Aksjologia nauka o

wartościach

• Nauka o wartościach, która wyrosła z

filozoficznych koncepcji dobra, nazywa
się aksjologią.

• Aksjologia (gr. αξιοs - godny, cenny +

λογοs - nauka) w szerokim znaczeniu -
to ogólna teoria wartości.

• w węższym znaczeniu- to szczegółowa

teoria wartości, wchodząca w skład
poszczególnych dyscyplin naukowych,
dziedzina rozważań nad wartościami
określonego rodzaju, np. moralnymi,
estetycznymi, poznawczymi,
ekonomicznymi, religijnymi.

S

łowo „wartość” w znaczeniu

filozoficznym, w odróżnieniu od

ekonomicznego, weszło do ogólnego

użytku dopiero w końcu

dziewiętnastego i na początku

dwudziestego wieku.

W

tamtym czasie powstało wiele

filozoficznych koncepcji teorii

wartości oraz etyk wartości, które

miały także wpływ na pedagogikę.

Problematyka

aksjologii

jest

prawie tak dawna jak sama filozofia. W
czasach nowożytnych pojęcia wartości
używał

m.in.

Emanuel

Kant.

Współcześnie znaczenie (na którym
opiera się aksjologia) zaczyna się od R.
H. Lotzego w połowie XIX w.;
rozpowszechnia

w

filozofii

europejskiej, zwłaszcza na początku
XX w., głównie przez przedstawicieli
badeńskiej

szkoły

neokantyzmu

(Wilhelma Windelbanda, H. Rickerta),
fenomenologia (Max

Schelera, Nicolai

Hartmana) i neorealizmu (Gorga
Edwarda Moore, R.B. Perry). Termin
aksjologia został wprowadzony przez P.
Lapiego w Logique de la volonté
(1902) oraz Eduarda von Hartmana w
Grundriss der Axiologie (1908).

W Polsce aksjologią zajmowali

się:

zwłaszcza

Florian

Znaniecki

(Zagadnienie wartości w filozofii
1910), Władysław Tatarkiewicz (O
bezwzględności dobra 1919) i Roman
Ingarden (Przeżycie, dzieło, wartość
1966).

Aksjologia zajmuje się badaniem natury

wartości, analizą tego, co cenne, dobre

godne pożądania, czyli ogólną teoria

wszelkich dóbr.

Aksjologia bada, czym jest wartość i

jaki jest jej charakter (obiektywny,

subiektywny), szuka mechanizmów,

źródeł i kryteriów wartościowania,

klasyfikuje rozmaite dobra, buduje

ich hierarchię i ustala strukturę.

Etyka wartości wg. M. Schelera (+

1928)

Max Scheler jest uważany za klasyka

nowożytnej aksjologii (teorii

wartości) i za jednego z największych

moralistów nowożytności (zdaniem

J.M. Bocheńskiego). Głosił

obiektywizm aksjologiczny. Jego

zdaniem wartości istnieją w sposób

obiektywny - tzn. niezależnie od

przeżyć i doznań podmiotu.

Są one jakościami (doskonałościami
bytów) występującymi też poza
poznającym je podmiotem.

Wdzięk dziecka istnieje niezależnie od
tego, czy ja go zauważam, czy nie.

Piękno gór nie wynika z tego, że to ja
mam pewne przyjemne związane z
nimi doznania.

Piękno to jest w górach (cudownie

skomponowanym krajobrazie) a nie we
mnie.

Ja (o ile jestem wrażliwy) tylko je dostrzegam

i „odbieram”, ale go nie stwarzam.

Inny przykład: Pracowitość mego ojca

nie staje się pracowitością przez to, że

ja to zauważam.

Pracowitość tkwi w moim ojcu,

niezależnie od tego, czy ktoś to

zauważy, czy nie.

Z kolei „cierpliwość matki” stanowi wartość

tkwiącą w jej charakterze. Ci, którzy tę

cierpliwość

dostrzegają, jedynie ją poznają, lecz nie

stwarzają

jej.

Nie jest więc tak, że to dopiero my nadajemy

wartość rzeczom, wartości istnieją niezależnie

od

nas, są obiektywne.

