1334.1499 - POLSKA "ZŁOTA WOLNOŚĆ

ŻYDOWSKA"

---------- Polska krajem złotej wolności Żydów ----------

W odrodzonym Królestwie Polskim, w 1334 r. król Kazimierz

III Wielki (panował w latach 1333-1370) potwierdził "przywileje
kaliskie" przyznane Żydom w 1264 r., a w 1367 r. potwierdził je na

terenie Małopolski i Rusi, która w międzyczasie weszła do Polski.

Kazimierz Wielki zatwierdził status wszystkich Żydów jako
"sługi skarbu", co dawało im prawo swobodnego handlu i

przemieszczania się z miejsca na miejsce. Ten tytuł dawał Żydom

ochronę prawną ze strony państwa. Nie mogli, więc być

pozywani przed inny sąd niż ten, który wyznaczył monarcha. Już

w okresie rozbicia dzielnicowego (księstwo kaliskie) wyrobiła się

praktyka, że w zastępstwie księcia sądził Żydów jego pierwszy

dostojnik - wojewoda. W odrodzonym Królestwie podtrzymano

tej zwyczaj i sądem właściwym dla Żydów stał się sąd

wojewódzki, a z czasem specjalny sąd podwojewódzki. Król

docenił należycie rolę Żydów w wywozie produktów rolnych z

Polski i powiększaniu dochodów królewskich. Król poszerzył

prawa Żydów, przyznając im przywileje generalne, które

regulowały życie Żydów w całym państwie. Liczbę Żydów w

Polsce ocenia się w owym czasie na około 10 tys.

Kazimierz Wielki widział w osadnikach żydowskich

przeciwwagę dla niemieckiego mieszczaństwa, któremu nie ufał.

Nadwornym bankierem Kazimierza Wielkiego był Żyd, Lewko.

W jego rękach leżała dzierżawa podatków i zarządzanie

kopalniami soli. Żydzi w Polsce w owym czasie byli poborcami

podatków, rytownikami stempli i mincerzami.

Przez różnice wyznaniowe i obyczajowe Żydzi byli narażeni w

społeczeństwach chrześcijańskich na liczne konflikty. Tworzyli

kulturę zamkniętą. Stąd dla ich życia i trwania konieczne stawały

się specjalne gwarancje prawne, których udzielali im władcy.

Powodem takiego działania był fakt, iż Żydzi obsługiwali

gospodarkę finansową, udzielali pożyczek lub w inny sposób

dostarczali środków pieniężnych, nierzadko byli mincerzami (bili

monety) - oddawali bezcenne usługi w bardzo ważnej sferze

życia państwowego. Niektórzy Żydzi zajmowali się lichwą,

której Kościół zabraniał chrześcijanom, co wywoływało

nienawistne reakcje w stosunku do całej ludności żydowskiej.

Dawna lichwa była bardzo uciążliwa lub wręcz rujnująca:

zwyczajowo pobierano 1 grosz od 1 grzywny (48 groszy) na

tydzień, co w stosunku rocznym dawało 108% lichwiarskiego

zysku.

Mimo więc ochrony prawnej, często zdarzały się na

terenie całej Europy pogromy antyżydowskie.

W 1336 r. dwóch niemieckich rycerzy Arm i Leder, nazwani

Armlederami, oświadczyło, że otrzymali z nieba znak aby

pomścić na Żydach wszystkie cierpienia i mękę Jezusa. Pod

wodzą Armledów zebrało się 5 tys. chłopów, którzy ruszyli od

miasta do miasta dokonując rzezi Żydów. Na przestrzeni lat

1336-1337 zgraje morderców rozeszły się po całej Bawarii,

Niemczech, Czechach, Morawach i Austrii. Wszędzie płonęły

stosy, tysiące Żydów zginęło śmiercią męczeńską.

Ocaleli tylko

Żydzi z Wiednia i Regensburga.

W latach 1337-1453 trwała wojna stuletnia pomiędzy Francją a

Anglią. Wybuchła ona w związku z rywalizacją obu państw w

wysoko rozwiniętej gospodarczo Flandrii i sporem o Guyennę

(prowincja ze stolicą w Bordeaux).

-------------------- "czarna śmierć" --------------------

W latach 1348-1350 Europę nawiedziła epidemia dżumy, tzw.

"czarna śmierć". W tym czasie wymarła prawie 1/3 ludności

Europy

(25

mln

ludzi).

Był to punkt kulminacyjny pogromów Żydów europejskich. O

wywołanie zarazy oskarżono Żydów. Według chrześcijan, plan

uknuli Żydzi hiszpańscy, którzy dysponowali olbrzymi środkami

i wpływami. Z Toledo w Hiszpanii miano rozesłać truciznę z

instrukcjami do wszystkich gmin w Europie. Trucizna miała się

składać z mięsa bazyliszków, pająków, żab, jaszczurek, serc

chrześcijańskich i ciasta przeznaczonego na hostię. Powyższe

oskarżenie po raz pierwszy pojawiło się w 1348 r. na południu

Francji. Pogromy bardzo szybko przeniosły się do Katalonii i

Aragonii.

W 1348 r. papież Klemens VI wydał bullę zakazującą pod

groźbą interdyktu zabijać Żydów bez wyroku sądowego,
przymuszać do chrztu i rabować ich mienie.

Bulla papieska została

jednak

zignorowana

przez

chrześcijaństwo.

Nad jeziorem Genewskim aresztowano dwóch Żydów, z

których na torturach wymuszono przyznanie się do zbrodni

zatrucia źródeł wody w Wenecji, Apulii, Kalabrii i Tuluzie. Na

podstawie tych zeznań spalono żywcem wszystkich Żydów z

okolic

jeziora

Genewskiego.

W Szwajcarii wymuszono torturami przyznanie się do winy

kilku Żydów w Bernie. Spalono wówczas żywcem wszystkich

Żydów z Berna, Bazylei i innych miast Szwajcarii.

W Moguncji torturami zmuszono pewnego Żyda do

przyznania się do zatrucia Renu, Dunaju, wszystkich niemieckich

rzek, źródeł, studni, pól i łąk. W wielu niemieckich miastach

histerycznie zamurowywano studnie. Podczas krwawych

pogromów wypędzono Żydów ze wszystkich miast nad górnym

brzegiem Renu. Spalono żywcem wszystkich Żydów z Fryburga,

Speyer, Strasburga (2 tys. osób), Kolonii i innych miast Niemiec.

W Moguncji część Żydów podjęła próbę walki z oprawcami,

zabijając 200 z nich. Rozwścieczyło to tylko jeszcze bardziej

rozfanatyzowany tłum. W Moguncji zginęło 6 tys. Żydów. Żydzi

z Wormacji (400 osób), Openheimu i Frankfurtu nad Menem

wybrali śmierć samobójczą zamiast męczeńskiej.

W Belgii doszło do licznych pogromów, w samej tylko Brukseli

zabito

500

Żydów.

W 1348 r. w Hiszpanii oficjalnie przyjęto "Siete Partidas"
(siedmioczęściowe prawo). Potwierdzono w nim zasadę wolności

wyznania i praktyk religijnych dla muzułmanów i Żydów.
Jednakże kodeks traktował Żydów jak relikt, który winien być
"cierpiany" przez władców chrześcijańskich. Potwierdzono
ograniczenia swobód w budowie synagog. Zakazano

prowadzenia działalności zachęcającej do przechodzenia na
judaizm. Zakazano posiadania ksiąg atakujących chrześcijaństwo,

a wszelkie przypadki bluźnierstwa miały być surowo karane.
Kodeks uznawał pogląd, że Żydzi porywają dzieci chrześcijańskie
i dopuszczają się na nich mordu rytualnego. Tak więc, ten nowy
kodeks prawny otwierał drogę Inkwizycji do ingerencji w

wewnętrzne życie Żydów i muzułmanów w Hiszpanii, co

nastąpiło w następnych wiekach.

W latach 1348-1349 do Polski przybyła trzecia fala Żydów. Była

to najliczniejsza fala Żydów, jaka napłynęła do Polski. Do Polski

przybywali Żydzi głównie z Niemiec, Węgier (wygnani przez
Ludwika) i Francji. W owym czasie Polska była krajem "złotej
wolności Żydów" w Europie. Epidemia dżumy stosunkowo mniej

pustoszyła tutejszą ludność, a opieka królewska (głównie

rozdawanie zboża) złagodziły dalsze następstwa choroby.

W 1349 r. we Wrocławiu (należącemu wówczas do Cesarstwa)

spalono żydowską dzielnicę. Ocaleni Żydzi schronili się u Bolka

Świdnickiego, na Śląsku. W owym czasie pogromy Żydów

ogarnęły całe Niemcy, przeniosły się także do Polski

, gdzie

jednak zostały brutalnie stłumione przez króla. Kraków musiał

zapłacić wysoką kontrybucję, za to, że dopuścił do pogromu.

W latach 1350-1369 w Kastylii (Hiszpania) panował król don

Pedro.

Wybitni Żydzi cieszyli się u króla szczególnymi

względami. Królewskim skrabnikiem był don Samuel Ben-Meir

Allavi. Został on powiernikiem króla i miał prawo głosu we

wszystkich ważnych naradach i postanowieniach. Medykiem i

astrologiem królewskim był Abraham Ibn-Zarzal.

