SOCJOLOGIA POLITYKI

Wykład 3

DEMOKRACJA I SYSTEM

DEMOKRATYCZNY

LICZBA PAŃSTW DEMOKRATYCZNYCH

W ŚWIECIE (1922-1990).

Źródło: S. Huntington, The Third Wave, Norman 1991

Dane obejmują tylko kraje o populacji większej niż milion
mieszkańców.

64

61

11
1

122

129

RÓŻNE SPOSOBY ROZUMIENIA POJĘCIA

DEMOKRACJA.

 Demokracja jako rządy większości.
 Demokracja jako wolność jednostki.
 Demokracja jako równość obywateli.
 Demokracja jako konstrukcja instytucjonalna (Jeden
człowiek, jeden głos, plus realny wybór).
 Demokracja jako realizacja godności ludzkiej.
 Demokracja, czyli „

żadnych problemów i cały świat

wyglądający pięknie i kolorowo

”.

Każde z ujęć koncentruje się na innym aspekcie
demokracji,

nie

mają

więc

one

charakteru

wykluczającego się. Dowodzą tylko, że demokracja jest
zjawiskiem wieloaspektowym i „wielobarwnym”.

EWOLUCJA DEMOKRATYCZNEGO

SYSTEMU POLITYCZNEGO (I).

Demokracja bezpośrednia w starożytnej Grecji.

 Początki: V wiek p. n. e.

 Czas trwania: dwieście kilkadziesiąt lat (demokracja
upadła w wyniku licznych wojen i inwazji).

Demokracja była systemem rządzenia funkcjonującym w
miastach-państwach, na które podzielona była ówczesna
Grecja. Podstawą systemu było prawo każdego obywatela do
udziału w debatach publicznych i podejmowaniu decyzji
dotyczących całej społeczności. Prawo to realizowano
głównie w formie zebrań obywateli na centralnym placu
miasta.

Grecki model demokracji bezpośredniej może funkcjonować
efektywnie przy liczbie ludności poniżej 10 tysięcy. W przypadku
populacji większej niż 50 tysięcy, wykorzystanie greckiej formuły
demokracji bezpośredniej jest w praktyce niemożliwe.

EWOLUCJA DEMOKRATYCZNEGO

SYSTEMU POLITYCZNEGO (II).

Demokracja przedstawicielska.



Początki: XVII wiek, Anglia

 Czas trwania: do chwili obecnej ok. 350 lat

Angielski

model

demokracji

przedstawicielskiej

kształtował się przez kilka stuleci, a za swój pierwowzór
miał parlament zwoływany tradycyjnie przez monarchów,
zawsze wtedy, gdy konieczna była zgoda na zebranie
przez koronę odpowiedniej ilości pieniędzy w formie
podatku.

Istotą demokracji przedstawicielskiej jest wybór przez
ogół uprawnionych obywateli swoich reprezentantów.
Reprezentanci

ci

będąc

członkami

parlamentu

podejmują decyzje, mające w maksymalnym stopniu
realizować interesy ogółu.

Najstarszy istniejący do dzisiaj parlament to islandzki Althing,
który zebrał się po raz pierwszy w roku 930 i pełnił zarówno
funkcje legislacyjne, jak i sądownicze.

EWOLUCJA DEMOKRATYCZNEGO

SYSTEMU POLITYCZNEGO (III).

Demokracja elektroniczna.

 Początki: Przełom XX i XXI wieku.

 Czas trwania: Według przeciwników nigdy w pełni nie
powstanie, według zwolenników jest ukoronowaniem rozwoju
idei demokratycznych.

Istotą elektronicznej demokracji jest wykorzystanie
nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych
(przede wszystkim Internetu, ale także np. telefonu
komórkowego)

w

procesach

wyborczych,

w

celu

wzmocnienia wpływu obywateli na proces podejmowania
decyzji i kierunek realizowanej polityki.

 W pierwszych elektronicznych prawyborach prezydenckich w
USA (Arizona) w marcu 2000, frekwencja wzrosła w porównaniu z
rokiem 1996 o 622%.
 W elektronicznych wyborach do samorządu studenckiego na
Uniwersytecie Chicago, w październiku 2000, frekwencja wyniosła
17%.

GŁÓWNE ELEMENTY WSPÓŁCZESNEJ

DEMOKRACJI.



Zasada konkurencyjności partii

politycznych.

 Wolne wybory.

 Podział władzy.