W świecie wartości istnieje pewien ład,

który ma charakter obiektywny. M.

Scheler rozróżniał kilka typów wartości:

hedonistyczne, utylitarne, witalne,

duchowe i religijne („sacrum”).

K

ażdy typ wartości ma swoją

pozycję w hierarchii wartości.

M. Scheler jest twórcą jednego z

najbardziej znanych układów wartości:

• Najniżej umieścił wartości hedonistyczne

(przyjemnościowe),

• wyżej od nich stoją wartości utylitarne, tzn.

użytecznościowe,

• nad nimi górują wartości witalne, zwane też

biologicznymi, jak zdrowie, tężyzna biologiczna,
witalność, itp.,

• ponad tymi znajdują się wartości duchowe, zwane też

kulturowymi, do których zalicza się trzy grupy wartości:
estetyczne (piękno, wdzięk), poznawcze (prawdziwość,
obiektywność) i etyczno-prawne (to, co słuszne, w
odróżnieniu od tego, co niesłuszne);

• na szczycie hierarchii wartości stoją wartości religijne.

Wartości „sacrum” (tego, co święte) - przeciwstawia
„profanum” (to, co nieświęte). Wartość „sacrum” jest
wartością absolutną.

N

ie należy mylić tzw. wartości

elementarnych czy podstawowych z

wartościami najwyższymi.

Typową wartością podstawową jest
życie.
Bez tej wartości nie można by
zrealizować innych, np. duchowych. I
właśnie dlatego, że bez nich nie
można urzeczywistnić wartości
wyższych (a właściwie żadnych) dla
wielu wydają się najdonioślejszymi.

W

artości podstawowe to takie, które umożliwiają

zaistnienie i realizację innych wartości.

K

ażdej wartości pozytywnej odpowiada

wartość negatywna. I tak: np. w
dziedzinie wartości hedonistycznych –
przyjemności odpowiada przykrość,
rozkoszy – ból, temu co smaczne –
niesmaczne; w dziedzinie wartości
utylitarnych: wydajności odpowiada
niewydajność, funkcjonalności –
niefunkcjonalność, sprawności –
niesprawność itd. W dziedzinie
wartości witalnych mamy wartość
zdrowia – i jako antywartość – chorobę;
świeżość, rześkość – zmęczenie. Wśród
wartości duchowych: pięknu
odpowiada brzydota, sprawiedliwości –
niesprawiedliwość. Wreszcie „sacrum”
– odpowiada „profanum”.

W

przeciwieństwie do E. Kanta, który uznał

powinność (das Sollen) obowiązek (kategoryczny
imperatyw) za podstawowy czynnik kształtujący
ludzką moralność, M.Scheler wskazuje na wartości,
które jego zdaniem są główna siłą motoryczną
wpływającą na ludzkie działanie moralne. Wartości
pociągają swym pięknem, swoja atrakcyjnością.
Dlatego też głównym zadaniem etyki nie jest
nakazywanie, co człowiek ma czynić i zakazywanie
tego, czego czynić mu nie wolno, lecz ukazywanie
świata wartości takim, jaki jest rzeczywiście,
obiektywnie.

• M

. Scheler zauważa, że w historii

ludzkości miały miejsce różne
„odczytania” świata wartości, tzn., że w
różnych epokach zmieniał się obraz
świata wartości.

• W

różnych epokach ludzie byli

„uczuleni” na innego typu wartości,
które eksponowali jako najważniejsze.
Te „obrazy świata wartości” nazywa
Scheler ethosami, np. w ethosie
mieszczańskim eksponowano wartości
utylitarne, w etohosie rycerskim
preferowane były takie wartości, jak
honor, męstwo itd.

W

spółcześnie obserwujemy także

poważne nieraz przesunięcia w

hierarchii wartości. Część

współczesnego młodego pokolenia

eksponuje zanadto wartości

hedonistyczne, pokolenie średnie -

utylitarne. Nie znaczy to oczywiście,

że te wartości (utylitarne,

hedonistyczne) są obiektywnie

najwyższe.