Za panowania króla don Pedra wzbili się Żydzi kastylscy do

niesłychanego przedtem znaczenia. Był to ostatni błysk ich

zaszczytnego

stanowiska

w

Hiszpanii.

Chrześcijanie mówili z nienawiścią o kastylskim dworze króla
don Pedra, jako o "żydowskim dworze". Przez długi czas starali się

podkopać autorytet i wpływy don Samuela, aż wreszcie

doprowadzili do jego aresztowania pod fałszywymi zarzutami.

Skonfiskowano cały jego majątek, liczący: 170.000 dublonów,

4.000 marek srebra, 125 skrzyń materiałów tkanych złotem i

srebrem oraz 80 tys. niewolników. Podczas tortur, don Samuel

zmarł śmiercią męczeńską.

W 1356 r. w Polsce istniała już w Krakowie synagoga, a we

Lwowie gmina.

Bardzo szybko niemieccy władcy zorientowali się, że

wypędzając Żydów stracili wraz z nimi ważne źródło dochodów.

W owym czasie Żydzi byli jeszcze nieodzowni chrześcijańskim

władcom. Nie tylko monarchów, ale i miasta, a nawet
duchowieństwo opętała potrzeba "posiadania Żydów".

W 1356 r. niemiecki cesarz Karol IV (1346-1378) na sejmie

norymberskim nadał wszystkim niemieckim elektorom prawo
"trzymania Żydów". Oznaczało to, że oprócz zysków, które

czerpali z dzierżawy kopalń kruszców i żup solnych, darował im

także dzierżawców w posiadanie.

W 1360 r. francuski król Jan Dobry (1350-1364) ogłosił dekret

zezwalający Żydom na ponowne osiedlanie się we Francji.

Ojciec

każdej rodziny musiał zapłacić za prawo wjazdu do Francji 14

złotych i po 1 złotym od każdego członka rodziny. Dodatkowo

roczny podatek żydowski wynosił 7 złotych od głowy rodziny i 1

złoty

od

każdego

członka

rodziny.

Jednocześnie francuscy Żydzi zostali wyłączeni spod

kompetencji szlachty i zapezpieczeni przed napaściami kleru.

Prawo zabezpieczało żydowskie domy, dobra ziemskie oraz

święte księgi. Zezwolono im trudnić się handlem i pożyczaniem

pieniędzy na procent, który odgórnie ustalono do 80%.

W 1360 r. po nieudanej próbie nawrócenia Żydów na

chrześcijaństwo, wypędzono ich z Węgier.

W latach 1364-1380 we Francji panował król Karol V. Przeznczał

on dochody z podatków na stworzenie potężnej floty złożonej ze

120 okrętów i utrzymywanie wojsk zaciężnych.

Ochraniał on

Żydów przed napaściami kleru.

W 1364 i 1367 r. król Polski, Kazimierz Wielki, wydał

dodatkowe przepisy dotyczące Żydów. Wyłączył ich spod

powszechnie obowiązującego prawa niemieckiego i poddał

orzecznictwu wojewodów, którzy byli przedstawicielami króla w

prowincjach. Jednocześnie ułatwiono Żydom działalność

gospodarczą, dając im prawo nabywania gruntów i ziemi na

terenie

miast

i

wsi.

W 1367 r. w owym czasie istniały już żydowskie gminy w

Poznaniu i Sandomierzu (Polska).

Za panowania króla Ferdynanda (1367-1383) sytuacja Żydów

portugalskich była pomyślna. Społeczność żydowska w

Portugalii posiadała tak wspaniałe urządzenia, jak w żadnym

ówczesnym innym kraju w Europie. Na czele portugalskich gmin
stał wielki rabin (Ar-Rabbi Mor), mianowany przez króla. Miał on

własną pieczęć i wykonywał wyższą jurysdykcję, rozporządzenia

ogłaszał z podpisem: "Ar-Rabbi Mor gmin Portugalii i Algarwy
przez pana mego, króla". W podróżach po kraju towarzyszyli mu:
żydowski sędzia najwyższy (ouvidor), kanclerz (chanceller) ze
swoją kancelarią, sekretarz (escrivao) i egzekutor (porteiro jurado)
dla wykonywania wyroków. Wielki rabin wybierał rabinów w

siedmiu portugalskich prowincjach. Rabini mieli jurysdykcję

cywilną i kryminalną. Wielkim podskarbim króla Ferdynanda

był don Juda, a powiernikiem i doradcą don Dawid Negro.

W owym czasie fanatyczne stronnictwo chrześcijańskie

postanowiło obalić przyjaznego Żydom władcę Kastylii.

Francuski król Karol V namówił i wspomógł finansowo oraz

militarnie brata kastylijskiego króla, don Henryka de Trastamare,
który na czele wojsk ("biała kompania") wkroczył do Królestwa

Kastylii

rozpoczynając

wojnę

domową.

Papież Urban V rzucił na kastylijskiego króla don Pedra

klątwę.

Papieża bardzo drażniła życzliwość króla dla Żydów.

Podczas wojny domowej w Kastylii, Żydzi opowiedzieli się po

stronie króla don Pedra, wspierając go wszystkimi pieniędzmi i
własnymi żołnierzami. Bardzo często bronili miast

, za co "biała

kompania" straszliwie się mściła na bezbronnej ludności

żydowskiej wsi i miasteczek. Gminy w Villadiego i Aguilar

zostały całkowicie wymordowane. Żydzi z miasta Burgos musieli

opłacić kontrybucję w wysokości 1.000.000 maravedi. Podczas

rzezi najbardziej ucierpiała gmina w Toledo. 300 rodzin

żydowskich z gminy Jaen uprowadzili w niewolę muzułmanie z

Grenady.

W latach 1369-1379 w Kastylii panował król Henryk II.

Musiał

on pokryć wysokie koszty wojny domowej i odbudować

zniszczoną gospodarkę, a do tego potrzebował znienawidzonych

Żydów. W tej sytuacji król powierzył ważne urzędy państwowe

Żydom z Sewilli, don Józefowi Pichon i don Samuelowi

Abrabanelowi.

Po straszliwych rzeziach okresu "czarnej śmierci", powoli

odradzały się żydowskie gminy we Francji i Niemczech.

Największą ich bolączką była strata całego pokolenia uczonych

rabinów. Dochodziło wówczas do tego, że z braku odpowiednich

kandydatów, powierzano obowiązki rabina osobom

niepowołanym i niedouczonym. Takiej sytuacji usiłował zaradzić

rabin Meir Ben-Baruch Halevi z Wiednia (1370-1390). Ogłosił on

rezolucję nakazującą kandydatom do godności rabina uzyskiwać

dla siebie kompetentną autoryzację jakiejś znakomitości (powagi)

rabinicznej.
We Francji rabin Matatiasz założył nową uczelnię talmudyczną
w Paryżu, zebrał uczniów, którym objaśniał Talmud i

wtajemniczał w obowiązki rabina. Nakazał także kopiować nowe
egzemplarze Talmudu.

W 1371 r. kastylijski król Henryk II, na żądanie hiszpańskiej

szlachty i duchowieństwa, ogłosił dwa ograniczenia swobód

żydowskich w Kastylii (Hiszpania). Od tej pory Żydzi w Kastylii

zostali zobowiązani do noszenia haniebnej odznaki żydostwa,

oraz musieli wyrzec się imion krajowych.

W owym czasie w Królestwie Aragonii (Hiszpania) żyli dwaj

wybitni żydowscy uczeni: Chasdaj Ben-Abraham Crescas (1340-

1410) i Izaak Ben-Szeszet Barfat (1336-1408). Chasdaj jako

pierwszy obnażył słabe strony panującej wówczas filozofii

Arystotelesa.

W 1381 r. niemieccy rabini zebrali się na synodzie w Moguncji i

uporządkowali przepisy życia religijnego w niemieckich

gminach.

W latach 1386-1434 w Polsce rządził król Władysław Jagiełło.

Był on jedynym władcą polskim, który nie zatwierdził przywileju

generalnego dla Żydów, zapewne dlatego, że znajdował się pod

silnym wpływem Kościoła. W okresie jego rządów odbyły się
pierwsze procesy o mord rytualny na wzór podobnych w

zachodniej Europie. Opowiada o nich kronika Jana Długosza.

Według relacji kronikarza dotyczącej pogromu Żydów w

Krakowie w 1407 r. król próbował ukarać sprawców, lecz

pospólstwo nie dopuściło do tego.

W 1385 r. kastylijski król don Juan I zatwierdził powziętą z

inicjatywy duchowieństwa decyzję i ogłosił edykt zakazujący

współżycia Żydów z chrześcijanami oraz karmienia dzieci

żydowskich przez chrześcijańskie mamki. Od tej pory żaden Żyd

nie mógł sprawować obowiązków podskarbiego króla, królowej

czy infanta.

W 1386 r. istniała żydowska dzielnica w Kazimierzu pod

Krakowem (w Polsce).

W 1387 r. po unii Polski i Litwy, Wielki Książe Litewski Witold

potwierdził pewne przywileje dla Żydów na Litwie. Od tej pory

podobne przywileje żydowskie wprowadzono w trzech

litewskich prowincjach: Trokach, Brześciu Litewskim i Grodnie.

