem, używane było na pieczęciach od 1205 roku;

• Księstwo Krainy - od połowy XIII wieku godłem był błękitny orzeł

z szachowaną przepaską w kształcie półksiężyca na piersi;

• Królestwo Serbii - symbol dwugłowego orła białego na czerwonym tle;

• Księstwo Modeny - srebrny orzeł w błękitnym polu.

Według starej legendy o trzech braciach: Lechu, Czechu i Rusie, którzy dali

początek państwom w Europie Środkowo-Wschodniej, to właśnie Lech był tym
władcą, który przyjął za swój znak Orła Białego. Jak podaje legenda Lech
ujrzał orła, który powoli opadał na swoje gniazdo, znajdujące się w koronie
wielkiego dębu. Na tle czerwonego przedwieczornego nieba sylwetka ptaka
jaśniała ostrą bielą. Legendarny władca uznał ten widok za znak dany mu od
bogów. W miejscu, gdzie ujrzał orła zbudował miasto, a Orła Białego na
czerwonym tle ustanowił jako herb państwa polskiego. Tyle legenda, która do
chwili obecnej przekazywana jest wraz z innymi, które opowiadają o
początkach państwowości polskiej, uczniom szkół podstawowych.

W Polsce pierwsze wzmianki o orle, jako symbolu, pojawiają się w

relacjach dziejopisarza polskiego Jana Długosza. Według niego cesarz Otton
III, który przebywał na terenie państwa polskiego w czasie słynnego zjazdu
gnieźnieńskiego w 1000 roku, zakładając Bolesławowi Chrobremu diadem na
głowę nadał również polskiemu władcy godło w formie Orła Białego

3

. O tym, że

orzeł mógł być już w 1000 roku używany przez polskiego władcę jako symbol
państwowy, może świadczyć fakt umieszczenia jego wizerunku na monecie
wybitej po zjeździe gnieźnieńskim.

2

Tamże s. 16-17.

3

Tamże s. 15.

6

Na przestrzeni wielu lat znak orła bez korony umieszczany był na

pieczęciach i monetach książąt piastowskich np. Kazimierza II Sprawiedliwego,
Henryka II Pobożnego. Jednak nie był on oficjalnie przyjętym godłem
panującej dynastii Piastów, ponieważ wtedy przechodziłby z synów na
wnuków.

W swoich kronikach zarówno Anonim zwany Gallem jak i Wincenty

Kadłubek wspominają o wizerunkach orła, który odróżniał polskich rycerzy i
towarzyszył im w walkach o umacnianie granic państwa polskiego. Faktyczną
datą, którą można uznać za usankcjonowanie Orła Białego jako symbolu
państwa polskiego jest data koronacji Przemysła II na króla Polski w 1295
roku. W 1290 roku jeszcze jako książę umieścił on w swojej pieczęci orła w
koronie. Herb Polski z pieczęci majestatowej króla Przemysła II to w polu
czerwonym orzeł srebrny, którego korona, łapy, oręż, przepaska i pierścień są
złote. Podobny orzeł znajdował się również w herbie księcia wrocławskiego i
krakowskiego Henryka IV Probusa oraz na Szczerbcu - mieczu koronacyjnym
królów polskich. Plakietka kolorowa z orłem znajdująca się na nim została
prawdopodobnie wykonana w związku z uroczystością koronacji Władysława
Łokietka na króla Polski w 1320 roku.

Wizerunek Orła Białego, jako godło Korony Królestwa Polskiego, przyjęli

późniejsi królowie wspomniany Władysław Łokietek oraz jego syn Kazimierz
zwany Wielkim. Utrwalanie Orła Białego jako symbolu państwa polskiego
związane było ściśle, z kształtowaniem się świadomości narodowej zwłaszcza
w obliczu toczonych walk z Krzyżakami i Czechami. Zarówno orzeł
umieszczony na pieczęci jak i na chorągwi Władysława Łokietka posiadał
koronę, jako wyraz dążności do jedności Królestwa Polskiego.

W połowie XV wieku doszło do istotnej zmiany w wizerunku orła

umieszczanego na herbach, który od tej pory pozbawiony był pierścienia. Poza
tym zaczęto stopniowo zmieniać kształt tarczy herbowej. Pojawiła się nowa
tarcza o prostych brzegach i zaokrąglonym spodzie, która w połowie XV wieku
wyparła ostatecznie trójkątną tarczę gotycką.

Postać polskiego orła państwowego ukształtowana została ostatecznie

około XV wieku. Występujący na ówczesnych herbach orzeł posiadał mocną
sylwetkę, dumnie odchyloną głowę, którą ozdabiała trójlistna korona. Orzeł
posiadał ostry dziób, szeroko rozdarte skrzydła o wyrazistej linii piór, duży
ogon w formie lilii oraz imponujące łapy zakończone drapieżnymi szponami.
Z wizerunku tak umieszczanego orła bije siła i majestat. Sylwetka tego typu
orła, rozwiązana została na zasadzie trójkąta sferycznego, odzwierciedla
pierwotną funkcje herbu jako znaku rycerskiego umieszczanego na tarczach.
Chorągwie z białym orłem przewodziły wojskom polskim, które w 1410 roku
szły do boju z Zakonem Krzyżackim.

Znaczących zmian w polskim godle dokonano w okresie panowania

Zygmunta I Starego, przedostatniego władcy z linii Jagiellonów. Orzeł został
udekorowany złotym łacińskim monogramem króla, a mianowicie literą S

(Sigismundus)

. Godło w tej wersji występowało prawdopodobnie od początku

lat trzydziestych XVI wieku.

7

W początkach epoki renesansu, w której panował Zygmunt I Stary,

zmieniono wygląd orła. Ma on wysoko podniesione i szerzej rozłożone skrzydła
z większą liczbą piór oraz większy i bardziej rozbudowany ogon. Poza tym
zmieniano również wygląd tarcz herbowych, które przybierały fantazyjne
kształty zwłaszcza w złotym obramowaniu. Nad kontuszem (obramowaniem)
umieszczono królewską koronę, która była zamknięta i zwieńczona królewskim
jabłkiem z krzyżem. Zwyczaj umieszczania królewskiego monogramu na piersi
orła zapoczątkowany przez Zygmunta I Starego zaczął być przejmowany przez
jego następców. Swoje inicjały umieścił na orle jego syn Zygmunt August SA

(Sigismundus Augustus)

oraz córka Anna Jagiellonka A,

(Anna)

, która została

okrzyknięta królową po ucieczce Henryka Walezego.

W okresie panowania Stefana Batorego pierś Orła Białego przyozdobiona

była herbem książęcego rodu - Trzy Zęby.

W czasie panowania w Polsce szwedzkiej dynastii Wazów, wszyscy władcy

- Zygmunt III, Władysław IV i Jan II Kazimierz umieszczali na piersi Orła
Białego herb Wazów - Snopek.

Król Jan III Sobieski używał swojego rodowego herbu Janina. Godło w tym

czasie rysowano z półprofilu i w perspektywie. Na piersi Orła Białego prawie
zawsze umieszczano tylko godło. Również panujący dwaj królowie z dynastii
Wiettingów, August II Mocny i August III umieszczali na piersi Orła Białego
swoje herby, tarczę dwudzielną w słup z dwoma herbami elektoratu saskiego
i Saksonii.

