5.

WPROWADZENIE DO NAUKI O JĘZYKU

3003-41A1NJ
STUDIA DZIENNE FILOLOGII POLSKIEJ
2008/2009

Prof. dr hab. Marek Świdziński
Zakład Językoznawstwa
Komputerowego
Instytut Języka Polskiego UW
e-mail: [e-mail]
Konsultacje: środa 13.30-14.30,
pok. 1
Strona przedmiotu — szukaj pod:
http://www.mswidz.republika.pl/

1.

Przedmiot językoznawstwa

.

2.

Cechy definicyjne języka naturalnego. 

3.

Formalne rozumienie języka.

4.

Struktura języka I: morfologia.

5.

Struktura języka II: składnia.

 

6.

Podstawy leksykologii. Leksykografia.

7.

Zróżnicowanie języków świata. Podstawy
typologii.

–2

Program wykładu

Wykład 5

Wykład 5

Struktura

Struktura

j

j

ę

ę

zyka

zyka

II:

II:

składnia

składnia

–3

1.

Znajomość języka A: znajomość słówek i

reguł budowy / rozbioru wyrażeń.

2.

Słownik to zbiór leksemów (= haseł

słownikowych).

3.

Dla „słownika” morfemów – gramatyka słów:

morfologia.

4.

Dla „słownika” słów – gramatyka wyrażeń:

składnia.

5.

Polski – język wysoce fleksyjny (HIL =

H

ighly

I

nflecting

L

anguage).

6.

Terminy: słowo – forma wyrazowa – leksem.

7.

Gramatyka języka polskiego obejmuje

morfologię (= fleksję) i składnię.

–4

Przypomnienie

Co można zrobić z następującego surowca:

1.

kot-, grat-, łut-, -a, -em, -y, -ami, -ach

2.

PISAĆ, MALOWAĆ, LICZYĆ, -NIE,
-ARSTWO,
-ENIE, -ARZ, -YDŁO, DO-, OD-

3.

S = {dyskretną, dziś, przeczytały,
kochanków, od, studentki, wiadomość}

–5

Składnia a morfologia

Składnia

— podstawowy fragment gramatyki: 



zbiór konstrukcji morfologicznych —

zamknięty,



zbiór konstrukcji składniowych — otwarty.

 Podstawowy komunikat:

wypowiedzenie

.

 

Składnia

jako fragment gramatyki — zbiór

reguł budowania wypowiedzeń.

Składnia

jako część opisu danego języka — opis

budowy wypowiedzeń i, po drodze,

składników wypowiedzeń: zdań i fraz różnych

typów.

–6

Składnia a morfologia



jak się buduje wypowiedzenie (

synteza

) i

jak się je rozkłada (

analiza

);



z jakiego surowca tworzy się
wypowiedzenia (

składniki

);



co stanowi spoiwo wyrażeń językowych
(

mechanizmy zdaniotwórcze

).

–7

Podstawowe problemy składni

Opis składniowy wyrażenia językowego to:



przypisanie mu struktury,



ujawnienie oddziaływań gramatycznych
między składnikami.

Problem porządku linearnego

–8

Podstawowe problemy składni

Dwie teorie strukturalne



gramatyka

zależnościowa

: Tesniére,

Mel’čuk, Czesi, szkoła podstawowa w
Polsce



gramatyka

składników bezpośrednich

:

dystrybucjonizm amerykański,
lingwistyka formalna i informatyczna

Obie teorie posługują się drzewami.

–9

Gramatyka zależnościowa i

składnikowa

The nice boy hit the black girl.

–10

–11

Drzewo zależności

–12

Drzewo składników bezpośrednich

Trzy typy konstrukcji składniowych:

1.

konstrukcje

podrzędne

, czyli

redukowalne do dokładnie jednego

składnika; ten składnik to nadrzędnik i

reprezentant zarazem; 

2.

konstrukcje

współrzędne

, czyli

redukowalne do dowolnego składnika

niespójnikowego; składniki te to

reprezentanty (ale nie nadrzędniki); 

3.

konstrukcje nieredukowalne, czyli

egzocentryczne

; konstrukcje takie nie

mają reprezentanta.