Książe litewski Witold nadał Żydom przywilej grodzieński:
"Niniejszym zezwalamy im [Żydom] na nabywanie w swoich domach
wszelakich towarów i na wyszynk wszelakiego napitku, zarówno tego,
który uwarzyli sami, jak i nabytego, jeśli zapłacą naszemu skarbowi
roczną daninę. Mogą na równi z mieszczanami uprawiać kupno i
sprzedaż tak na rynku, jak i w sklepach, jak i wszelkie rzemiosło. Wolno
im także na równi z mieszczanami nabywać rolę i łąki, po uiszczeniu
koniecznych danin naszemu skarbowi."

W 1389 r. pewien katolicki ksiądz podburzył ludność czeskiej

Pragi do nienawiści dla Żydów. Oskarżył on Żydów o

bezczeszczenie świąt Wielkanocy i napadanie na księży. Podczas

pogromu spalono żydowską dzielnicę na Starym Mieście,
spalono synagogę i rozgrabiono żydowski dobytek. W straszliwej

rzezi zamordowano ponad 3 tys. Żydów.

W 1391 r. katolicki ksiądz Fernan Martinez podburzył ludność

hiszpańskiej Sewilli do nienawiści dla Żydów. W pogromie

spustoszono żydowską dzielnicę w Sewilli, mordując 4 tys.

Żydów. Prawie 20 tys. Żydów zostało zmuszonych do chrztu, a
dwie

synagogi

przemieniono

na

kościoły.

Pogromy szybko rozprzestrzeniły się na prawie całą

Hiszpanię. Prześladowania objęły prawie 70 żydowskich gmin w

Kastylii, całą Walencję i Aragonię, jedynie w Portugalii nie

wybuchły pogromy. Spustoszono Kordowę i Toledo. W Walencji

zamordowano 5 tys. Żydów. W Barcelonie zginęło ponad 300

Żydów, a 11 tys. zostało zmuszonych do chrztu. Ten sam los

spotkał także gminy w Leridzie, Geronie i innych hiszpańskich

miastach. Na wyspie Mallorka zabito 300 Żydów. Wszędzie

powtarzały się sceny mordów, grabieży i przymusowych

chrztów. Żydowska krew lała się w Hiszpanii przez trzy

miesiące.

Pomimo tych straszliwych prześladowań, w Hiszpanii dobrze
traktowano dziesiątki tysiące Żydów, którzy "nawrócili" się z

judaizmu na chrześcijaństwo. Stosunkowo łatwo znaleźli oni
swoje miejsce w tej nowo powstałej sytuacji. Z początku neofici
chrześcijańscy nawróceni z judaizmu (zwani po hiszpańsku
"confesos") z łatwością przenikali do grup społecznych, zawodów

i urzędów, które wcześniej były dla Żydów zamknięte. Lecz

ówczesna sytuacja w Hiszpanii była wyjątkiem w całej katolickiej

Zachodniej

Europie.

Od 1391 r. dzięki pracy misyjnej W.Ferrera, w ciągu 20 lat,

tysiące hiszpańskich Żydów przyjęło chrześcijaństwo. Nazwano
ich "marranami". Rabini zamieniali się w księży i stawali się
biskupami, a Żydówski stawały się przeoryszami.

Po strasznych prześladowaniach 1391 r. wielu

nowonawróconych na chrześcijaństwo Żydów wywędrowało z

Hiszpanii do pobliskich krajów muzułmańskich, do Grenady lub

za morze do Maroka, Algieru i Fezu. Ci, nowonawróceni

przemocą, mieli wielki uraz do chrześcijaństwa i uciekali przed
nim do krajów Islamu, gdzie w tej dobie można było znaleźć

więcej tolerancji i łagodności. W warunkach większej wolności,
powracali

na

judaizm.

Królowie Kastylii, Aragonii i Mallorki, którzy nie pochwalali

przymusowego chrztu, przyzwalali teraz aby nowonawróceni na
chrześcijaństwo Żydzi dalej potajemnie praktykowali judaizm. W
owym czasie Inkwizycja jeszcze nie istniała w Hiszpanii. W ten

sposób powstała odrębna klasa społeczeństwa, z pozoru

chrześcijańska, lecz wewnątrz żydowska. Można by ją nazwać

judeo-chrześcijańską. Ludność chrześcijańska nadała im
przezwisko "marrani" (marranos), czyli "potępieńcy". Już w samej

nazwie widoczna była nienawiść chrześcijan do

nowonawróconych

Żydów.

Pomiędzy nowonawróconymi Żydami znaleźli się tacy, którzy
zupełnie zaparli się judaizmu i zapałali nienawiścią do Żydów.

Niektórzy z nich znajdywali szczególną przyjemność w

oskarżaniu rabinów i podkopywaniu hiszpańskiego żydostwa.

Najwięcej szkody narobił były rabin Salomon Levi (1351-1435)
nazwany po chrzcie Paulus Burgensis. Ukończył on uniwersytet w
Paryżu na studiach teologii chrześcijańskiej. Uzyskawszy święcenia

kapłańskie przebywał na dworze papieskim. Z rekomendacji

papieża, król kastylijski don Henryk III obsypał go licznymi

łaskami i nadał wysokie godności. Paulus za swój cel postawił

sobie nawracanie Żydów. Radził on królowi, aby nie powierzał
Żydom żadnych urzędów, a w swym wykładzie Pisma Świętego

ujawniał złość do judaizmu. Paulus został biskupem Kartaginy,

kanclerzem Kastylii i tajnym doradcą króla don Henryka III.

W obronie judaizmu wystąpił Izaak Ben-Mose, który po

przymusowym chrzcie przyjął imię Profiat Duran. W swojej
pracy (1400 r.) wykazał słabe strony dogmatów i sakramentów

Kościoła Rzymsko-Katolickiego z bardzo dużą otwartością.
Obeznany z Nowym Testamentem i Kościołem, wykazywał

zwyrodnienie chrześcijaństwa. Profiat Duran skomentował także
"Przewodnik" Majmonidesa. Pisał o gramatyce hebrajskiej,

matematyce i kalendarzu.

W historycznym dziele zestawił

prześladownia Żydów na przestrzeni wieków.

W podobnym boju wiary wystąpił również Chasdaj Crescas,
który w 1396 r. ogłosił rozprawę o dogmatach chrześcijańskich,
wykazując ich błędność. Obalił katolicką wykładnię dogmatu
grzechu pierworodnego, zbawienia, Trójcy, wcielenia, narodzin z
dziewicy, itp. Odnosząc się do judaizmu, ograniczył on liczbę
artykułów wiary Majmonidesa z trzynastu do ośmiu.

Nadrabin

Kastylii, don Meir Alguades przełożył na język hebrajski etykę

Arystotelesa, udostępniając ją w ten sposób hiszpańskim Żydom.

W owym czasie w Hiszpanii rozwijała się żydowska mistyka,
na której gruncie wyrastały nowe prądy mesjańskie. Kabalista

Abraham z Grenady (1391-1409) posunął się do twierdzenia, że
"kto nie poznaje i nie czci Boga na sposób kabalistyczny, ten jest
człowiekiem małej wiary i grzeszy nieświadomie". W

prześladowaniach z 1931 r. upatrywał znaków zwiastujących
przyjście Mesjasza i bliskość zbawienia. Kabalista Szem-Tob Bon-
Josef Ibn-Szem Tob (zmarł w 1430) w piśmie "Emunot" wystąpił

przeciwko żydowskim filozofom Majmonidesowi i

Gersonidesowi utrzymując, że prawdziwe zbawienie Izraela
polega na uprawie Kabały, którą przedstawił jako prawdę i
odwieczną tradycję żydowską. Kabalista Mojżesz Botarel podawał

się za cudotwórcę i proroka. Zapowiedział, że w maju 1398 r.
zdarzą się zdumiewające cuda, poprzedzające przyjście Mesjasza.

W 1394 r. francuski król Karol VI (1380-1422) ogłosił edykt

nakazujący wszystkim Żydom opuszczenie terytorium Francji.

Mogli oni sprzedać majątki, ściągnąć należności i bezpiecznie

dotrzeć w oznaczonym terminie do granic państwa.

We Francji

pozostały jedynie pojedyńcze żydowskie rodziny w Tuluzie,

Delfinacie, Prowansji, Arelanie i Awinionie, będąc specjalnie

chronionymi

przez

lokalną

szlachtę.

Francuscy Żydzi wyemigrowali przeważnie do Niemiec i

Włoch.

W 1394 r. do Polski napłynęli Żydzi wygnani z Francji. Do

końca XIV wieku są już wiadomości o gminach w Pyzdrach,

Kościanie i Kopaszewie na ziemiach polskich.
Pod koniec XIV wieku wzniesiono najstarszą synagogę w Polsce
- Starą Bożnicę na Kazimierzu pod Krakowem. W 1570 r.
przebudowano ją na wzór synagog z Pragi i Wormacji.

W 1399 r. doszło do pierwszego procesu o mord rytualny w

Poznaniu, i wybuch pierwszych prześladowań.

Król Kastylii Henryk III zmarł w 1406 r. Dziedzicem tronu

został małoletni Juan II. W jego imieniu władzę sprawowała

królowa matka Katarzyna, niezwykle klerykalna.

Natychmiast

zdjęto wszystkich wpływowych Żydów w Kastylii z urzędów

(1408 r.).

W 1407 r. doszło w Krakowie (w Polsce) do pogromu Żydów.