Od czasów Władysława Jagiełły orzeł polski znalazł się na jednej tarczy

z herbem Litwy na znak unii łączącej Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie.
Połączone zwykle na tarczy czteropolowej zwieńczonej koroną herby Orła (1,
4) i

Pogoni (2,

3) stanowiły godło państwowe Rzeczypospolitej Obojga

Narodów. Po raz pierwszy tego typu herb pojawił się na małej pieczęci
Władysława Jagiełły. Zwieńczona koroną tarcza z herbami Polski i Litwy była
aż do 1795 roku podstawową formą herbu państwowego Rzeczypospolitej.

W okresie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego w szponach

Orła Białego pojawiały się czasami insygnia władzy królewskiej miecz, berło
i jabłko. Wprowadził on również bogatszą wersję herbu średniego, tarcza
polsko-litewska zwieńczona koroną z rodowym herbem Ciołek na tarczy
sercowej, okolona otwartym u góry wieńcem z gałązek dębu i palmy,
przepasanym wstęgą, na której zawieszono Order Orła Białego.

W czasie rozbiorów, gdy Polska straciła niepodległość usunięto Orła

Białego z oficjalnej symboliki państwowej. Zastąpiły go sztucznie utworzone
godła zarówno w Księstwie Warszawskim jak i Królestwie Polskim.

Kiedy na mocy porozumienia pokojowego z 1807 roku zawartego w Tylży

powstało Księstwo Warszawskie, w jego herbie znalazł się co prawda Orzeł
Biały, ale umieszczono go na drugim miejscu tarczy dwudzielnej w słup, za
godłem saskim. Natomiast wyjątek stanowiło wojsko polskie, którego żołnierze
na swoich czapkach nosili Orła Białego.

Po przegranej przez Napoleona wojnie z Rosją w 1812 roku, Księstwo

Warszawskie praktycznie przestało istnieć. W 1815 roku na mocy aktu

8

końcowego Kongresu Wiedeńskiego car Rosji utworzył pod swoim berłem
Królestwo Polskie, zwane również od nazwy kongresu Królestwem
Kongresowym. Wizerunek Orła Białego pozostał na czapkach, żołnierskich
oraz sztandarach pułkowych. Ostatecznym herbem Królestwa Polskiego, jaki
został wprowadzony na mocy dekretu z 11 października 1822 roku, była tarcza
z Orłem Białym, która została umieszczona na płaszczu gronostajowym,
zwieńczonym koroną, zaś całość umieszczono na piersi dwugłowego czarnego
orła rosyjskiego.

W okresie niewoli znak Orła Białego jako symbolu narodu polskiego, był

zakazany przez zaborców. Jednakże odżywał on w czasie powstań
narodowych organizowanych przez Polaków. Tak było w Powstaniu
Listopadowym w 1830-1831 roku, kiedy Polacy odrzucili godło Królestwa
Polskiego, przywracając Orła i Pogoń jako symbol jedności i niepodzielności
państwa polskiego. Tak samo działo się w czasie Powstania Styczniowego w
1863 roku, kiedy Orzeł i Pogoń były głównym motywem symboli powstańców.

Gdy rozpoczęła się I wojna światowa i zaborcy stanęli przeciwko sobie,

próbowali oni wykorzystać Polaków do swoich celów. Walczące po obu
stronach frontu liczne formacje wojskowe, w których służyli Polacy,
nawiązywały do chlubnych tradycji swych poprzedników, idąc do walki pod
znakiem zwycięskiego Orła Białego. Żołnierze ci postępowali tak, niezależnie
od tego, czy oddziały ich powstawały w zaborze pruskim, czy austriackim, we
Francji, czy na dalekiej Syberii. Kiedy zaczęto tworzyć podwaliny
niepodległego bytu Polski, pamiętano o tym jak ważną rolę w życiu
społecznym odgrywają symbole. Po ogłoszeniu aktu państw centralnych w
dniu 5 listopada 1916 roku urzędujący polscy sędziowie postanowili zawiesić w
salach sądowych herby Królestwa Polskiego i umieścić je na pieczęciach. Były
to Orły z czasów Kazimierza Wielkiego i Jagiellonów, nawiązujące do potęgi
państwa polskiego. Rada Regencyjna i Rada Stanu przyjęły tymczasowo za
swój herb stylizowane przedstawienie Orła w koronie do czasu ustanowienia
herbu państwa polskiego. Takiego samego Orła jako herbu używał powstały w
Lublinie Tymczasowy Rząd Republiki Ludowej Polskiej z premierem Ignacym
Daszyńskim na czele. Po powrocie w dniu 10 listopada 1918 roku Józefa
Piłsudskiego z Magdeburga Rada Regencyjna przekazała pełnię władzy w
jego ręce, mianując go Tymczasowym Naczelnikiem Państwa.

Znacząca zmiana w wyglądzie herbu nastąpiła po powołaniu w dniu 17

listopada 1918 roku rządu z premierem Jędrzejem Moraczewskim na czele.
W wydanym przez Ministra Spraw Wewnętrznych okólniku ustalono, że z nad
głowy Orła Białego zostanie usunięta korona. Podejmując taką decyzję, twórcy
dokumentu uważali, że usuwając koronę znoszą symbol monarchii.
Zapomniano jednak, że w Polsce od czasów panowania Przemysława II,
korona była symbolem zjednoczonego i suwerennego kraju. Decyzja ta
spotkała się z falą krytyki, a okólnik, mimo że nie został oficjalnie odwołany,
praktycznie nie wszedł w życie.

9

Pierwszym aktem prawnym, który po latach niewoli wprowadził oficjalne

wzory najwyższych znaków państwa polskiego, była ustawa z dnia 1 sierpnia
1919 roku o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej. Zatwierdzony wzór
Orła Białego, klasycystyczny w zamkniętej koronie, nawiązywał w sposób
symboliczny do ostatnich lat niepodległej Polski oraz początków XIX wieku,
kiedy herb naszego państwa był oficjalnie używany. Wzór herbu i naczelnych
znaków Rzeczypospolitej, który opublikowano w

Dzienniku Ustaw

był

anonimowy. Wizerunek orła szybko został przejęty przez władze i
społeczeństwo. Orzeł usadowiony na tarczy amazonek został ustanowiony
jako znak żołnierzy Wojska Polskiego, a jego wizerunek na wstędze zdobił
hełmy funkcjonariuszy Policji Państwowej.

W dniu 17 czerwca 1927 roku w czasie posiedzenia Rady Ministrów

przyjęto projekt rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o godłach i
barwach państwowych oraz oznakach, chorągwiach i pieczęciach.
Przedstawione nowe godło zostało zaprojektowane przez prof. Zygmunta
Kamińskiego i uznane przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego za najlepiej opracowane.

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o godłach i barwach

państwowych oraz oznakach, chorągwiach i pieczęciach weszło w życie 13
grudnia 1927 roku.