 System praw i wolności obywatelskich
(praw człowieka).

 Rządy prawa.

System demokratyczny, rozumiany nie jako zespół idei,
lecz

model

funkcjonowania

państwa

obejmuje

współcześnie kilka podstawowych „reguł gry”:

PODZIAŁ WŁADZY W PAŃSTWIE

DEMOKRATYCZNYM.

PR.

KONG.

SĄD
NAJ.

W państwie demokratycznym
trzy

podstawowe

rodzaje

władzy powinny być oddzielone
i

działać

niezależnie.

Podstawowym celem takiego
rozwiązania

jest

uniemożliwienie
poszczególnym

rodzajom

władz osiągnięcia dominacji
nad

pozostałymi

i

w

konsekwencji

nadużywania

władzy.

Amerykański system
checks & balances jest
próbą zrównoważenia
funkcjonowania
poszczególnych władz,
poprzez wzajemną
kontrolę i ograniczenie w
pełni samodzielnego
działania.

 Prezydent ma prawo veta wobec
Kongresu, ale jego nominacje podlegają
akceptacji Kongresu.
 Sąd Najwyższy orzeka o
niekonstytucyjności ustaw, ale Kongres
ustala liczbę sędziów i może ich usunąć w
drodze impeachmentu
 Prezydent powołuje sędziów, ale Sąd
Najw. orzeka o niekonstytucyjności
działań administracji.

SYSTEM PRAW I WOLNOŚCI

OBYWATELSKICH (PRAW CZŁOWIEKA).

Istota systemu praw człowieka polega na uznaniu, że
podstawowe prawa przypisane są każdemu jako osobie i
nie są nadane decyzją żadnego ciała politycznego.
Oznacza to także, że nikt – włączając w to państwo – nie
może obywatela arbitralnie pozbawić jego praw.

Katalog praw obywatelskich jest podstawą systemu
ochrony jednostki przed nieuzasadnionym ograniczeniem
jej wolności. Ochrona ta dotyczy dwóch podstawowych
relacji:

Obywatel versus państwo

– 10

pierwszych

poprawek

do

amerykańskiej konstytucji (Karta

Praw) gwarantuje podstawowe

wolności obywatelskie. Poprawki

te (np. I poprawka, chroniąca

wolność

wypowiedzi)

zostały

wprowadzone w obawie przed

zbyt

silną

pozycją

władz

federalnych.

Mniejszość

versus

większość

–

Istotą

demokracji jest ochrona

praw

mniejszości

przed

ingerencją

większości

–

nawet gdy reprezentuje ją

parlament wybrany w pełni

demokratycznie.

Vide:

Ustawy

Norymberskie

(1935)

przyjęte

przez

niemiecki Reichstag.

RZĄDY PRAWA.

Państwem rządzi system norm prawnych, a nie
konkretni ludzie. Osoby pełniące kluczowe pozycje
polityczne i administracyjne muszą poruszać się w
granicach wyznaczonych przez prawo.

Ilustracja teoretyczna: Poseł C. jadąc „pod prąd” i po
chodniku na Starym Kleparzu, po zatrzymaniu przez policję
nie macha swoją legitymacją parlamentarną, tylko poddaje się
badaniu alkomatem i płaci mandat.

System rządów prawa w centrum demokratycznego modelu
państwa stawia konstytucję – zbiór podstawowych regulacji
prawnych.

1787 – Konwencja w Philadelphii przyjmuje Konstytucję USA,

pierwszy tego typu dokument na świecie.
1789 – po ratyfikacji konstytucja amerykańska wchodzi w życie.
1992 – wchodzi w życie 27 poprawka do konstytucji – tekst

konstytucji pozostaje przez cały czas niezmieniony.

PODSTAWOWE KONFLIKTY W

DEMOKRACJI (I).

 Konflikt między różnymi wymiarami wolności

(wolność osoby A versus wolność osoby B)

Seks

w

Biały

m

Domu

N Y T

Gazety publikują intymne szczegóły romansu
Clinton - Levinsky
Bill Clinton,
Monika

Levinsky,
ich rodziny

„John Smith” i
miliony innych
Amerykanów z
wypiekami na
twarzy czytających
NYT

Prawo do
prywatności

Prawo do

informacji

Demokracja nie gwarantuje braku konfliktów, a korzystanie z
wolności prowadzi w sposób nieunikniony do konfliktów i napięć.
Demokracja daje wyłącznie ramy dla rozwiązywania konfliktów.