Mieszczanie plądrowali i podpalali domy żydowskie, mordowali

Żydów i siłą chrzcili ich dzieci. Prowodyrem pogromu był ksiądz

z kościoła św. Barbary, który ogłosił z ambony, że Żydzi

zamordowali chrześcijańskie dziecko, aby krwi użyć do

rytualnych

obrządków.

W owym czasie w Polsce przeciwko Żydom sprzymierzył się

Kościół katolicki z chrześcijańskimi kupcami, którzy tracili wiele

zysków przez żydowską konkurencję, którą pragnęli w ten

sposób wyeliminować.

W latach 1410-1437 w Niemczech panował cesarz Zygmunt

Luksemburski.

Obarczył on Żydów niemieckich i włoskich

wysokimi podatkami.

Na początku XV wieku przeciwko Żydom wystąpiła złowroga

trójca: neofita, mnich dominikański i odrzucony papież. Jozue Lorqui

po nawróceniu na chrześcijaństwo przyjął imię Geronimo de

Santa Fe. Postawił sobie za cel nawracanie Żydów wszelkimi

środkami. Dominikański mnich Fray Vicente Ferrer ustnie i
pisemnie rozpoczął przeciwko Żydom wyprawę krzyżową.

Najsilniej atakował przy tym nowonawróconych Żydów

hiszpańskich, których oskarżał o nieszczerość. Ich wysiłki poparł

jeden z trzech urzędujących wówczas papieży, Benedykt XIII.

W 1412 r. w Kastylii (Hiszpania) ogłoszono edykt królewski,

złożony z dwudziestu czterech artykułów, mający na celu wtrącić

Żydów w ubóstwo, upokorzyć ich i zepchnąć na margines

społeczeństwa. Mieli odtąd mieszkać w odrębnych dzielnicach
żydowskich (juderias), ogrodzonych murem z jedną tylko bramą.

Zabroniono im trudnić się rzemiosłem, handlem i praktyką

medyczną. Odebrano im jurysdykcję. Nakazano noszenie

haniebnej łaty żydowskiej, a mężczyznom zabroniono strzyżenie

bród i włosów. Wprowadzono również zakaz podróżowania i

emigracji.

Żydowskich bogaczy wyrzucono w Kastylii z pałaców i siłą

przeniesiono do nędznych żydowskich dzielnic, gdzie panowała
bieda i głód. Skierowano do nich wówczas Dominikanów, którzy

starali się nawracać na chrześcijaństwo. Wielu Żydów

przyjmowało chrzest, uważając to za ucieczkę od śmierci

głodowej.

W 1412 r. papież Benedykt XIII zwołał w hiszpańskim mieście

Tortoza dysputę religijną pomiędzy chrześcijaństwem a
judaizmem. Przybyłym dwudziestu dwu rabinom nakazał pod
groźbą surowych kar, aby wykazali z Talmudu, że Mesjasz był

Jezusem. Dysputa trwała przez dziewięć miesięcy (1413-1414) na

68 posiedzeniach i

zakończyła się zwycięstem rabinów.

W 1414 r. Aragonia (Hiszpania) wprowadziła na swoim

terytorium artykuły edyktu antyżydowskiego z Kastylii. Co

najmniej 20 tys. Żydów z Kastylii i Aragonii przyjęło

przymusowy chrzest.

W 1415 r. papież Benedykt XIII ogłosił bullę o trzynastu

artykułach. Zakazywała ona studiowania i wykładania Talmudu

oraz innych żydowskich ksiąg. Każda gmina żydowska mogła
posiadać co najwyżej jedną synagogę. Wszyscy Żydzi musieli trzy

razy w roku słuchać kazania chrześcijańskiego.

Włoskie gminy żydowskie zwołały wielkie synody rabinów w

Bolonii (1416 r.) i Forli (1418 r.), aby ustalić środki zażegnania

grożącego im niebezpieczeństwa. Postanowiono zebrać duże
fundusze na zaspokojenie chciwości papieży i kardynałów, i w ten

sposób kupić sobie ich przychylność.

W 1417 r. sobór w Konstancji (1414-1418) zakończył wielką

schizmę papieską w Kościele Rzymsko-Katolickim. Sobór złożył z

tronu papieża Jana XXIII, papież Grzegorz XII abdykował, i w

końcu ustąpił papież Banedykt XIII. Nowym papieżem został

Marcin

V

(1417-1431).

W 1418 r. papież Marcin V ogłosił rozkaz do wszystkich

książąt niemieckich, urzędników, miast i poddanych, aby

zachowali Żydów w posiadaniu swobód i łask. Przypuszcza się,

że został odpowiednio przekupiony przez włoskich Żydów.
W 1419 r. papież Marcin V ogłosił bullę z taką formułą
wstępną: "Ponieważ Żydzi stworzeni są na obraz i podobieństwo Boże,
a ich potomstwo będzie kiedyś zbawione, postanawiamy tedy za
przykładem naszych poprzedników, aby nie turbowano ich w
synagogach, nie naruszano ich praw i zwyczajów, nie wleczono
przemocą do chrztu, nie zmuszano do obchodzenia uroczystości
chrześcijańskich, do noszenia nowych odznak żydowskich i nie stawiano
przeszkód ich stosunkom handlowym z chrześcijanami".

W owym czasie w Czechach wystąpili pobożni chrześcijanie

przeciwko apostazji papieskiej. Przywódca ruchu reformacyjnego,
Jan Huss został zamordowany przez kler na soborze w Konstancji

(1415 r.). Pozostali jego zwolennicy podzielili się na dwa nurty:
umiarkowany (kalistyni) i radykalny (taboryci). W Czechach
nastąpiła powszechna sekularyzacja majątków kościelnych, a

księży katolickich wydalono z kraju.

Husyci byli przyjaźni

względem Żydów.

Kościół Rzymsko-Katolicki oskarżył Żydów o potajemne

dostarczanie husytom pieniędzy i broni. To oskarżenie wywołało

okrutne prześladowania Żydów w niemieckich miastach w

Bawarii.

W 1420 r. w Polsce, synod kaliski ustanowił obowiązek płacenia

przez Żydów proboszczom należności, do jakich byliby

zobowiązani parafianie mieszkający na zajmowanym przez nich

terenie.

W XV wieku zaistniało w Polsce zjawisko rugowania Żydów z

roli. Doszło do tego pod wpływem silnych nacisków kościoła

rzymsko-katolickiego.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że w

Rzeczypospolitej szlacheckiej prawo posiadania ziemi

przysługiwało jedynie stanowi szlacheckiemu.

W 1420 r. w Austrii oskarżono Żydów o skrytobójstwo

chrześcijańskich dzieci (trzech chłopców utonęło po załamaniu
się lodu w Wiedniu) i znieważenie hostii (domniemana kradzież
hostii w Enns). Austriacki arcyksiążę Albrecht nakazał aresztować

wszystkich austriackich Żydów i wtrącić ich do więzienia.

Wszystkie żydowskie majątki w Austrii zostały skonfiskowane.

W więzieniach zmuszano Żydów do chrztu, a dzieci siłą

odebrano i umieszczono na wychowanie w klasztorach.

Opornych Żydów (210 osób) spalono żywcem na stosie w 1421 r.

w

Wiedniu.

Dodatkowo arcyksiążę Albrecht wydał rozkaz, aby w

przyszłości żaden Żyd nie mieszkał w Austrii.

Nowonawróceni austriaccy Żydzi wyemigrowali do Czech,

gdzie husyci gwarantowali im wolność, do Polski lub do Włoch.
Powracali tam do judaizmu. W 1421 r. do Polski napłynęli Żydzi

wygnani z Austrii.

W 1420 r. wyruszyła wyprawa krzyżowa przeciwko Husytom.

Bez

litości mordowano każdego złapanego Żyda nad Renem, w

Turyngii i Bawarii. Wojsko cesarskie groziło, że wracając ze

zwycięskiej wyprawy zetrze wszystkich Żydów z oblicza ziemi.

Jednakże Husyci odnieśli zwycięstwo. W następnych latach
zorganizowano pięć wypraw krzyżowych przeciwko Husytom.

W 1422 r. papież Marcin V wydał bullę, w której pouczał

chrześcijan, że religia chrześcijańska pochodzi od Żydów i że ci

są niezbędni dla potwiedzenia prawdziwości chrześcijaństwa.
Papież zakazał Dominikanom podburzania przeciwko Żydom.

Jednak chrześcijanie zignorowali bullę papieską.

W 1426 r. niemieccy mieszczanie wygnali Żydów z Kolonii.

Wygnańcy

osiedli

w

Deutz.

W 1430 r. niemieccy mieszczanie wygnali Żydów z

Ravensburga, Ueberlingen i Lindau.

W 1432 r. pełnoletni król Kastylii, don Juan przejął pełnię

władzy w Królestwie Kastylii (Hiszpania).

Dla podźwignięcia

finansów państwa postanowił skorzystać z usług Żydów, z tego

powodu formalnie uchylił upokarzające prawo antyżydowskie.
Wielkim rabinem Kastylii został Abraham Benveniste.