Orzeł Biały, według nowego wzoru, ulokowany był na czerwonej tarczy

herbowej ze złotym obramowaniem. Posiadał złotą gotycką koronę otwartą bez
krzyża z rozwartym złotym dziobem i wysuniętym językiem, z uniesionymi
i

szeroko rozpostartymi skrzydłami o ostro zarysowanych piórach, z

gwiaździście zakończoną przepaską biegnącą przez barki, z wyprostowanymi
nogami o złotych pazurach, z wyraziście rozwiniętym ogonem.

Wizerunek Orła Białego opracowanego przez prof. Zygmunta Kamińskiego

szybko znalazł powszechne zastosowanie w codziennym i odświętnym życiu
odrodzonego państwa polskiego, stał się on najwyższym symbolem
Rzeczypospolitej. Orzeł Biały według wzoru z 1927 roku przeszedł chrzest
bojowy w czasie II wojny światowej. Stał się on symbolem Ojczyzny walczącej
o wyzwolenie spod okupacji hitlerowskiej. Pod jego skrzydłami ginęli i
przelewali krew polscy żołnierze na wszystkich frontach II wojny światowej i w
okupowanym kraju.

W lewicowym ruchu oporu i w 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki

utworzonej w 1943 roku w Sielcach na terenie ZSRR, przyjęto wizerunek Orła
Białego bez korony. W ciągu zaledwie jednego dnia Janina Broniewska, z
polecenia przewodniczącej Związku Patriotów Polskich, przy współpracy
Pawła Ettingera opracowała projekt munduru i orła na czapkę przyszłych
żołnierzy dywizji. Na wzór wybrano orła bez korony, wykonany w oparciu o
rzeźbę Zygmunta Vogla z 1825 roku, umieszczoną na nagrobku Władysława
Hermana i Bolesława Krzywoustego w katedrze w Płocku. Wraz ze zmianą
ustroju Polski zmieniono także orła uznając, że socjalistycznego orła nie może
wieńczyć korona. Jednak próby stosowania orła według projektu Janiny

10

Broniewskiej nie przyjęły się. Dlatego też w sposób naturalny zaczęto używać
Orła Białego z 1927 roku, lecz pozbawionego korony.

Pierwszym aktem prawnym, który po wojnie regulował sprawę najwyższych

znaków państwa była Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 roku. W rozdziale
dziewiątym ogłoszono:

Godłem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest wizerunek

orła białego w czerwonym polu

.

Nowe uregulowanie dotyczące wyglądu herbu państwowego nastąpiło

7 grudnia 1955 roku zgodnie z Dekretem Rady Państwa o godle i barwach
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych. Dekretem
tym wprowadzono oficjalnie wzór herbu państwowego według projektu prof.
Zygmunta Kamińskiego z 1927 roku ze zmianami, które pozbawiły Orła korony,
zaś na tarczy pominięto złoty skraj.

Niemalże dokładnie taki sam wzór został powtórzony w ustawie z 31

stycznia 1980 roku o godle barwach i hymnie Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej.

Wzór Orła Białego z 1927 roku w niezmienionej postaci przetrwał na

emigracji. Jednak w latach 50-tych Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na
Uchodźstwie August Zaleski wydał dekret z 11 listopada 1956 roku, w którym
zmieniono wygląd Orła Białego. Zgodnie z nim głowę orła zwieńczała korona
z krzyżem, jako wyraz przywiązania narodu polskiego do wiary
chrześcijańskiej

4

.

Po przemianach politycznych i ustrojowych w Polsce zaczęto dyskutować

na temat wizerunku nowego herbu państwowego. Zgodnie z oczekiwaniami
społecznymi, podczas ostatniego posiedzenia Sejmu w 1989 roku
zdecydowano, że Polska powinna wkroczyć w nowy 1990 rok z Orłem Białym
w koronie. Dlatego też przegłosowano zmianę w Konstytucji PRL w brzmieniu:

Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego w koronie w
czerwonym polu

.

W dniu 9 lutego 1990 roku Sejm przyjął ostateczny projekt Orła Białego,

który był wiernym powtórzeniem wzoru prof. Zygmunta Kamińskiego, z
drobnymi zmianami dotyczącymi kształtu tarczy oraz zakończeń przepaski na
skrzydłach.

Orzeł Biały, zmieniany wizualnie w ciągu siedmiu wieków swojego istnienia,

towarzyszył pokoleniom Polaków w ich życiu codziennym i w chwilach
uroczystych. Jest on świadectwem ciągłości naszej historycznej tradycji,
symbolem męstwa i chwały narodu polskiego. Orzeł Biały, był i jest symbolem
jedności terytorialnej niezależnego państwa polskiego. Przypomina wszystkim
pokoleniom Polaków, tradycje tworzenia zrębów państwowości polskiej, okresy
walk o niepodległość w czasie zaborów i II wojnie światowej oraz losy narodu
polskiego na przestrzeni dziejów.

4

Patrz: S. Kuczyński (red), Orzeł Biały herb państwa polskiego, Wydawnictwo DiG,

Warszawa 1996.

11

BARWY NARODOWE

Barwy narodowe naszego kraju biel i czerwień, stanowią obok herbu

zewnętrzną oznakę wolnego i niepodległego państwa. Przez wieki otaczane
były czcią i szacunkiem, zrosły się z życiem wszystkich Polaków. Chorągwie
pierwszych władców piastowskich Mieszka I i Bolesława Chrobrego, pod
którymi walczyli ich wojowie i rycerze w obronie granic, ozdobione były Orłem
Białym na czerwonym polu. Taki znak po raz pierwszy pojawił się na chorągwi
Przemysława II. Chorągwie w kolorach bieli i czerwieni widnieją na obrazach
Jana Matejki i Wojciecha Kossaka, które obrazują bitwę pod Grunwaldem.

Chorągiew królewska towarzyszyła władcom Polski we wszystkich ważnych

wydarzeniach politycznych, a opiekę nad nią powierzano najbardziej
zasłużonym i dzielnym rycerzom. W czasie walki strzegli jej wszyscy rycerze, a
jej utrata stanowiła hańbę dla oddziału. Barwy narodowe stanowiły obok godła
zewnętrzną oznakę wolnego i niepodległego państwa i w takim rozumieniu
mocno wrastały w świadomość narodową

W XV wieku w Polsce chorągwie posiadały niemal wszystkie większe

oddziały wojskowe.

W XVI i XVII wieku proporce biało-karmazynowe wyznaczały szlaki

zwycięstw oręża polskiego, siały postrach i grozę wśród naszych wrogów,
stając się dobitnym przejawem honoru, męstwa i sławy żołnierskiej. W XVIII
wieku chorągwie i sztandary były nadal symbolem przynależności do oddziału,
jego największą świętością. Zgodnie z dawną tradycją oddawano im cześć i
honory wojskowe

5

.

Kolory biały i czerwony noszono w formie kokard za panowania króla

Stanisława Augusta Poniatowskiego. W charakterze barw narodowych biel i
czerwień pojawiły się na szerszą skalę w czasie obchodów rocznicy
uchwalenia Ustawy Głównej w dniu 3 maja 1792 roku. Wtedy to damy
warszawskie ubrały białe suknie przepasane czerwonymi wstęgami, panowie
zaś przypięli kokardy w tych samych barwach. Kolory biały i czerwony nosili
polscy żołnierze w Księstwie Warszawskim. W okresie Królestwa
Kongresowego dominował biały kolor kokard, które noszono na kaszkietach
pod głową metalowego orła.

