4. Ideologia polska (ideologia równości, złota wolność), i to co z niej zostało.
Kulturę warstwy rządzącej dawną Polską wyróżniały takie wartości jak szlachectwo, równość, ziemiaństwo. Przede wszystkim należy tu wyróżnić ideologię polityczną szlachty, w której to bardzo dużą rolę odegrały przywileje szlacheckie i których całokształt często nazywamy „złotą wolnością”.
Początek wyodrębniania stanu szlacheckiego dały przywileje koszyckie z 1374 r., kiedy to kandydat na króla Ludwik Węgierski po raz pierwszy ułożył się z zamkniętą grupą, tzw. stanem szlacheckim1. Przywileje te głównie dotyczyły obniżenia podatków, braku możliwości stanowienia nowych podatków bez zgody szlachty, zwolnienie z obowiązków utrzymywania dworu króla podczas jego podróży po kraju, obowiązek walki w granicach kraju itp. Od tego momentu stan ten walczył o swoją niezależność, często kosztem innych grup społecznych. Dalekie uprzywilejowanie szlachty godziło w mieszczaństwo, co wywarło później negatywne efekty na rozwój gospodarczy. W następnych latach stan ten zaczął nabywać coraz większych politycznych praw, by w XVI wieku móc już nazwać panujący ustrój za „Rzeczpospolitą Szlachecką”.
Stan szlachecki był bardzo zróżnicowany wewnętrznie, jednakże istniała równość wobec prawa. Szlachcicem był każdy kto miał odpowiednie genealogiczne drzewo, bez różnicy czy posiadał ziemie czy też nie. Bez względu na majątek każdy szlachcic miał takie samo prawo głosu. Pomimo skutków w postaci decentralizacji władzy położyło to podwaliny pod ukształtowanie w XV wieku sejmu, przez podniesienie znaczenia sejmików (musiały zgodzić się na każdy nowy podatek).
Stopniowo szlachta żądała przywilejów za zgodę na udział w wyprawie wojennej. Władza królewska słabła. W 1422 roku w Czerwińsku król zgodził się na nietykalność majątkową szlachty (bez prawomocnego wyroku nie można było rozporządzić majątkiem) oraz uzależnił bicie monety od zgody szlachty, a sądy miały sądzić wg prawa pisanego (Władysław II Jagiełło). Do kolejnych istotnych przywilejów doszło, gdy król prowadził politykę mająca na celu przedłużenie panowania Jagiellonów w Polsce i zapewnienie następstwa tronu swojemu synowi. W przywileju jedlneńsko-krakowskim król nadawał szlachcie wolność osobistą (formułą "Neminem captivabimus": nikogo nie uwięzimy bez prawomocnego wyroku) oraz zapewniał ograniczenie dostępu do godności kościelnych przedstawicielom innych stanów).
Kolejnym krokiem do umacniania przedstawicielstwa szlacheckiego były przywileje cerkwicko-nieszawskie, w których to król zobowiązywał się do niezwoływania pospolitego ruszenia i nienakładania nowych podatków bez zgody szlachty (było to u progu wojny z Zakonem w roku 1454 – król Kazimierz Jagiellończyk)
W całym tym okresie stopniowo i istotnie ograniczano rolę chłopów i mieszczaństwa, a królowie wydawali kolejne dekrety ograniczające ich wolność. Na zachodzie rozwijała się gospodarka towarowo-pieniężna, gdzie w tym samym czasie szlachta starała się o umocnienie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Nastąpił proces koncentracji ziem w rękach szlachty. Wolność chłopów ograniczano, zamykając im stopniowo również dostęp do szkolnictwa. Statuty piotrkowskie z 1496 roku zabroniły opuszczania wsi więcej niż jednemu chłopu na rok, w 1538 zabroniono mieszczanom kupowania ziemi poza obrębem miast. Polityka antymieszczańska doprowadziła do zacofania gospodarczego miast (tak naprawdę istotną rolę odgrywał tylko Gdańsk), szlachta została również zwolniona z opłat celnych co praktycznie uniemożliwiło konkurencję.
W XV wieku doszło do usankcjonowania sejmu, którego genezę należy wiązać z przywilejami (np. Nieszawskim), które ograniczały władzę królewską i nakazywały władcy uzyskać sankcję sejmiku całej szlachty. Przedstawicielstwo musiało się zatem odbywać w miarę regularnie, by nie blokować decyzji państwowych. Pamiętajmy, że szlachta stanowiła 10 procent ludności, co dawało dużą liczbę osób obdarzonych prawami politycznymi. Ten demokratyczny rys Rzeczpospolitej był w Europie raczej wyjątkiem, na Zachodzie państwa nowożytne opierały się na silnej władzy królewskiej, często zmierzającej w stronę absolutyzmu.
Rzeczpospolita szlachecka, wraz z instytucją sejmu stanowił rodzaj quasikonstytucyjnej monarchii. Ustrój ten nazwany został "demokracja szlachecką" (ponieważ zasady demokratyczne zostały ograniczone do jednej grupy ludzi posiadających prawa polityczne - szlachty).