W 1432 r. kastylijski król Juan zaakceptował opracowany przez
rabinów królewski statut, będący obowiązującym prawem dla
Żydów w Kastylii. Wskrzeszono żydowski system szkół i uczelni
talmudycznych. Gminy ponownie mogły wybierać sędziów i

rabinów. W okresie od XV do XVIII wieku szczególnie dobrze
rozwijał się judaizm w Hiszpanii. Gdy ludziom było ciężko,

trzeba było ich pocieszać i zachęcać do dalszego życia, do

trwania w wierze i dobrych obyczajach. Trzeba było im wykazać,
że wszystkie te klęski były przepowiedziane w Piśmie Świętym, i

że Bóg zapowiedział również nadejście ratunku i odrodzenia

narodowego, a ostatecznie wiecznej szczęśliwości. Tak głosząc,
kaznodzieje całkowicie opierali się na tekstach biblijnych i
talmudycznych komentarzach. Wybitnie rozwinęła się wówczas
umiejętność

kaznodziejstwa

wśród

Żydów.

W owym czasie Izaak Natan Ben-Kalonymos

opracował

konkordancję biblijną

(1432-1445), w której pogrupował wszystkie

wyrazy biblijne w porządku alfabetycznym.

Józef Ibn-Szem-Tob (1400-1460) ogłosił obszerne dzieła

przeciwko wysiłkom chrześcijaństwa zmierzającym do
zniszczenia judaizmu. Gruntownej krytyce poddał dogmaty

kościoła

chrześcijańskiego.

Józef Albo (1380-1444) stworzył swój własny system religijno-

filozoficzny, ostatni na ziemi żydowsko-hiszpańskiej.

Jego dzieło

filozoficzne "Nauki zasadnicze" (hebr. "Ikkarim")

było próbą

uporządkowania najważniejszych dogmatów judaizmu i ustalenia
granicy pomiędzy prawowiernością a herezją. Według niego
judaizm jest rozporządzeniem Bożym, które zawiera 613

przepisów religijnych, których przestrzeganie zapewnia

zbawienie.

W latach 1435-1445 obradował sobór powszechny bazylejski. Sobór

trwał 18 lat! Niektórzy biskupi przemawiali przez osiem dni stale,

spożywając w krótkich przerwach posiłki. Rekordem było 13-
dniowe przemówienie. Sobór bazylejski podjął próbę

przeprowadzenia reformy Kościoła Rzymsko-Katolickiego, w
głowie (papieżu) i członkach, oraz próbował powstrzymać wojnę
husycką. Jednakże konsylium soboru nie podołało domowym

sprawom Kościoła,

więc obróciło swoją uwagę na Żydów.

Odnowiono stare ustawy kanoniczne, do których dodano nowe.

Zakazano chrześcijanom kontaktować się z Żydami, prowadzić z

nimi jakichkolwiek interesów oraz zwracać się o porady do

żydowskich medyków. Żydów wykluczono z wszelkich

urzędów i godności, zmuszono do noszenia do specjalnego

odrębnego odzienia i zamieszkania w wydzielonych żydowskich

dzielnicach. Zamknięto Żydom dostęp do stopni akademickich i

zmuszono do wprowadzenia w szkołach obowiązkowych

wykładów

nawracających

na

chrześcijaństwo.

Uchwały soboru bazylejskiego spotęgowały nienawiść do

Żydów, która wciąż wzrastała, aby pod koniec XV wieku dojść

do szczytu.

W 1438 r. w muzułmańskim Fezie podczas rozruchów zamknięto

Żydów w wydzielonej dzielnicy. Był to pierwszy krok w kierunku ich
izolacji w obrębie dzielnic żydowskich (mellah), które z czasem stały się

normalnym elementem marokańskich miast.

W latach 1438-1439 w Niemczech panował cesarz Albrecht II

Habsburg.

Był on zawziętym wrogiem Żydów.

W 1439 r. wypędzono Żydów z niemieckiego miasta

Augsburg. Kamieni z cmentarza żydowskiego użyto do naprawy

murów miejskich.

W latach 1440-1493 w Niemczech panował cesarz Fryderyk III

Habsburg.

Zdumiewającym faktem jest, że studia talmudyczne rozwijały się
wśród prześladowań w Niemczech. Rozkwitały uczelnie
talmudyczne w Erfurcie, Norymberdze, Regensburgu i
Pradze.Subtelna metoda tosafistów w połączeniu z gruntownością
szkół w Ramer, Sens i Paryżu odżyła na nowo w Niemczech.

Właściwy Niemcom duch gruntownej erudycji i dociekania

przeszedł na niemieckich Żydów. Znakomici niemieccy rabini

uchodzili za miarodajne powagi. Jakub Weil (1375-1455) i Izrael

Isserlein (1400-1460) odważnie występowali w obronie wolności

gmin przeciwko pewnym zakusom zmierzającym do narzucenia

gminom władzy duchowej, na wzór dostojników kościelnych.

W 1447 r. polski król Kaziemierz IV Jagiellończyk (1446-1492)

ogłosił statut nadający wspaniałe przywileje Żydom w Polsce.
Zniósł on przepisy kanoniczne zalecane przez papieży. Żydów nie
wolno było pozywać przed trybunały duchownych. Wojewodzi

mieli bronić Żydów przed napaściami kleru i motłochu. Żadnego

Żyda nie wolno było oskarżać o używanie krwi chrześcijańskiej
do wyrobu macy na święto Paschy, "gdyż Żydzi niewinni są takiej
zbrodni, która sprzeciwia się ich religii". Żydzi otrzymali własne

sądownictwo.

W owym czasie, nigdzie w chrześcijańskiej Europie nie

posiadali Żydzi tak korzystnych przywilejów.

W latach 1447-1455 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był

papież Mikołaj V.

Nakazał on zniszczyć przywileje włoskich

Żydów. Papieska bulla wprowadziła we Włoszech to samo prawo

antyżydowskie, które obowiązywało już w Kastylii.

W 1449 r. doszło w Toledo (Hiszpania) do buntu przeciwko

wysokim podatkom.

Po stłumieniu buntu, władza królewska

wydała ustawę o "czystości krwi" ("limpieza de sangre"), na mocy

której nikt kto miał żydowskie pochodzenie, nie mógł piastować

urzędów publicznych. Uznano, że nawróceni na chrześcijaństwo

Żydzi są nadal skażeni judaizmem i w żadnej mierze nie wolno

im ufać. Równocześnie pojawiły się głosy wzywające do
ustanowienia w Hiszpanii Inkwizycji, która ostatecznie

rozstrzygnęłaby, czy należy uznać ich za chrześcijan, czy nadal

za Żydów.

W latach 1450-1479 w Królestwie Aragonii (Hiszpania) panował

król don Juan II.

Był on ubogim władcą i dlatego nie chciał się

narażać żydowskim finansistom. Jako miłośnik astrologii spędzał

dużo czasu z żydowskimi astrologami, w tym z Abrahamem

Bibago. Jego medykiem był don Abiatar Ibn-Crescas ha-Kohen,

który zdjął mu kataraktę z obu oczu.

W 1450 r. Jan Gutenberg wynalazł druk. Istota jego wynalazku

polegała na wprowadzeniu ruchomych, odlewanych w metalu

czcionek, które zestawiane w kolumny, służyły do odbijania za

pomocą prasy dowolnej ilości kartek.

W 1450 r. książę bawarski Ludwik Bogaty kazał uwięzić

wszystkich Żydów w Bawarii i skonfiskować cały ich majątek.

Dłużnikom chrześcijańskim polecono, aby swym wierzycielom

żydowskim zwrócili tylko kapitał i potrącili z niego zapłacone

wcześniej procenty. Dodatkowo Żydzi musieli zapłacić okup za

życie w wysokości 30.000 guldenów. Następnie wszystkich

Żydów

wypędzono

z

Bawarii.

W 1450 r. Żydzi z niemieckiego miasta Regensburg musieli

zapłacić wysoką kontrybucję i wielu z nich zmuszono do

przyjęcia chrztu.

W 1451 r. na polecenie papieża Mikołaja V (1447-1455) w

Salamance (Hiszpania) powstał trybunał inkwizycyjny zajmujący
się podejrzanymi o sprzyjanie judaizmowi marranów
(nawróconych Żydów). Trybunał miał prawo konfiskaty mienia

podejrzanych i oddawania na karę śmierci władzy świeckiej.
Trybunał tworzyli dominikańscy prodesorowie z uniwersytetu w

Salamance.

W 1451 r. papieski legat na Niemcy, na prowincjonalnym synodzie

w Bambergu podkreślił konieczność ścisłego przestrzegania
ustawy kanonicznej o piętnie żydowskim, które dla mężczyzn

powinno mieć kształt czerwonego krążka noszonego na piersi, a

dla kobiet niebieski pasek noszony na nakryciu głowy.

W 1453 r. król Polski Kazimierz Jagiellończyk (panował w

latach 1447-1492) potwierdził przywileje generalne dla Żydów

przyznane w 1334 r. Przez cały czas chronił on Żydów przed

napaściami ze strony motłochu.

W 1453 r. do Polski przybył wyposażony w pełnomocnictwa

Inkwizycji biskup (franciszkanin) Jan Kapistran (w 1690 r.
kanonizowany). Był on powszechnie znany jako "bicz na
Hebrajczyków". Jego nauczanie i podburzanie wywołało już

wcześniej pogromy we Włoszech, Austrii, Bawarii, Czechach i na

Morawach. W Polsce szybko zyskał on poparcie kardynała

Zbigniewa Oleśnickiego i wywierał silny nacisk na króla

Kazimierza

IV

Jagiellończyka

(1427-1492).