Bardzo ważną datą dla historii polskich barw, był dzień 7 lutego 1831 roku,

kiedy to Sejm uchwalił, że „Kokardę narodową stanowić będą kolory herbu
Królestwa Polskiego i W. X. Litewskiego, to jest kolor biały z czerwonym”

6

.

Wtedy to na ulicach polskich miast pojawiły się biało-czerwone flagi i kokardy,
które nosili zarówno żołnierze jak i ludność cywilna. Flagi w tych barwach
traktowano jako symbol patriotyzmu i jednoczenia się w walce o wolność
narodową.

5

Patrz: D. Radziwiłłowicz, P. Żarkowski, Symbole narodowe i wojskowe cz. II, DSW MON,

Warszawa 2001 s. 7.

6

Patrz: A. Znamierowski, Stworzony do chwały, Editions Spotkania, Warszawa 1995 s. 203.

12

W okresie niewoli zaborcy traktowali barwy narodowe jako wyraz buntu

i niesubordynacji wobec ich panowania. Symbole w kolorach biało-czerwonych
towarzyszyły żołnierzom i patriotom na emigracji oraz w więzieniach i na
zesłaniach, na które skazywali ich zaborcy. Biało-czerwone kokardy nosili
powstańcy w Krakowie w 1846 roku, Polacy walczący w Poznańskiem,
Wiedniu i na Węgrzech. Symbole w takich barwach noszono również w czasie
manifestacji i wieców patriotycznych organizowanych w kraju i zagranicą.

Biel i czerwień dominowała w czasie Powstania Styczniowego w 1863-

1864 roku. Walczyły pod nią oddziały powstańcze Czachowskiego, Hauke-
Bosaka, Langiewicza i Sierakowskiego. Opaski w kolorach biało-czerwonym
nosili na rękawach żołnierze Powstania Wielkopolskiego w 1918 roku,
uczestnicy trzech Powstań Śląskich w latach 1919-1921.

Po 123 latach niewoli, kiedy odradzało się niepodległe państwo polskie, biel

i czerwień zdominowały ulice i domy polskich miast. Był to symbol jedności
Polaków, którzy przez ponad wiek oddzieleni byli od siebie kordonami
granicznymi zaborów.

Po raz pierwszy masowo użyto 3 Maja flag biało-czerwonych w Warszawie

z okazji 125 rocznicy uchwalenia Konstytucji. Z chwilą jak wojna rozlewała się
coraz bardziej na tereny całej Europy, zaborcy pragnąc zjednać sobie
przychylność Polaków, zaczęli wydawać swoje plakaty, pocztówki i inne
materiały drukowane z umieszczonym wizerunkiem biało-czerwonej flagi.

U progu niepodległości często mieszano symbole dowolnie, używając

czerwonych flag z białym orłem lub zamieniając miejscami kolory.

W ustawie z dnia 1 sierpnia 1919 roku zatwierdzonej przez Sejm zapisano,

że „Za barwy Rzeczypospolitej Polskiej uznaje się kolory biały i czerwony
w podłużnych pasach, równoległych, z których górny - biały, dolny zaś -
czerwony”. Stosunek szerokości do długości flagi wynosił 5:8. Ustawą tą
wprowadzono również biało-czerwoną flagę z herbem państwa polskiego. Flagi
tego typu miały być używane tylko za granicą w charakterze poselstw, a na
morzu jako bandery statków handlowych.

W rozporządzeniu z grudnia 1927 roku wydanym przez prezydenta

Rzeczypospolitej określona została czerwień na fladze ( w odcieniu cynobru),
odcień ten został również utrzymany w dekrecie o godle i barwach z 7 grudnia
1955 roku. W styczniu 1980 roku wprowadzono nowy odcień czerwieni, który
używany jest do dnia dzisiejszego

7

.

W latach międzywojennych biało-czerwona flaga towarzyszyła Polakom we

wszystkich uroczystościach państwowych i rocznicowych. Była wraz z Orłem
Białym symbolem jedności narodowej i niepodległego państwa polskiego.

W najcięższych chwilach walk z okupantem hitlerowskim w latach 1939-

1945, barwy biało-czerwone stanowiły symbol hartu ducha oraz były znakiem
bojowym walczącego narodu polskiego. Zawieszane nielegalnie w dniach
świąt narodowych na budynkach i ulicach okupowanych miast dodawały

7

Patrz: A. Znamierowski, Stworzony do chwały, Editions Spotkania, Warszawa 1995 s. 214.

13

Polakom otuchy i siły. Barwy narodowe zdobiły hełmy i rękawy partyzantów
walczącej Polski oraz powstańców warszawskich.

W czasie II wojny światowej pod biało-czerwonymi sztandarami walczyli

żołnierze na wszystkich frontach tej wojny w Norwegii, Francji, Wielkiej
Brytanii, Egipcie, Libii, Związku Radzieckim, Włoszech, Belgii i Holandii.
Bandera wojenna w barwach narodowych towarzyszyła marynarzom
walczącym na morzach: Bałtyckim, Barentsa, Białym, Egejskim, Jońskim,
Norweskim, Północnym, Śródziemnym, Tyrreńskim, Adriatyku oraz Oceanie
Atlantyckim. W końcowym okresie tej najkrwawszej z wojen pod biało-
czerwonymi sztandarami walczyło na wszystkich frontach 600 tysięcy żołnierzy
polskich. W 1945 roku biało-czerwona załopotała na gruzach zdobytego
Berlina.

Orzeł Biały i biało-czerwona flaga to barwy bliskie sercu każdego Polaka.

Są one symbolami, które łączą tradycję i dzień dzisiejszy narodu polskiego, są
nośnikiem więzi narodowej. Powinny być one otaczane najwyższą czcią i
głębokim szacunkiem przez wszystkich obywateli.

W myśl Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz Ustaw

8

:

„Barwami Rzeczypospolitej Polskiej są kolory biały i czerwony,

ułożone w dwóch poziomach, równoległych pasach tej samej szerokości,
z których górny jest koloru białego, a dolny koloru czerwonego”.

„Flagą państwową Rzeczypospolitej Polskiej jest prostokątny płat

tkaniny o barwach Rzeczypospolitej Polskiej, umieszczony na maszcie”.

„Flagą państwową Rzeczypospolitej Polskiej jest także flaga

z umieszczonym pośrodku białego pasa godłem Rzeczypospolitej
Polskiej”.

8

-

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej art.28.

- Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 roku o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U.

1980, nr 7, poz. 18 ( z późniejszymi zmianami).

- Ustawa z dnia 9 lutego 1990 roku, o zmianie przepisów o godle, barwach i hymnie

Rzeczypospolitej Polskiej Dz. U. 1990, nr 10, poz. 60).

14

HYMN RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Pieśń Legionowa

, która jest pierwowzorem hymnu narodowego, powstała

w Legionach Jana Henryka Dąbrowskiego. Zawarte w jej tekście swoiste
przesłanie do Polaków towarzyszyło żołnierzom zarówno w walkach we
Włoszech jak również w późniejszych okresach ich zmagań o niepodległość.
Od chwili powstania pieśń ta stała się symbolem jedności narodowej Polaków,
wyrażała ich tęsknotę za wolnością i ojczyzną.