Od połowy XV wieku szlachta wysyłała przedstawicieli wybranych na sejmikach ziemskich na sejmy, którzy początkowo miały mniejsze znaczenie, a przewagę mieli w nich możnowładcy z rady królewskiej (urzędnicy państwowi i hierarchia kościelna). W ten sposób kształtowała się dwuizbowa struktura sejmu, który zaczął być nazywany walny. Radę dostojników nazwano senatem. W izbie poselskiej zasiadali delegaci sejmików ziemskich. Trzeci "stan" był jednoosobowy - był nim król. Sejm walny stanowił zgromadzenie "trzech stanów sejmujących). W 1501 przywilejem mielnickim nadano większe uprawnienia w podejmowaniu decyzji politycznych Senatowi, złożonemu z możnowładców. Jednakże nie spotkało się to z przychylnością i doprowadziło do wydania słynnej konstytucji „nihil novi” w 1505 roku, która głosiła, że nic nowego nie można ustanowić w dziedzinie praw ogólnopaństwowych i uprawnień stanu szlacheckiego bez zgody obu izb sejmu: senatu i izby poselskiej.
Ukoronowaniem wolności szlacheckiej były dokumenty uzyskane przez szlachtę w czasie elekcji po śmierci Zygmunta Augusta w 1572 roku. W zamian za poparcie kandydatury francuskiej, Henryk Walezy został zmuszony do podpisania tzw. Artykułów henrykowskich oraz tzw. Pacta conventa.
Artykuły były aktem zatwierdzającym dotychczasowy ustrój i gwarantującym ich sygnatariuszom - szlachcie jego utrzymanie. Odtąd każdy nowo obrany król musiał je sygnować. W razie niedotrzymania artykułów szlachta zagwarantowała sobie prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa. Artykuły potwierdziły zwoływanie sejmu co dwa lata, zależność decyzji o pospolitym ruszeniu, podatkach i cłach od sejmu. Król został zobowiązany do konsultowania każdej decyzji ze specjalna radą senatorów-rezydentów. Polityka zagraniczna miała być konsultowana z senatem. Do artykułów dołączony został akt "Konfederacji Warszawskiej" uchwalonej na sejmie konwokacyjnym. "Nos dissidentes in religione" - "My, różniący się w wierze" - tak zaczynał się ten akt. Stan szlachecki podzielony wyznaniowo zapewnił sobie wolność religijną. Był to akt precedensowy na skalę europejską i bardzo nie na rękę królowi. Gwarantował wolność sumienia, równouprawnienie owych "dysydentów", tolerancję religijną. Zapobiegł masowym wojnom religijnym.
Za Stefana Batorego król został odsunięty również od władzy sądowniczej, która została powierzona specjalnie utworzonym do tego celu trybunałom. W 1578 roku sejm powołał Trybunał Koronny, w 1581 powołano Trybunał na Litwie. Trybunały były krokiem do unowocześnienia struktur władzy, przejścia w kierunku nowoczesnego państwa, ograniczyły jednak znów władzę króla do sprawowania sądów sejmowych.
Wypracowany w XV i XVI wieku ustrój był początkowo dużym osiągnięciem, bardzo nowoczesnym i demokratycznym. Obowiązująca zasada jednomyślności zadziałała jednak obosiecznie. Raz, gdy polityka była prowadzona na wysokim poziomie kultury i umiejętności negocjacji, zasada konsensusu prowadziła do uchwalania konstytucji, z których mogły być zadowolone wszystkie ziemie. Jednak później stało się to narzędziem niebezpiecznym i prowadzącym do rozkładu państwa, zważywszy na ilość kompetencji przypadłych w udziale sejmowym. Od XVII wieku sejmy były masowo zrywane (liberum veto), a przecież urosły do rangi głównego organu władzy w państwie: decydowały o podatkach, armii, polityce zagraniczne, decyzjach wewnętrznych. Szlachta zaprzestała myślenia o państwie, dążąc do utrzymania korzystnego dla siebie stanu rzeczy.
Formalnie była to doktryna demokratyczna, gdyż demokratyczne były poszczególne jej składniki. Ale w warunkach antydemokratycznej struktury społecznej i politycznej doskonale służyła pogłębianiu tendencji antydemokratycznych, stwarzając w konsekwencji nieograniczone możliwości utrwalania przewagi oligarchii rządów magnackich.
Trzeba jednak zauważyć, że wiele z tych przywilejów przetrwało do dzisiaj – nietykalność majątkowa i osobista (bez wyroku sądu), wolność wyznania, odrębna władza sądownicza, istnienie Sejmu i Senatu czy równość wobec prawa to przywileje, którymi obecnie cieszą się wszyscy obywatele.
przywilej nadany 17 września 1374 roku polskiej szlachcie przez króla Ludwika Węgierskiego w Koszycach w zamian za uznanie przez szlachtę praw do korony polskiej jednej ze swych córek↩