W 1453 r. biskup Kapistran podburzył mieszczan Wrocławia

do nienawiści dla Żydów. Uwięziono wszystkich Żydów i

skonfiskowano wierzycielom rewersy na wartość 25.000 złotych

guldenów węgierskich. Podczas tortur kilku Żydów przyznało
się do znieważenia hostii. Na Rynku Solnym spalono 40 Żydów.

Pozostałych Żydów wypędzono z Wrocławia, odebrawszy im

dzieci do 7 lat, które ochrzczono i dano na wychowanie do
klasztoru. Żydowskie majątki skonfiskowano. Podobne

prześladowania objęły miasta całego Śląska.

W 1453 r. niemieckie miasto Wurzburg wygnało wszystkich

Żydów. Tamtejszy biskup Gottfierd oświadczył, że "nie chce nadal
znosić żadnego Żyda w swej diecezji".

W 1453 r. Turcy zdobyli Konstantynopol. Upadło Cesarstwo

Bizancjum.

Sułtan Muhammed II zezwolił Żydom osiedlić się w

Konstantynopolu i innych miastach swego państwa, nadając im
place pod budowę domów, synagog i uczelni. Przełożonym

wszystkich gmin tureckich został nadrabin Mojżesz Kapsali

(1420-1495). Tureccy Żydzi cieszyli się zupełną wolnością handlu.

Mogli dowolnie rozporządzać swoim mieniem i ubierać według

własnego upodobania.

Turecki pasza pozwolił Żydom żyjącym w Jerozolimie na wybudowanie synagogi

na górze Syjon.

W 1454 r. polski król Kazimierz Jagiellończyk w wydanych

statutach nieszawskich, ograniczających uprawnienia

mieszczaństwa, cofnął niektóre przywileje Żydów. Uczynił to

pod znacznym wpływem kampanii Zbigniewa Oleśnickiego,

wpływowego przedstawiciela duchowieństwa. Kazimierz

Jagiellończyk równocześnie korzystał z usług Żydów i zaciągnął

olbrzymie długi u bogatych litewskich dzierżawców dochodów

publicznych (cła, mennice, saliny).

W latach 1457-1474 w Królestwie Kastylii (Hiszpania) panował

król don Henryk IV.

Finanse złożył w ręce Żyda Juana de

Pacheco, który współdziałał z bogatymi żydowskimi rodzinami,

don Józefem Benveniste, don Vidalem i don Abrahamem.

Ministrem dworu królewskiego był Żyd Diego Arias Davila,

który mianował Żydów poddzierżawcami podatków.

Przybocznym medykiem króla był Jakub Ibn-Nunes.

W 1459 r. hiszpański mnich franciszkański Alfons de Spina

napisał i wydał w języku łacińskim dzieło "Twierdza wiary" (łac.
"Fortalitium Fidei"), w którym zebrał wszystkie oskarżenia

przeciwko Żydom. Zalecał odebrać Żydom dzieci i wychować je

w wierze chrześcijańskiej. Ostro krytykował hiszpańskich

królów, magnatów i duchowieństwo za okazywaną Żydom
życzliwość. Szroko opisywał zarzuty

skrytobójstwa

chrześcijańskich

dzieci

i

kradzieży

hostii.

Podobną książkę napisał hiszpański neofita Pedro de
Caballeria, "Gromy Chrystusa na Żydów".

W 1461 r. pewien hiszpański mnich podburzył mieszkańców

Medina del Campo do nienawiści dla Żydów.

Podczas pogromu

spalono żywcem wielu Żydów, a ich mienie rozgrabiono.
W Toledo podczas rozruchów zamordowano 130 marranów, a
600 domów marrańskich spalono.

W 1463 r. Polacy splądrowali żydowską dzielnicę w Krakowie,

a w 1469 r. została ona przeniesiona na inne miejsce. Na jej
miejscu utworzono uniwersytet.

W 1469 r. w Hiszpanii doszło do ślubu Izabeli Kastylskiej

(infantka tronu Kastylii) i Ferdynanda Arragońskiego (infanta

tronu Aragonii). Doszło do brzemiennej w skutkach unii

personalnej.

Zamiłowanie do Talmudu przeszczepiło do Polski dwóch

rabinów wywodzących się z niemieckiej szkoły talmudycznej. W

1469 r. z Moguncji (Niemcy) wyemigrował do Poznania (w

Polsce) rabin Mojżesz Menz. Drugim był rabin Józef Polak, który

wyemigrował z Pragi (Czechy) do Krakowa (w Polsce).

W 1471 r. oskarżono Żydów z hiszpańskiego miasta Sepulveda

o skrytobójstwo dziecka chrześcijańskiego. Podczas pogromu

zamordowano wielu Żydów i rozgrabiono ich mienie.

W 1473 r. w hiszpańskim mieście Kordowa oskarżono marranów

(nawróconych Żydów) o obrazę obrazu Matki Boskiej. Domy

marranów spalono, a wielu z nich zamordowano. Podobne rzezie

wybuchły w innych miastach hiszpańskich.

We Włoszech najwięcej ceniono w ludziach inteligencję i

pieniądze, dlatego ustawy prawa kanonicznego szybko

odsunięto na bok, aby prowadzić wspólne interesy z żydowskimi

kupcami, doradcami i posiadaczami kapitałów. W Rawenie

powstał żydowski bank pożyczkowy dla zaradzenia ubóstwu

ludności. Żydzi uzyskiwali liczne przywileje od włoskich książąt

i zakładali instytucje bankowe i prowadzili rozległe interesy

finansowe. Nadwornymi medykami byli wybitni Żydzi.

Wykształceni Żydzi włoscy włączyli się aktywnie w rozwój

kultury. Powstały drukarnie w Reggio, Mantui, Ferrarze, Pieva di

Saccio, Bolonii, Soncino, Iscion i Neapolu.

Jehuda Ben-Jechiel, znany jako Messer Leon (1450-1490)
napisał gramatykę i logikę języka hebrajskiego.

W dziele "Nofet

Zufim" zbadał omówił krasomóstwo i prawa językowe Pisma
Świętego.

Eliasz del Medigo, znany jako Elias Cretensis (1463-1498) był

pierwszą wielkością, jaką wydało środowisko włoskich Żydów.

Zaznajomił chrześcijan z systemami filozofów greckich,

żydowskich i arabskich. Zajmował katedrę profesora

publicznego filozofii na uniwersytecie w Padwie.

W dziele

"Egzamin religii" (hebr. "Bechinat ha-Dat") przedstawił swoje
zrozumienie judaizmu i przeciwstawił się dodatkom Kabały.

W latach 1474-1504 w Królestwie Kastylii (Hiszpania) panowała

królowa Izabella.

W 1475 r. w pobliżu włoskiego miasta Trydent utonęło

chrześcijańskie dziecko.

Nieprzychylni Żydom biskupi oskarżyli

ich o skrytobójstwo chrześcijańskiego dziecka. Uwięziono i

osądzono wszystkich Żydów z Trydentu. Podczas tortur Żydzi

potwierdzili liczne oszczerstwa rzucone przeciwko nim.

Wszystkich

Żydów

z

Trydentu

spalono.

Duchowieństwo katolickie nakazało czcić zabalsamowane
zwłoki chrześcijańskiego dziecka (Szymona) jako świętą relikwię,

aby wykorzystać tą sytuację na zgubę wszystkich Żydów. Ta

kłamliwa historia rozeszła się błyskawicznie po chrześcijańskiej

Europie.

We Frankfurcie nad Menem (Niemcy) wzniesiono na moście

statuę, wyobrażającą męczone dziecko i Żydów w sojuszu z
diabłem z podpisem: "Dopóki nie zaginie pamięć Trydentu i dziecka,
nie zapomieć ludziom o szelmostwie żydowskim". W Regensburgu

uwięziono całą gminę żydowską i po torturach zamordowano

kilku Żydów. W Passau oskarżono Żydów, że znieważyli
kupioną hostię. Wielu tamtejszych Żydów zamordowano.

Wyrzucono Żydów ze Szwabii.

W 1478 r. hiszpańska królowa Izabella Kastylska została

przekonana przez dominikan, że Bóg wywyższył ją jedynie w tym

celu, aby oczyściła chrześcijaństwo hiszpańskie z plamy

żydostwa. Jej spowiednikiem był Tomasz de Torquemada.

W 1478 r. papież Sykstus IV (1471-1484) na prośbę hiszpańskiej
pary królewskiej ogłosił bullę ustanawiającą w Hiszpanii
trybunały inkwizycyjne. Hiszpański król i królowa mieli prawo
mianowania inkwizytorów spośród Dominikanów. Trybunały
inkwizycyjne sądziły i skazywały odstępców od wiary

chrześcijańskiej, oraz konfiskowały ich mienie.

Hiszpania stała się przodującym państwem katolickim w
Europie. (Inkwizycję zniesiono w Europie dopiero w 1834 r.).

W latach 1479-1516 w Królestwie Aragonii (Hiszpania) panował

król

Ferdynand.

W 1479 r. zawarto unię personalną pomiędzy hiszpańskimi
królestwami Kastylią i Aragonią. Była to początkowo unia
personalna, przy zachowaniu pełnej odrębności obu krajów,

jednak stałe umacnianie władzy królewskiej przyspieszyło proces

jednoczenia Hiszpanii. Silną władzę królewską popierał Kościół

Rzymsko-Katolicki, który widział w niej gwarancję swoich

przywilejów.