Od najdawniejszych czasów pieśni stanowiły dla człowieka swoistą oprawę

życia obrzędowo-kulturalnego. Poświęcano je na ogół Bogu, sławiono w nich
bohaterskie czyny rycerskie, wielkie idee oraz otoczone powszechnym
szacunkiem wartości i instytucje. Towarzyszyły one także różnym innym
uroczystościom na dworach cesarskich i królewskich.

Na terenie dzisiejszej Europy pojęcie pieśni z podkładem muzycznym jako

hymnu upowszechnili Grecy w VII-V wieku p.n.e. Hymny greckie pisane były
np. ku czci Apollina (pean), Dionozosa (dytyramb). W okresie średniowiecza
rozwinął się hymn kościelny, związany z tradycją i liturgią chrześcijańską.

W Polsce twórczość związana z pisaniem hymnów, jako pieśni

liturgicznych rozwinęła się dosyć późno, bo w XIII wieku i związana była z
kanonizacjami świętych ( np. Stanisława i Jadwigi). Do czasów współczesnych
zachowały się liczne hymny kościelne np. o św. Stanisławie, Jadwidze, ku czci
św. Wojciecha. Najbardziej znanym jest

Gaude, Mater Polonia

autorstwa

Wincentego z Kielc. W Polsce powstawały również hymny pisane klasyczną
łaciną przez osoby świeckie np.

Hymni aliquot ecclesiastici

Jana Dantyszka, jak

i te pisane w języku polskim przez wybitnego poetę Jana Kochanowskiego.
Znane są również hymny pisane przez wybitnych przedstawicieli polskiego
oświecenia

Hymn do miłości ojczyzny

Ignacego Krasickiego,

Hymn do słońca

autorstwa Adama Naruszewicza. Utwory te były utrzymane w tonie
patetycznym, odznaczały się retorycznością stylu, obecnością licznych
apostrof i peryfraz.

Pieśniami, które odgrywały znaczącą rolę w życiu państwowym i

wojskowym były

Bogurodzica

,

Te Deum laudamus

, wspomniana

Gaude, Mater

Polonia

oraz

Hymn Szkoły Rycerskiej. Bogurodzica

towarzyszyła rycerstwu

polskiemu w wielu bitwach między innymi pod Grunwaldem (1410), Warna
(1444), Wiedniem i Parkanami (1683). Pieśń ta uświetniała wiele uroczystości
państwowych jak np. podczas koronacji króla Władysława III.

W XVIII-wiecznej Europie, a szczególnie we Francji zaczęto

upowszechniać ideę utrwalania pieśni jako formy zespalania jedności
narodowej i państwowej. W czasie walk na ulicach Paryża w latach 1830, 1848
i 1871 jako pieśń powstańców dominowała

Marsylianka

, skomponowana w

ciągu jednej nocy przez z 25 na 26 kwietnia 1792 roku przez oficera
pontonierów Claudea Josepha Rouget de Lisle w Strasburgu. Stała się ona w

15

1879 roku oficjalnym hymnem Republiki Francuskiej. W Polsce w okresie
insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku, oprócz starych pieśni, śpiewano
nowo skomponowane, które wyrażały stan ducha walczących powstańców.

Przełom XVIII i XIX wieku to czas wielkich zmian w Europie oraz

najczarniejsza w naszej historii chwila utraty przez Rzeczpospolitą
niepodległości. Po upadku powstania kościuszkowskiego, znaczna część
polskich patriotów i żołnierzy udała się na emigrację.

Zwycięstwa Napoleona Bonaparte we Włoszech umożliwiły utworzenie na

ich terytorium Legionów Polskich przez Jana Henryka Dąbrowskiego, który
przybył z Warszawy do Italii z inspiracji Józefa Wybickiego. Hasłem, które
towarzyszyło Legionom zarówno w okresie ich tworzenia jak i w czasie walk
było hasło

Ludzie wolni są braćmi

. W wojskach napoleońskich zarówno pieśń

jak i muzyka uznawane były za ważny element wychowawczy i bojowy. W
Legionach Polskich śpiewano pieśni dawne oraz te ostatnie z okresu insurekcji
kościuszkowskiej.

Twórca Pieśni

Legionów Polskich we Włoszech

, Józef Rufin Rogala Wybicki

urodził się w Będominie pod Kościerzyną. W 1767 roku został wybrany na
posła i brał udział w konfederacji barskiej. Józef Wybicki utrzymywał bliskie
kontakty ze Stanisławem ks. Poniatowskim, czynnie brał udział w życiu
politycznym, szczególnie w dziedzinie sądownictwa, pracach Komisji Edukacji
Narodowej i Radzie Nieustającej. Był autorem licznych broszur o charakterze
politycznym i społecznym, pisał również komedie i opery. W ostatnich latach
I Rzeczypospolitej Wybicki należał do grupy znanych myślicieli owianych ideą
patriotyzmu, ideą walki w obronie chylącej się ku upadkowi ojczyzny. Brał
czynny udział w pracach Sejmu Wielkiego i należał do najbliższych
współpracowników Hugona Kołłątaja. Wchodził w skład Komisji Policji Obojga
Narodów oraz należał do Stronnictwa Patriotycznego skupiającego
zwolenników reform państwa i utrzymania jego niezależności.

Po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja w 1791 roku, wszedł w skład komisji

układającej Kodeks im. Stanisława Augusta Poniatowskiego -

Civilis et

Criminalis

.

Po zwycięstwie Targowicy i wojnie 1792 roku przeniósł się do Warszawy,

gdzie związał się z ruchem niepodległościowym. W tym też czasie spotkał się
z ówczesnym wicebrygadierem I Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Janem
Henrykiem Dąbrowskim. Po wybuchu insurekcji kościuszkowskiej w
Warszawie, Wybicki był członkiem Wydziału Wojskowego Rady Zastępczej
Tymczasowej. Jako członek tej rady miał znaczący udział w uniewinnieniu
Jana Henryka Dąbrowskiego, któremu postawiono zarzut „nieprzychylnego
stanowiska wobec rewolucji”. Fakt ten miał ogromny wpływ na późniejszą ich
przyjaźń i współpracę.

Po upadku Pragi, Józef Wybicki musiał opuścić Manieczki, do których

przeniósł się po ślubie z drugą żoną (jego pierwsza żona zmarła), ponieważ
władze pruskie wydały na niego wyrok śmierci. Z fałszywym paszportem, Józef

16

Wybicki w dniu 27 marca 1795 roku przedostał się do Paryża, gdzie otrzymał
stanowisko w rewolucyjnym rządzie francuskim

9

.

Z jego też inicjatywy, ukrywając cel podróży, przybył tam J.H. Dąbrowski.

Po niebywałym sukcesie obu patriotów, jakim było wydanie zgody Dyrektoriatu
na tworzenie Legionów Polskich we Włoszech, ich drogi chwilowo się rozeszły.
Lecz już w 7 lipca 1797 roku witany z wielką radością zjawił się J. Wybicki
w miejscowości Reggio na obchody proklamacji Republiki Cyzalpińskiej.
Widok, jaki tam zastał był dla niego wielkim przeżyciem. Polskie mundury,
polska mowa i pieśni oraz uznanie dla gen. Dąbrowskiego, stały się inspiracją
do powstania

Pieśni Legionów Polskich

, zwanej również pod nazwą

Mazurka

Dąbrowskiego

.