–13

Typologia konstrukcji składniowych

Emerytowany nauczyciel na

zastępstwie bardzo elegancko i

efektownie wytłumaczył nam

indukcję, bo miała być wizytacja.

–14

Typologia konstrukcji składniowych

1.

Konstrukcje podrzędne:

emerytowany

nauczyciel na zastępstwie

nauczyciel

na zastępstwie

wytłumaczył

nam

elegancko i efektownie

wytłumaczył

nam

miała

być

nauczyciel

wytłumaczył

–15

Typologia konstrukcji składniowych

2.

konstrukcje współrzędne:

elegancko i efektownie

3.

konstrukcje egzocentryczne:

na zastępstwie
bo miała być wizytacja

–16

Typologia konstrukcji składniowych

–17

teściowie, których wszak lekceważy, nie powinni na niego ani na nią łożyć

1

teściowie, których wszak lekceważy,

11 teściowie

12 E

których wszak lekceważy

121

których

122

wszak lekceważy

1221

wszak

1222

lekceważy

2

nie powinni na niego ani na nią łożyć

21 nie powinni

211

nie

212

powinni

22 na niego ani na nią łożyć

221 W na niego ani na nią

(lub:

na niego ani na nią)

2211 E na niego

22111

na

22112

niego

2212 ani

2213 E na nią

22131

na

22132

nią

222

łożyć

Drzewo składników (PS-tree)

–18

Drzewo składników (PS-tree)

 
Zdanie — sekwencja składników z siecią

powiązań.

 
Trzy typy oddziaływań składniowych:
 



wymaganie składniowe
(

UNIWERSALNE

),



uzgodnienie (

OGRANICZONE

),



uporządkowanie linearne
(

UNIWERSALNE

).

–19

Mechanizmy zdaniotwórcze

W wyrażeniach są:



składniki konieczne (najważniejszy:

CENTRUM

)



składniki usuwalne.

Są terminale samodzielne składniowo.

–20

Wymaganie składniowe

Jednostki tekstu – zwłaszcza terminale – są

niesamodzielne (składniowo, a także
semantycznie).

Wymaganie składniowe

— warunek

konieczny pełności (

nieeliptyczności

)

wyrażenia.

 Uzupełnienie konieczne — człon wymagany

człon wymagany

(= complement, dopełnienie).

Składniki swobodnie pomijalne (bez szkody

dla struktury) — człony luźne

człony luźne

(= adjuncts).

To m.in. szkolne okoliczniki i przydawki.

–21

Wymaganie składniowe

Intuicja „pustych miejsc”, slotów:



__________ umarł. >



To było w _________. >



____ dała ________ ___________. >



Jaś biegnie i ___________. >



Oni _________ przewyższyli. >



_______ kissed _________. >

–22

Wymaganie składniowe



>

Jaś

umarł.



> To było w

Łodzi

.



>

Ona

dała

mu

forsę

.



> Jaś biegnie i

Marysia się cieszy

.



> Oni

Piotra

przewyższyli.



>

John

kissed

Mary

.

–23

Wymaganie składniowe

Wymaganie – semantycznie:

–24

Ag

PIĆ

Pacj Miejsce

Sposób

Czas

PIĆ

Pacj Miejsce

Sposób

Czas

PIĆ

Pacj Miejsce

Sposób

Wymaganie składniowe

Wymaganie – składniowo:

(a)

Zdanie za pełne:

Kot pił wódkę duszkiem wczoraj w moim

domu na stole.

PIĆ => FNO, FNO

(b) Zdania pełne:

Kot pił mleko.

Kot pił.

(c) Zdanie niepełne:

Pił.

–25

Wymaganie składniowe

Uzgodnienie

(mechanizm tekstotwórczy

typowy dla języków fleksyjnych):
dostosowanie charakterystyki
gramatycznej jednej jednostki
składniowej do oczekiwań innej jednostki.