W 1480 r. zatwierdzono w Hiszpanii pierwszy trybunał

inkwizycyjny, w Sewilli. Sędziami wiary i kacerzy zostali
Dominikanie Miguel Morillo oraz Juan de San Martin i asesor
świecki. Okoliczne więzienia szybko zapełniły się marranami.
Tym, którzy ukrywali marranów groziła ekskomunika i kary

czekające

heretyków.

Między 1481 a 1488 rokiem, trybunały inkwizycyjne w Hiszpanii,

przekazały w ręce władzy świeckiej 700 chrześcijan pochodzenia

żydowskiego, których oskarżono o sprzyjanie judaizmowi. Około

5 tys. zostało uznanych za pełnoprawnych członków kościoła

katolickiego pod warunkiem odbycia różnego rodzaju praktyk

pokutnych. Natomiast zatwardziali heretycy przechodzili przez

miasto w poniżającej publicznej procesji, a następnie byli paleni

na stosie.

Pod koniec XV wieku skarbnikiem króla Portugalii Alfonsa V,

był rabin Jicchak Abarbanel (1437-1508). Był on ostatnim z

długiego szeregu żydowskich mężów stanu w Hiszpanii. W

owym czasie w Portugalii wciąż większość podatków dzierżawili

żydowscy

poborcy.

W latach 1481-1495 w Portugalii panował król Joao II.

W 1482 r. ukazał się drukiem Pięcioksiąg Mojżeszowy (Torah) w

Bolonii we Włoszech. W 1485 r. ukazała się część Proroków
(Nebiim) w Soncino we Włoszech. Pisma (Kethubim) wydano w

1486 r. w Neapolu we Włoszech. Pierwsze wydanie całego
Starego Testamentu ukazało się w 1488 r. w Soncino, i było

zredagowane przez Abrahama Bena Chaima de Trutore.

W 1483 r. korzystając z przywileju "de non tolerandis Judeis", z

Warszawy i Mazowsza (w Polsce) usunięto wszystkich Żydów.

W 1483 r. fałszywie oskarżony rabin Jicchak Abarbanel musiał

uciec z Portugalii do Hiszpanii.

Wokół niego skupiło się grono

wybitnych uczonych i uczniów. Abarbanel pisał komentarze i
objaśnienia historyczne, każdą księgę Pisma Świętego poprzedził

przejrzystym wstępem i streszczeniem, co później zaczęli

naśladować chrześcijanie. W latach 1484-1492 był ministrem na

dworze królów Hiszpanii Ferdynanda i Izabeli. Powierzono mu

finanse państwa.

W latach 1483-1498 w Hiszpanii inkwizycyjną władzę sprawował

Torquemada, który zasłynął w historii ze swoich barbarzyńskich

metod i okrucieństwa. Aby wydobyć od podejrzanych o
pozostawanie przy judaizmie przyznanie do winy i zmusić ich do

wskazania współwinnych stosowano tortury. Tych, którzy nie

odstąpili od swej wiary, palono żywcem; pozostałych przed

spaleniem duszono lub skazywano na dożywotnie więzienie

bądź galery. Z inicjatywy Torquemady, w latach 1485-1498

spalono 2 tys. osób, a do publicznej pokuty zmuszono około 17

tys.

W 1483 r. wysiedlono przymusowo Żydów w Polsce z

Warszawy, a w 1485 r. z Krakowa.

W owym czasie ludność żydowska w Koronie i na Litwie

osiągnęła liczbę 24 tys. osób.

W latach 1490-1530 w Krakowie (w Polsce) wspaniale rozwijał

swoją działalność rabin Józef Polak. Wyemigrował on z Pragi
(Czechy) i osiedlił się w Krakowie, gdzie założył własną uczelnię
talmudyczną. Józef Polak wyśrubował metodę egzegezy Talmudu

do

zdumiewającego

mistrzostwa.

Sława akademii polsko-talmudycznych rozbrzmiewała wówczas
wśród całego żydostwa europejskiego. Dyplom polskich uczelni
talmudycznych był najlepszą rekomendacją na rabina we

wszystkich gminach europejskich.

W 1492 r. Hiszpanie zdobyli Granadę, kładąc kres ostatniemu

państwu muzułmańskiemu na Półwyspie Pierenejskim.

Wskutek

zwycięstwa wszystkich Hiszpanów ogarnął szał fanatyzmu. Z

chrześcijańskiej Hiszpanii usunięto niewiernych muzułmanów,

teraz

przyszła

kolej

na

Żydów.

W 1492 r. hiszpańska para królewska Izabella i Ferdynand
wydali edykt nakazujący w ciągu czterech miesięcy wszystkim

Żydom opuszczenie ziem hiszpańskich (Kastylia, Aragonia,

Sycylia i Sardynia). Pozwolono im zabrać dobytek. Ci, którzy

pozostali, musieli się przymusowo ochrzcić. Rabin Abarbanel

bezskutecznie próbował zapobiec wypędzeniu prawowiernych

Żydów, lecz musiał razem z innymi udać się na wygnanie.

Około

300 tysięcy Żydów opuściło kraj. Udawali się głównie do

Nawarry (12 tys. Żydów), Portugalii (95 tys. Żydów przybyło tu

po zapłaceniu okupu za każdą przybywającą osobę), niektórych

państewek włoskich, Afryki Północnej, Turcji i Polski.

Wśród wygnanych Żydów hiszpańskich znajdowali się

finansiści, kupcy, rolnicy, medycy, uczeni, rzemieślnicy i różnego

rodzaju robotnicy. Hiszpania po ich wyjściu podupadła i

zatrzymała się w rozwoju.

Po wypędzeniu z Hiszpanii, wśród Żydów niezwykle

popularna stała się Kabała. Oczekiwano wówczas końca świata i
zbawienia, a ówczesne obliczenia kabalistów wskazywały na datę
1492 r. W łączności z Kabałą, rozwijały się ruchy mesjanistyczne i
apokaliptyczne.

Wygnańcem z Hiszpanii był również Mojżesz Almosnino,

który był popularnym nauczycielem w Salonikach w XVI wieku.

We Włoszech znany był w XVI wieku kaznodzieja Jehuda

Muscato, a w Wenecji kaznodzieja Samuel Jehuda

Katzenellenbogen. W XVII wieku w Wenecji działał Azaryjasz

Figo, przywódca gminy Żydów hiszpańskich i portugalskich.

W 1492 r. do Polski napłynęli Żydzi wygnani z Hiszpanii.

W latach 1492-1519 w Niemczech panował cesarz Maksymilian

I. Jego postępowanie z Żydami było bardzo zmienne, to udzielał

im opieki, to zezwalał na krwawe prześladowania i wypędzenia.

W latach 1492-1493 Krzysztof Kolumb odbył swoją wyprawę,

podczas której dotarł do Ameryki. W następnych podróżach

(druga w 1493-1496, trzecia w 1498-1500, czwarta w 1502-1504)

dotarł do brzegów Ameryki Południowej. Hiszpanie natychmiast

rozpoczęli

kolonizację

Ameryki

Południowej.

W 1494 r. Hiszpania i Portugalia zawarły umowę w Tordesillas,

dzieląc pomiędzy siebie przyszłe kolonie w nowo odkrywanych

ziemiach. Zgodnie z tą umową na mapie świata przeprowadzono

granicę od bieguna północnego w odległości 2053 km. na zachód

od wysp Zielonego Przylądka. Ziemie na zachód od tej linii były

własnością Hiszpanii, na wschód własnością Portugalii.

W 1494 r. korzystając z przywileju "de non tolerandis Judeis",

usunięto Żydów z Krakowa w Polsce. Żydzi przenieśli się na

przedmiejski Kazimierz.

W latach 1495-1503 Litwa wypędziła Żydów. Przyczyną

wygnania była niemożność oddania długów zaciągniętych u

Żydów przez Wielkiego Księcia Litewskiego Aleksandra, syna

króla Polski Kazimierza Jagiellończyka. Jednak po uiszczeniu

wysokich opłat, Żydzi mogli w 1503 r. ponownie wrócić na

Litwę.

W 1496 r. portugalski król don Manoel zawarł małżeństwo z

infantką hiszpańską Izabellą II.

W miesiąc później król ogłosił

edykt, rugujący wszystkich Żydów w Portugalii, pod karą śmierci

w określonym terminie (1497 r.), o ile nie przyjmą

chrześcijaństwa.

W 1497 r. portugalski król don Manoel polecił zamknąć
wszystkie synagogi i żydowskie szkoły w Portugalii, oraz zakazał

Żydom zbierać się w sobotę na wspólne nabożeństwo. Następnie
ogłosił edykt nakazujący odebrać rodzicom wszystkie dzieci

żydowskie do 14 lat i ochrzcić. Ochrzczone dzieci miały być
następnie oddane do klasztorów na chrześcijańskie wychowanie.

W licznych portugalskich miastach doszło do tragicznych scen,

gdy rodzice wybierali śmierć swoją i dzieci, niż wieczne

rozstanie. Tragedię portugalskich Żydów dopełniło przymusowe

wygnanie i straszliwe prześladowanie podczas podróży do

innych krajów.

W latach 1496-1497 do Polski napłynęli Żydzi wygnani z

Portugalii.