Od samego początku Józef Wybicki cieszył się w Legionach Polskich

dużym poważaniem zarówno wśród żołnierzy jak i oficerów. Wiele pisał o idei
bojowej i odrodzeniu niepodległej Polski. Lata pracy wśród żołnierzy były dla
niego niezwykle twórcze i pełne chwały.

Generał Wybicki był bardzo bliskim i zaufanym współpracownikiem Jana

Henryka Dąbrowskiego. Był inteligentny, wykształcony, „wyrobiony towarzysko
i dyplomatycznie”, dlatego również spełniał wiele zadań najwyższej rangi
w Paryżu, w

rządzie Republiki Cyzalpińskiej, w Lombardii. Będąc

orędownikiem i propagatorem idei niepodległościowej wśród legionistów sam
przeżywał rozterki związane z niepokojem o los najbliższej rodziny. W kraju
pozostawił bowiem bez opieki i środków do życia żonę i trójkę dzieci. Po
konfiskacie przez władze pruskie jego majątku w Manieczkach, utrzymanie
całej rodziny spoczęło całkowicie na jego żonie, która nadzwyczaj dzielnie
opiekowała się ich dziećmi.

Po katastrofie Legionów Polskich w Mantui Wybicki mocno zrażony do

dowódców francuskich wyjechał do Drezna, uznając swoją misje za
zakończoną. Nie podobało mu się, ze Napoleon zbyt instrumentalnie traktuje
Legiony Polskie, nie dbając wcale o sprawy niepodległościowe Polaków.
Korzystając z ogłoszonej przez Prusy amnestii osiedlił się w Dreźnie i
Wrocławiu, gdzie przebywał w latach 1802-1806. Mimo oddalenia od spraw
legionowych Wybicki pozostał emisariuszem spraw polskich i gen. J. H.
Dąbrowskiego. W jego domu zatrzymywali się patrioci, przybywający z
zagranicy oraz kurierzy zmierzający do kraju.

Kiedy w roku 1806 wojska francuskie zbliżały się do granic

Rzeczypospolitej, gen. Dąbrowski, po rozmowie z Napoleonem, polecił
sprowadzić Wybickiego z Drezna. 3 listopada Wybicki wraz z gen. J.H.
Dąbrowskim zostali przyjęci przez Napoleona w Berlinie. W trakcie spotkania,
polecił on obydwu, napisanie odezwy do Polaków. J. Wybicki osobiście ułożył
tekst tej odezwy, w której nawoływano Polaków żyjących do tej pory pod
zaborami, do wysiłku zbrojnego na rzecz Napoleona i Rzeczypospolitej. 6
listopada 1806 roku Józef Wybicki przybył wraz z gen. J.H. Dąbrowskim do

9

Patrz: Cz. Skonka, Przejdziem Wisłę przejdziem Wartę, Stowarzyszenie Miłośników

Tradycji „Mazurka Dąbrowskiego”, Gdańsk 1996 s. 80.

17

Poznania, gdzie oczekiwał ich rozentuzjazmowany tłum mieszkańców miasta
witając ich jak bohaterów. Wybicki ponownie rzucił się w wir pracy i mocno
zaangażował na rzecz organizowania cywilnych władz oraz wojska w
Wielkopolsce. W tym też czasie odgrywał on niezwykle istotną rolę dyplomaty
i powiernika pomiędzy Napoleonem, a księciem Józefem Poniatowskim, wobec
koncepcji tworzenia armii polskiej u boku armii francuskiej. Wszedł też w skład
11-osobowej Komisji Rządzącej, której zadaniem było zorganizowanie struktur
administracyjno-wykonawczych przyszłego Księstwa Warszawskiego. Niestety
po utworzeniu Księstwa Warszawskiego, zabrakło dla niego stanowiska w
nowych władzach, został jedynie senatorem województwa. Józef Wybicki cały
czas pracował intensywnie na różnych kierunkach. Opracował między innymi
nową koncepcję przyszłych granic polski z głównym postulatem oparcia
granicy północnej o Bałtyk. Od 20 kwietnia 1809 roku przebywał w Poznaniu,
gdzie z nominacji Rady Stanu, sprawował władzę cywilno-wojskową,
jednocześnie pomagając J. H. Dąbrowskiemu w

formowaniu nowych

oddziałów wojskowych.

Po klęsce Napoleona w wyprawie moskiewskiej, Wybicki pozostał nadal

w

Wielkopolsce. 29 listopada 1815 roku został mianowany ponownie

wojewodą i

wszedł w skład Senatu Królestwa Polskiego. Sprawował

stanowisko prezesa Delegacji Administracyjnej, a później prezesa Sądu
Najwyższej Instancji. Z funkcji tej zrezygnował po otrzymaniu wiadomości o
śmierci przyjaciela gen. Jana Henryka Dąbrowskiego.

Generał Józef Wybicki, twórca

Pieśni Legionów Polskich

we Włoszech,

zmarł 10 marca 1822 roku w Manieczkach. Pochowano go w Brodnicy koło
Śremu. W 1923 roku z inicjatywy władz wojskowych ekshumowano jego
szczątki i uroczyście złożono je wraz z prochami dwóch innych oficerów w
Katedrze Poznańskiej św. Wojciecha.

Józef Wybicki skomponował swoje wiekopomne dzieło prawdopodobnie

między 16 a 19 lipca 1797 roku (inni autorzy jak np. Dioniza Wawrzykowska-
Wierciochowa w pracy „Mazurek Dąbrowskiego”, podaje datę powstania

Mazurka

pomiędzy 15 a 21 lipca 1797 roku). Najprawdopodobniej po raz

pierwszy

Mazurka

odśpiewał sam autor przy akompaniamencie muzyki

legionowej w czasie uroczystości w Reggio w Caffe dei Luterani 20 lipca 1797
roku. Uroczystość, połączona z

wielką paradą Legionów i oddziałami

miejscowej gwardii narodowej, została zorganizowana z okazji pożegnania
gen. Dąbrowskiego, któremu Napoleon polecił udać się do Mediolanu.

Jeszcze polska nie umarła,
Kiedy my żyjemy,
Co nam obca moc wydarła,
Szablą odbijemy.

Marsz, marsz Dąbrowski
Do Polski z ziemi włoski
Za Twoim przewodem

Złączem się z narodem.

Jak Czarniecki do Poznania
Wracał się przez morze,
Dla ojczyzny ratowania
Po szwedzkim rozbiorze.

Marsz, marsz etc.

18

Przejdziem Wisłę, przejdziem Wartę,
Będziem Polakami,
Dał nam przykład Bonaparte,
Jak zwyciężać mamy.

Marsz, marsz etc.

Niemiec, Moskal nie osiędzie,
Gdy jąwszy pałasza,
Hasłem wszystkich będzie zgoda
I Ojczyzna nasza.

Marsz, marsz etc.