–26

Uzgodnienie

Z

Z

goda

goda

 Jednostka składniowa A dziedziczy po

jednostce B jej własną wartość pewnej
kategorii fleksyjnej:

 emerytowany

emerytowany

nauczyciel:

nauczyciel:

ZGODA emerytowany(mian)

nauczyciel(mian)

ZGODA emerytowany(poj) nauczyciel(poj)

–27

Uzgodnienie

uczniowi

–28

 

 

 

dobry

dobra

......
...

dobre

dobreg
o

dobrej

......
...

dobryc
h

dobrem
u

dobrej

......
...

dobry
m

dobreg
o

dobrą

......
...

dobre

..............
....

..............
....

.......
..

............
....

 

Uzgodnienie

R

R

ząd

ząd

:

:

Jednostka składniowa A narzuca jednostce

składniowej B określoną wartość jakiejś

cechy składniowej — ale nie wartość

własną kategorii fleksyjnej.

 

emerytowany

emerytowany

nauczyciel:

nauczyciel:

RZĄD

nauczyciel

nauczyciel(MOS)

emerytowany

emerytowany(mos)

 

na

na

zastępstwie

zastępstwie

:

:

RZĄD

na

na(MJS)

zastępstwie

zastępstwie(mjs)

 

–29

Uzgodnienie

na

–30

 

 

 

 

 

 

 

zastępst
wo

zastępstwa

zastępst
wa

zastępstw

zastępst
wie

zastępstwo
m

......

......

zastępst
wie

zastępstwa
ch

Uzgodnienie

chcieli

–31

 

 

 

 

 

 

 

piję

piłem

piłam

.....
...

pit
o

pi
ć

pijes
z

piłeś

piłaś

 

 

 

pije

pił

piła

 

 

 

pijem
y

piliśm
y

piłyśm
y

 

 

 

........ .......

.......

 

 

 

 

Uzgodnienie

Uporządkowanie linearne — wzajemne

usytuowanie składników danej jednostki

składniowej.

 

Jaś ma grypę.

Jaś grypę ma.

Ma grypę Jaś.

Ma Jaś grypę.

Grypę Jaś ma.

Grypę ma Jaś.

Mary kissed Peter.

Peter kissed Mary.

*Peter Mary kissed.

*Kissed Mary Peter.

–32

Uporządkowanie linearne

Standardowa postać wyrażenia samodzielnego (=

wypowiedzenia):

zdanie

.

A. Zdanie to konstrukcja oparta na jednej formie

finitywnej — o strukturze wyznaczonej przez
wymagania składniowe tej formy.

Jest to konstrukcja

podrzędna

.

CENTRUM

: fraza finitywna.

Jaś

ma

grypę.

–33

Zdanie

Czego wymagają poniższe czasowniki?

PIĆ:

fraza nominalna (FNO)

ZALEŻEĆ: ???
BYĆ:

???

UCHODZIĆ:

???

MIESZKAĆ:

???

ZACZĄĆ: ???
WIEDZIEĆ:???

–34

Zdanie „pojedyncze”

Reprezentacja struktury zdania

elementarnego przez zbiór fraz
wymaganych —

schemat zdaniowy

.

W tradycji anglosaskiej:

verb pattern
subcategorization (frame)

–35

Schemat zdaniowy

Schematy zdaniowe dla polszczyzny

 

Czasownikowe

 Zeromiejscowe
V-0 N I C

[Jan] <śpi>.

 
 Jednomiejscowe
V-1.1FNO [Kowalscy] <kupują> (dom).

V-1.2FPN [One] <pytają> (o Marię).

V-1.3FPM (Głupi) <jest> [ten Jan].

V-1.4FPP [Jan] <wygląda> (na zmęczonego).

V-1.5FPS <Mieszkamy> (w Krakowie).

V-1.6FWB [Ewa] <chce> (spać).

V-1.7FZD (Że oni tu byli, ) <nie wiedzieliście>.

–36

Schemat zdaniowy



Dwumiejscowe

V-2.1FNO + FNO

[Profesor] <pożycza>

(nam)

(książki).

V-2.2FNO + FPN

[Kasjer] <dopisze>

(procenty) (do

mojego rachunku).

V-2.3FNO + FPM

[Jan] <wydał się>

(Marii) (miły).

V-2.4FNO + FPM [Dziadkowie] (Marię)

<pamiętali> (dość młodziutką).

V-2.5FNO + FPP

[Ten obraz] <wyglądał>

(krytykom)

(na nieautentyczny).