O

bok Maxa Schelera, do zwolenników

„aksjologicznego obiektywizmu” zalicza się

takich myślicieli, jak Brentano, N. Hartmann,

D. v Hildebrand.

W Polsce rozwijał twórczo etykę wartości

J. Tischner, który był uczniem wybitnego

obrońcy obiektywizmu aksjologicznego,

Romana Ingardena.

E. S

pranger zaproponował podział

wartości uwzględniając zasadę różnic

tematycznych poszczególnych klas oraz

charakterystycznych typów ludzkich

dążeń do ich osiągnięcia

.

S

ą to klasy wartości: teoretyczne,

ekonomiczne, społeczne, etyczne,

polityczne i religijne

.

G

rupy wartości mające swe podłoże w

kręgu społeczno – kulturowym dzielą

się na:

-

w

artości intelektualne - dotyczące

własności umysłu człowieka takich, jak:

duży zasób wiedzy, wykształcenie,

umiejętności myślenia, mądrość,

zdolność do pobudzania intelektualnego

innych ludzi, sprawność myślenia i w

konsekwencji: działania,

-

w

artości estetyczne – których centralną

kategorią jest piękno przyrody, dzieła

kunsztu ludzkiego, a zwłaszcza

twórczości artystycznej: literatury, sztuk

plastycznych, muzyki,

-

w

artości socjocentryczne – eksponujące

nadrzędność dobra systemów czy grup

społecznych względem interesu jednostki

oraz rangę idei i form aktywności człowieka,

które służą ochronie i wzmocnieniu jego

grupy,

-

w

artości allocentryczne – nakazujące

traktowanie innego człowieka jako

autonomicznej wartości, zalecające służbę

doboru drugiego człowieka lub stwarzające

szansę działań ukierunkowanych na

indywidualną osobowość innej istoty ludzkiej,

-

w

artości prestiżowe – których sednem jest

wysoka ocena pozycji w hierarchii społecznej

-

w

artości materialne – nadające znaczenie

materialnym korzyściom, dobrom

konsumpcyjnym, statusowi ekonomicznemu,

zdobywaniu pieniędzy, wysokiej stopie życia,

-

w

artości przyjemnościowe, hedonistyczne

– oceniające dodatnio pozytywne emocje,

niwelację stanów przykrych, poszukiwanie

przyjemności, akceptację życia łatwego,

bezproblemowego, bez napięć i konfliktów,

kłopotów,

-

w

artości emocjonalne – dotyczące siły

uczuć, stanów uniesień, szczęścia, lęku,

cierpienia,

-

w

artości perfekcjonistyczne – które

ujmują rzeczywistość jako manifestację

ludzkich walorów sprawnościowych czy

charakterologicznych – cenią osobowe

cechy moralne, otaczają kultem

niezależność, efektywność, własne

doskonalenie.

J

an Paweł II w encyklice „Centesimus annus”

(1991) napisał:

„(...) historia uczy, że demokracja bez

wartości łatwo się przemienia w jawny lub

zakamuflowany totalitaryzm”.

Jeśli w państwie nie istnieją wartości

będące przewodnikiem na co dzień, w naszym

życiu, to dochodzi do tego, że władza

zinstrumentalizuje społeczeństwo.

„W trosce o przyszłość społeczeństwa i rozwój

zdrowej demokracji, trzeba na nowo odkryć
istnienie

wartości

ludzkich

i

moralnych,

należących do samej natury człowieka, które
wynikają z prawdy o człowieku oraz wyrażają i
chronią godność osoby”.
Co może się stać, jeśli nie będziemy chronić
wartości

podstawowych?

Zubożeje

etyczna

warstwa, która społeczeństwo utrzymuje przy
istnieniu.

Brak

szacunku

do

wartości

podstawowych będzie prowadzić do atomizacji
społeczeństwa i rozpadu. Czy dzisiaj mamy do
czynienia z wartościami podstawowymi czy
indywidualnymi

(samorealizacja)?

Wartości

indywidualne powinny stanowić podstawę do
wartości podstawowych i nie powinno być między
nimi rozbieżności.