Już tam ojciec do swej Basi,
Mówi zapłakany:
Słuchaj jeno, pono nasi
Biją w tarabany.

Marsz, marsz etc.

Na to wszystkich jedne głosy:
Dosyć tej niewoli.
Mamy racławickie kosy,
Kościuszkę Bóg pozwoli.

Marsz, marsz etc.

Liczne dyskusje dotyczące prawdziwości autorstwa

Pieśni Legionów

wydają

się być niepodważalne, ponieważ zostało ono poświadczone w materiałach
Archiwum Legionów Polskich, jak również i przez samego J.H. Dąbrowskiego,
który opisując swój wjazd do Poznania 16 listopada 1806 roku, wspomniał
o Józefie Wybickim jako autorze tej pieśni. Rękopis

Pieśni Legionów Polskich

,

który Józef Wybicki ofiarował generałowi Dąbrowskiemu był przechowywany
we wspomnianym wcześniej Archiwum Legionów Polskich, czystopis
natomiast znajdował się w

Archiwum Józefa Wybickiego. Niestety nie

zachował się on do chwili obecnej, ponieważ zaginął prawdopodobnie w 1945
roku.

Napisana przez Wybickiego

Pieśni Legionów Polskich

, była w pewnym

sensie programem politycznym Legionów, wyrażała wiarę w odbudowę
państwa polskiego oraz tęsknotę za krajem. Strofy jej ukazywały żołnierzom-
tułaczom, pozbawionym ojczyzny, wizje Polski wolnej i niepodległej,
suwerennej i stabilnej. Ta wizja miała zaś urzeczywistnić się „za ich powodem.
Sam gen. Dąbrowski w liście do Józefa Wybickiego napisał: „żołnierze do
Twojej pieśni coraz więcej gustu nabierają, my (tzn. oficerowie) ją sobie często
nucim z winnym szacunkiem dla autora, którego kochać i być przyjacielem
nigdy nie przestanę”

10

.

Od tej pory

Mazurek

towarzyszył żołnierzom na stałe w licznych

kampaniach podnosząc ducha bojowego legionistów. Żołnierze śpiewali go w
marszu, w obozie i w walce, pomagał on zapomnieć im o trudach wojennych i
mobilizował do zdwojonego wysiłku.

Pod względem literackim

Pieśni Legionów Polskich

składała się z sześcio-

zwrotkowego tekstu zasadniczego oraz refrenu powtarzającego się po
pierwszych pięciu zwrotkach. Melodie do słów zaczerpnięto z podlaskiej pieśni
ludowej zbliżonej do mazurka, którą „dla potrzeb” wojska przerobiono w marsz.

10

T. Krząstek, A. Cz. Żak, Z ziemi włoskiej do Polski, DSW MON, Warszawa 1997 s. 33.

19

Tekst pierwotny nie doczekał współczesności, ale z pierwszego

sporządzono w 1885 roku odbitki. Tekst ten, oprócz słów „jeszcze Polska nie
umarła” i drobniejszych odmian, różni się od obecnie przyjętego dodatkowymi
zwrotkami: o „Niemcu, Moskalu”, którzy nie oprą się zgodnej akcji polskich
„pałaszy” (4) i ostatnią (6) o Kościuszce, którego „Bóg pozwoli” (rychło
poniechaną wobec wiadomości o wyjeździe Naczelnika do Ameryki) oraz
odwrotną kolejnością zwrotek 2 i 3. Zwrotka 6 została opuszczona również w
pierwszej wersji krajowej

Mazurka Dąbrowskiego

.

Oszałamiającą karierę

Mazurek

zawdzięcza przede wszystkim zawartej

w celnej formule wstępnego dwuwiersza myśl o trwaniu narodu mimo utraty
bytu państwowego. Myśl ta stanowiła fundament świadomości narodowej
czasu niewoli. Wielki polski poeta Adam Mickiewicz powiedział, że „sława
pieśni legionów poczyna się od wierszy, które otwierają historię współczesną
(...). Słowa te znaczą, że ludzie zachowujący w sobie to, co stanowi istotę
narodowości polskiej, zdolni są przedłużyć byt ojczyzny niezależnie od
wszelkich warunków politycznych i mogą dążyć do jego przywrócenia”

Pieśń Legionów

bardzo szybko przeniknęła do kraju, w zaborze pruskim

i austriackim pojawiła się już w latach 1798-1799. Do

Warszawy Mazurek

Dąbrowskiego

trafił, za sprawą księżnej Sapieżyny. Jak głosi tradycja, znana

z niechęci do Prusaków księżna, jako pierwsza odśpiewała głośno

Pieśń

Legionów

, co było dla niej szczególną satysfakcją. W późniejszym okresie

Mazurek

był rozpowszechniany w formie kalendarzy, wydawnictw muzycznych

itp. Popularność jego wzrosła znacznie po wkroczeniu armii Napoleońskiej,
u schyłku 1806 roku ukazał się w Warszawie przedruk w osobnej ulotce pod
tytułem

Piosenka patriotyczna

w

Kalendarzyku kieszonkowym na rok 1807

. Za

czasów Księstwa Warszawskiego szerzyła się melodia, utrwalona na walcach
modnych wówczas pozytywek. Pomimo, że

Mazurek Dąbrowskiego

wyrażał

spontaniczna radość z wygnania zaborcy, towarzyszył w uroczystościach
wojskowych, zagrzewał do walki w 1809 roku i w latach 1812-1813. Niestety
nie stał się jednak hymnem państwowym, gdyż nie odpowiadał ówczesnej
elicie rządzącej Księstwem Warszawskim niechętnej wodzowi legionów. W
późniejszych latach popularność

Mazurka

nieco przygasła, ale znowu została

wskrzeszona przez powstańców z 1831 roku. Od bitwy pod Grochowem
25 lutego 1831 roku, pieśń tą zaczęto traktować jako hymn narodowy.

Mazurek Dąbrowskiego

towarzyszył żołnierzom polskim w Europie

Zachodniej i Środkowej, patriotom polskim działającym na emigracji, podczas
Wiosny Ludów, w okresie zaborów, w czasie Powstania Styczniowego, jak
również podczas obchodów świąt narodowych organizowanych w Królestwie
Polskim w latach 1890-1891, 1894 i 1898. Pieśń ta podtrzymywała na duchu
Polaków zesłanych na Syberię za udział w powstaniach narodowych oraz
spiskowców z lat 1836, 1844, 1846, 1861 i 1864.

Mazurek Dąbrowskiego

oraz

jego motyw pojawiał się również w pieśniach i poezji legionowej. Kiedy w
listopadzie 1918 roku w Warszawie i innych miastach rozbrajano niemieckich
żołnierzy, słowa pieśni „jeszcze Polska nie zginęła” pojawiały się na ustach
wszystkich Polaków.

20

W okresie odradzania się niepodległego państwa polskiego, przy różnych

okazjach grano na przemian

Mazurka Dąbrowskiego

,

Pierwszą Brygadę

,

Rotę

i

Warszawiankę 1831 r. Mazurek Dąbrowskiego

był również inspiracją do

napisania pieśni narodowych innych narodów np. hymn słowacki (autor S.
Tomašik), hymn chorwacki (autor L. Gaj), ślady wpływu

Mazurka

widoczne są

w marszu bułgarskim I. Wazowa.