V-2.6FNO + FPP# [Jan] <uważał> (swoją

młodszą siostrę) (za wykształconą).

–37

Schemat zdaniowy

V-2.7FNO + FPS

[Detektyw] <ujął> (to)

(tak).

V-2.8FNO + FWB

<Dajcie> (nam) (tutaj spać).

V-2.9FNO + FZD

(Żebyście tam pojechały, )

(matce) <radzę>.

V-2.10

FPN + FPN

<Wystąpili> (do sądu)

(z wnioskiem o przesłuchanie świadka).

V-2.11

FPN + FPS(Na to wszystko)

<patrzymy>
(z dezaprobatą).

V-2.12 FPN + FZD

[Jan] <wie> (od Marii) (,

gdzie

Piotr mieszka).

V-2.13

FPS + FPS

[Ten samolot] <leciał>

(stąd)
(do

Berlina).

–38

Schemat zdaniowy

 

Quasi-czasownikowe



Zeromiejscowe

Q-0 N I C <Dnieje>.

 



Jednomiejscowe

Q-1.1

FNO (Ciężarną) <mdliło>.

Q-1.2

FPN <Czas> (na spacerek).

Q-1.3

FPS <Jest> (zimno).

Q-1.4

FWB <Pora> (wracać).

Q-1.5

FZD <Wiadomo> (, co Jan

powie).

–39

Schemat zdaniowy



Dwumiejscowe

Q-2.1

FNO + FNO

<Potrzeba> (ci)

(czegoś nowego)?

Q-2.2

FNO + FPN

(O wszystko)

<chodzić będzie> (sędziemu).

Q-2.3

FNO + FPS

(Janowi)

<powodzi się> (dobrze).

Q-2.4

FNO + FWB

(Niepodobieństwem) <jest> (wygrać).

Q-2.5

FNO + FZD

(Janowi) <żal> (,

że Maria

uciekła).

Q-2.6 FWB + FPS

(Wygrywać) <jest>

(dosyć łatwo).

–40

Schemat zdaniowy

Statystyka słownikowa schematów (w %)

V-1.1

72.62

V-1.2

42.49

V-2.2

41.98

V-0

38.87

V-2.1

29.77

Dlaczego się nie sumuje do 100%???

PRZEKRACZA 100%...

–41

Schemat zdaniowy

Frekwencja tekstowa schematów (w %)

V-1.1

29.51

V-0

12.25

V-1.2

10.69

V-1.5

9.11

V-1.6

9.08

Dlaczego się nie sumuje do 100%??? MNIEJ

NIŻ 100%...

–42

Schemat zdaniowy

LDOCE (1978)

–43

Schematy zdaniowe w słownikach

ISJP (2001)

–44

Schematy zdaniowe w słownikach

Baza danych LISTA.MDB, Warszawa 1996.

–45

Schematy zdaniowe w słownikach

Baza danych programu VERBASE (2000).

–46

Schematy zdaniowe w słownikach

Inny typ zdania:

B. Zdanie to konstrukcja zorganizowana

wokół jednego spójnika współrzędnego
— o strukturze wyznaczonej przez
wymagania składniowe tego spójnika.

Jest to konstrukcja

współrzędna

.

CENTRUM

: spójnik współrzędny.

Jaś śpi,

a

Maria czuwa.

Te dwa typy zdań

wyczerpują uniwersum

.

–47

Zdanie „złożone”

1.

Składnia jako fragment gramatyki — zbiór reguł
budowania wypowiedzeń.

2.

Opis składniowy wyrażenia: przypisanie mu
struktury (drzewa) oraz ujawnienie powiązań
między składnikami.

3.

Gramatyka zależnościowa a gramatyka składników
bezpośrednich.

4.

Trzy klasy konstrukcji: podrzędne – współrzędne –
egzocentryczne.

5.

Trzy mechanizmy zdaniotwórcze: wymaganie –
uzgodnienie – uporządkowanie linearne.

6.

Schemat zdaniowy: zbiór fraz wymaganych dla
danego czasownika.

7.

Uzgodnienie: zgoda – rząd.

8.

Dwa typy zdań: pojedyncze – złożone.

–48

Podsumowanie