Kolejne wypędzenia Żydów z Hiszpanii i Portugalii spowodowały, że

żydowscy uchodźcy wypełnili miasta Afryki Północnej i wschodniej

części basenu Morza Śródziemnego. Na kilka lat znaleźli oni również

schronienie w Królestwie Neapolu. Większość jednak znalazła się w
obrębie świata Islamu, który obejmował coraz większe tereny.
Wielu Żydów sefardyjskich osiedliła się na wybrzeżach północnej Afryki.

Musieli często nosić haniebną odzież, jednak znaleźli dogodne warunki

dla własnego rozwoju. Wybitne jednostki mogły rozwinąć swoją

działalność na zaszczytnych stanowiskach i w ten sposób wpierać swoich

współrodaków. W Fezie istniała gmina licząca 5 tys. rodzin żydowskich,

dzierżących w swoich rękach prawie cały lokalny przemysł. Mieszkający

tam Samuel Alvalensi zyskał sobie przychylność króla, który wybrał go

na wodza. W stołecznym mieście Tremcen znajdowała się liczna gmina, w

której żył hiszpański rabin Jakub Berab (1474-1541). W Algierze mieszkali

potomkowie rabina Salomona Durana. W Tunisie schronienie znalazł

wybitny historyk i astronom Abraham Zacuto.

Dokończył tutaj

spisywanie swoich słynnych roczników "Jochasin" (1504 r.), którymi

obudził wśród Żydów zamiłowanie do dziejopisarstwa.

W Tunisie

mieszkał także rabin Mojżesz Ben Izaak Alaszkar, bystry talmudysta,
zwolennik Kabały i zarazem obrońca nauk Majmonidesa. Wielu

hiszpańskich Żydów schroniło się w Egipcie, a zwłaszcza w jego stolicy w

Kairze.

W okresie od 1495 do 1521 r. liczba Żydów w Jerozolimie wzrosła z 70 rodzin do

500. Nowi przybysze z Hiszpanii podnosili dobrobyt tutejszej gminy. Odbudową
moralną zajął się kaznodzieja Obadja da Bertinoro, pochodzący z Włoch. W

Jerozolimie osiedlił się także ostatni egipski nadrabin Izaak Szalal, który swoim

bogactwem, doświadczeniem i powagą bardzo wzmocnił gminę. Drugą

najważniejszą gminą był Safed w Galilei. Mieszkało tam 300 rodzin żydowskich. W
Safedzie osiedlił się hiszpański kaznodzieja Józef Saragossi, który przeszczepił do
Palestyny studia talmudyczne, ale i Kabałę. Saragossi był mistykiem ultraortodoksyjnym.
Dzięki niemu Safed w Galilei stał się siedzibą kabalistów.

Społeczność żydowska w Syrii koncentrowała się głównie w Damaszku,

gdzie żyło 500 rodzin. Wkrótce po swoim przybyciu, Żydzi sefardyjscy
wybudowali w Damaszku wspaniałą synagogę, zwaną Khathaib.

Jednak największa część wygnańców z Hiszpanii i Portugalii przybyła

do Turcji, zwłaszcza do jej części europejskiej. Cieszyli się tam dużymi

swobodami i bardzo szybko przejęli w swoje ręce większość handlu i

utworzyli w Turcji stan miejski. Kontrolowali handel morski i lądowy, a

także rzemiosło i sztukę. Cenieni byli przez Turków za umiejętność

wyrobu hiszpańskich szpad, broni palnej oraz armat. Produkowali proch

i uczyli Turków obchodzenia się z nim. Jednakże najpopularniejszymi w

Turcji stali się żydowscy medycy. Gmina w Konstantynopolu rozrosła się
do wielkości 30 tys. Żydów. Miała ona 44 synagogi. Na czele Żydów

tureckich stanął nadrabin Eliasz Misrachi (1455-1525), głęboki znawca
Talmudu. Żydzi w Turcji posiadali również swojego przedstawiciela
politycznego, podkomorzego (kahija), który miał wstęp na dwór sułtana.

Drugą pod względem wielkości gminą w Turcji były Saloniki, które stały

się miastem żydowskim. Poeta żydowski Samuel Usque nazywa to
miasto: "macierzą judaizmu... Zebrała się w niem większość synów,
prześladowanych i wygnanych z Europy i innych części świata, a ono przygarnia
ich miłosiernie i serdecznie, jak nasza najczcigodniejsza matka Jerozolima". W

Salonikach osiadł Jehuda Benveniste, który ocalił wspaniały księgozbiór

swojego ojca zacnego Abrahama Benveniste. Stał się on sztandarem,

wokół którego zgromadzili się rozproszeni wygnańcy. Jakub Ibn-Chabib

zajął się studiami talmudycznymi. Jednakże najgorliwiej oddawano się
studiom Kabały, którym przewodzili Józef Taytasak i Samuel Franco. Z
czasem Saloniki stały się europejską siedzibą

kabalistów.

Liczni Żydzi osiedli w miastach Azji Mniejszej: Amazji, Brussie, Tri i

Tokocie. W Grecji powstały gminy żydowskie w Patras, Negroponte i

Tebach. Duża gmina istniała na wyspie Kreta. Mieszkał tam znawca

historii Eliasz Kapsali (1490-1555).

W krajach południowej Europy warunki życia Żydów były

względnie dobre. Mieli oni liczne kontakty z ludnością

miejscową i licznie czerpali z wzorów arabskich, hiszpańskich

oraz włoskich. Byli oni również mniej żarliwi i pobożni, bardziej

skłonni do zachwytu światem doczesnym, wrażliwi na piękno

życia. Charakteryzowała ich piękna mowa i poezja śliczna w
swojej formie. W bogato zdobionych synagogach przemawiali
kaznodzieje. Posługiwali się oni kunsztownie zbudowanymi

mowami.

Większość Żydów hiszpańskich i portugalskich osiadła we

Włoszech, bądź odwiedziła w swej podróży ten kraj. Dziwną

rzeczą było, że ówcześni papieże okazywali Żydom większą

przychylność niż inni włoscy książęta. Papieże i kardynałowie

wyszukiwali najlepszych żydowskich medyków. Niektórzy z

medyków zajmowali się również studiami filozoficznymi i

przekładami dzieł na języki łaciński, włoski, arabski i hiszpański.

Pierwszym pisarzem żydowskim, który zajął się geografią, był

Abraham Farissol (1451-1525), piszący w Ferrarze. Największe

gminy żydowskie ukształtowały się na północy Włoch, w

państwie kościelnym i Wenecji, oraz w Padwie i Ankonie.

Rabin Józef Karo (1488-1575) po wygnaniu z Portugalii osiedlił się w

Turcji. Był on rabinem w Adrianopolu i Nikopolu, a następnie osiedlił się

w Górnej Galilei. Józef Karo był jednym z najwybitniejszych w dziejach
judaizmu autorytetów halachy, a zarazem autorem traktatów
kabalistycznych. I właśnie z kabalistyki wynikły nowe religijne nurty w
judaizmie.

W 1496 r. niemiecki cesarz Maksymilian (1493-1519) wypędził

Żydów ze swych dziedzicznych krajów.

W 1497 r. portugalski król Manoel ogłosił dekret, którym udzielił

amnestii wszystkim ochrzczonym Żydom i wyznaczył im termin

20-lat aby ostatecznie zerwali ze starą religią i przyswoili sobie
nowe zasady. Do tego czasu trybunały inkwizycyjne w Portugalii
nie pociągały ich do odpowiedzialności.

Dekret ten nie obejmował

jednak ochrzczonych Żydów pochodzących z innych krajów,
między innymi hiszpańskich marronów.

W latach 1497-1498 Vasco da Gamma (Portugalczyk) odbył

podróż morską z Europy do Indii. Indie zaczęły wchodzić w

europejską sferę interesów gospodarczych i politycznych.

Portugalczycy opanowują Ocean Indyjski, Zatokę Perską i Morze

Czerwone.

W latach 1497-1498 Anglik John Cabot dotarł do Labradoru w

Ameryce Północnej.

W 1498 r. urząd Wielkiego Inkwizytora w Hiszpanii objął Deza. Za

jego rządów Hiszpania była widownią jeszcze większych

okrucieństw niż za Torquemady. Tysiące żydowskich
męczenników (marranów) powędrowało na stosy. Sprawował

funkcje przez 30 lat.

W 1498 r. Królestwo Nawarry (Hiszpania) usunęło Żydów.

W 1498 r. niemiecki cesarz Maksymilian zezwolił, aby miasto

Norymberga wygnała wszystkich Żydów. Wszystkie żydowskie

majątki, włączając synagogi i cmentarze przeszły na własność

skarbu

cesarskiego.

Równocześnie wypędzono Żydów z niemieckich miast Ulm,

Nordlingen, Kolmar i Magdeburg.

W 1499 r. Hiszpan Alonzo de Hojeda odkrył wybrzeże

Wenezuelii.

W 1499 r. duchowieństwo niemieckiego miasta Ragensburg

zabroniło chrześcijanom dostarczać żywności Żydom. Młynarze

nie mogli im sprzedawać mąki, a piekarze chleba. Chrześcijanom
"pod surową karą rady" zabroniono kupować żywności dla Żydów.

W owym czasie w Niemczech istniały tylko trzy duże gminy

żydowskie: Ragensburg, Frankfurt nad Menem i Wormacja.

--------------------------------------------------

Materiały opracowywane na podstawie: patrz

Bibliografia

.