W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości żadna z pieśni

patriotycznych nie została oficjalnie uznana za hymn państwowy, ponieważ
wystąpiły zasadnicze różnice zdań między różnymi ugrupowaniami
politycznymi i środowiskami intelektualnymi. Toczyła się dyskusja, również na
łamach prasy, pomiędzy zwolennikami

Hymnu Felińskiego

, a zwolennikami

Mazurka Dąbrow-skiego

. Z tego względu ani Sejm ani nowa konstytucja

Rzeczypospolitej uch-walona 17 marca 1921 roku, nie zajęły się poważnie
sprawą hymnu narodowego. Tymczasem ogromną siłą moralną stał się

Mazurek Dąbrowskiego

dla polskich powstańców w czasie walk z Niemcami w

Powstaniu Wielkopolskim, Powstaniach Śląskich oraz w walce o polskość
Kaszub, a zwłaszcza Warmii i Mazur. Po licznych dyskusjach w 1921 roku
powołano przy Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
specjalną komisję, która w toku swoich prac odnalazła pozytywkę z czasów
Księstwa Warszawskiego z utrwaloną melodią „Jeszcze Polska nie zginęła”,
uznając ją za pierwowzór hymnu narodowego.

Po przewrocie majowym w okólniku wydanym przez MWR i OP z dnia

15 października 1926 roku podano obowiązujący w szkołach czterozwrotkowy
tekst hymnu, który okólnikiem z 26 lutego 1927 roku Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych ogłoszono jako hymn państwowy. 2 kwietnia 1927 roku
ostatecznie zatwierdzono melodię hymnu opracowana przez Feliksa
Konopiska i załączono nuty.

Okres II wojny światowej to czas, w którym

Mazurek Dąbrowskiego

odgrywał

podwójna rolę, hymnu państwowego i żołnierskiej pieśni bojowej. Słychać go
było na wszystkich frontach gdzie walczyli Polacy. Słowa tej pieśni
podtrzymywały na duchu więźniów obozów zagłady, żołnierzy znajdujących się
w niewoli, jak również Polaków w okupowanym kraju śpiewany na ulicach
polskich miast przez odtwórców „zakazanych piosenek”. We wszystkich
ugrupowaniach partyzanckich w kraju słowa hymnu były świętością, które
zagrzewały leśnych żołnierzy do walki z okupantem. Pieśń ta rozbrzmiewał
również na ulicach i barykadach walczącej Warszawy w sierpniu 1944 roku. Z
chwilą wkraczania wojsk polskich i radzieckich na wyzwalane spod okupacji
hitlerowskiej tereny kraju, znów rozbrzmiewał

Mazurek Dąbrowskiego

jako

hymn i pieśń patriotyczna.

Po zakończeniu II wojny światowej władze państwowe Polski opracowując

tekst hymnu, oparły się na wzorze ustalonym w 1927 roku przez Ministerstwo
Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Decyzje o ponownym uznaniu

Mazurka Dąbrowskiego

za hymn państwowy ogłoszono w Dzienniku

Urzędowym Ministerstwa Kultury i Sztuki w 1948 roku, zaś Ministerstwo
Oświaty w Dzienniku Urzędowym z 20 czerwca 1948 roku przekazało do

21

wiadomości i wykonania go we wszystkich szkołach. W konstytucji z 1952
roku, wprowadzoną nowelą z dnia 10 lutego 1970 roku wpisano Rozdział 10
„Godło, barwy, hymn i stolica PRL” i artykuł 103 ustęp 3 „Hymnem Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej jest Mazurek Dąbrowskiego”. 10 lutego 1976 roku
wprowadzono Artykuł 104 „Godło, barwy, hymn Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej otaczane są czcią i podlegają szczególnej ochronie”.

W konstytucji III Rzeczypospolitej w Artykule 28 zapisano „Hymnem

Rzeczypospolitej Polskiej jest Mazurek Dąbrowskiego”, w artykule tym
określono również godło i barwy narodowe.

Mazurek Dąbrowskiego

odegrał szczególną rolę w naszej historii narodowej,

podkreślając naszą odrębność i dążenia narodowo-wyzwoleńcze wielu pokoleń
Polaków. Zrodzony w środowisku żołnierskim był bardzo istotnym elementem
w tradycji wojskowej. Słowa tej pieśni towarzyszyły wielu pokoleniom Polaków,
którzy walczyli o niepodległą Polskę na wielu frontach w XIX i XX wieku.

Wyrażając szacunek i pamięć o twórcy polskiego hymnu narodowego,

w 1978 roku otwarto w Będominie, miejscu urodzin Józefa Wybickiego,
Muzeum Hymnu Narodowego.

Hymn państwowy Rzeczypospolitej Polskiej

Jeszcze polska nie zginęła,
Kiedy my żyjemy,
Co nam obca przemoc wzięła,
Szablą odbierzemy.

Marsz, marsz Dąbrowski,
Z ziemi włoskiej do Polski.
Za Twoim przewodem
Złączym się z narodem.

Przejdziem Wisłę, przejdziem Wartę,
Będziem Polakami.
Dał nam przykład Bonaparte,
Jak zwyciężać mamy.

Marsz, marsz ...

Jak Czarniecki do Poznania
Po szwedzkim zaborze,
Dla ojczyzny ratowania.
Wrócim się przez morze.

Marsz, marsz ...

Już tam ojciec do swej Basi,
Mówi zapłakany
Słuchaj jeno, pono nasi
Biją w tarabany.

Marsz, marsz ...

22

Bibliografia

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.

2. Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 roku o godle, barwach i hymnie

Rzeczypospolitej Polskiej, (Dz. U. 1980, nr 7, poz. 18 z późniejszymi
zmianami).

3. Ustawa z dnia 9 lutego 1990 roku o zmianie przepisów o godle, barwach

i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 1990, nr 10, poz.60).

4. T. Krząstek, A. Cz. Żak, Z ziemi włoskiej do Polski, DSW MON, Warszawa

1997.

5. S. Kuczyński (red), Orzeł Biały herb państwa polskiego, Wydawnictwo DiG,

Warszawa 1996.

6. Literatura Polska-przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984.
7. Cz.

Skonka,

Przejdziem Wisłę przejdziem Wartę, Stowarzyszenie Miłośników

Tradycji „Mazurka Dąbrowskiego”, Gdańsk 1996.

8. D. Radziwiłłowicz, P. Żarkowski, Symbole narodowe i wojskowe cz. II, DSW

MON, Warszawa 2001.

9. H. Wielecki, Pod znakiem srebrnego i złotego orła, DSW MON, Warszawa

1998.

10. A. Znamierowski, Stworzony do chwały, Editions Spotkania, Warszawa 1995.

Źródła do ilustracji
W opracowaniu ilustracji wykorzystano następujące prace:
1. T. Krząstek, A. Cz. Żak, Z ziemi włoskiej do Polski, DSW MON, Warszawa 1997.
2. A. Znamierowski, Stworzony do chwały, Editions Spotkania, Warszawa 1995.
3. D. Radziwiłłowicz, P. Żarkowski, Symbole narodowe i wojskowe cz. II, DSW

MON, Warszawa 2001.