Granicą twojej indywidualnej wolności jest wolność innych
ludzi.

PODSTAWOWE KONFLIKTY W

DEMOKRACJI (II).

 Konflikt pomiędzy wolnością i równością

.

Wolność, równość,
braterstwo

Rewolucja Francuska, 1789

Wszyscy ludzi rodzą się równi

(Deklaracja Niepodległości
USA, 1776)

Mimo, że system demokratyczny wprowadzano pod
hasłami równości, demokracja nie jest w stanie w pełni
pogodzić idei równości z wolnością, a każda konkretna
decyzja oznacza konieczność wyboru.

Np. system podatku progresywnego oznacza akceptację
ograniczenia wolności w imię równości, podobnie
kontrola wysokości czynszów w prywatnych kamienicach.

Celem demokracji nie jest równość rozumiana jako
zrównanie standardu życia obywateli, lecz jako równość
szans i możliwości otwartych przed każdym w jego życiu.

PODSTAWOWE KONFLIKTY W

DEMOKRACJI (III).

 Konflikt pomiędzy interesem publicznym, a interesem
prywatnym

Każdy chce jeździć autostradami, nikt nie chce mieszkać
koło autostrady. Każde duże miasto potrzebuje
wysypiska śmieci, nikt nie chce by było ono za jego
płotem.

Jedyną strategią rozwiązania tego konfliktu jest
znalezienie kompromisu w maksymalnym stopniu
satysfakcjonującego zaangażowane strony.

Dylemat pasażera na gapę

(free rider’s dilemma) –

dostępności dóbr publicznych – w przeciwieństwie do

prywatnych – nie można ograniczyć tylko do tych ludzi,

którzy popierają dane rozwiązanie lub wspierają je

finansowo. Z czystego powietrza i dobrej wody w kranach

mogą korzystać także ci mieszkańcy, którzy od lat nie

płacą „podatku ekologicznego”, a program publicznej TV

utrzymującej się tylko z abonamentu jest dostępny także

dla ludzi, którzy nigdy abonamentu nie płacili.

CZYNNIKI STABILIZUJĄCE DEMOKRATYCZNY

SYSTEM POLITYCZNY (wg B. CRICKA).

 Społeczeństwo ma charakter zróżnicowany – i samo

postrzega się w taki sposób.

 Społeczeństwo jest postrzegane jako zbiorowość jednostek.

 Rządząca elita jest choćby względnie otwarta na inne grupy

społeczne.

 Sfera rządzenia i struktury władzy mają charakter świecki.

 Konflikty społeczne uznaje się za normalny element życia

politycznego i istnieją instytucjonalne ramy dla ich

rozwiązywania.

 Choćby w dłuższej perspektywie czasowej zapewniony jest

wzrost gospodarczy.

 Istnieje rozróżnienie pomiędzy sferą prywatną i sferą

publiczną. Rozróżnienie to jest uznawane i akceptowane

zarówno przez prawo, jak i obyczaje.

 W społeczeństwie istnieje silna klasa średnia, będąca ostoją

wartości stabilizujących system i najsilniej zainteresowana w

trwaniu i sile systemu.

DEMOKRACJA, A INNE SYSTEMY

SPRAWOWANIA WŁADZY.

Niezależnie od formy państwa demokratycznego (monarchia lub
republika, państwo federalne lub unitarne), tym co łączy
wszystkie państwa demokratyczne, a różni je od państw
niedemokratycznych jest model, „styl” sprawowania władzy.
Jego kluczowymi elementami są: mechanizm rozwiązywania
konfliktów i postawa oczekiwana od obywateli.

System

sprawowania

władzy

Mechanizm

rozwiązywania

konfliktów

Postawa

oczekiwana od

obywateli

Autokracja

Arbitralny wybór

jednego spośród

interesów grupowych i

jego realizacja przez

państwo.

Bierne

posłuszeństwo.

Totalitaryzm

Likwidacja istniejącego

konfliktu interesów,

przez stworzenie

nowego modelu

społeczeństwa, w

którym interesy nie są

skonfliktowane.

Entuzjazm dla

nowego

porządku.

Demokracja

Znajdowanie

kompromisu między

sprzecznymi i

rozbieżnymi

interesami.

Aktywny udział w

życiu

publicznym.

ROLA MEDIÓW WE WSPÓŁCZESNEJ

DEMOKRACJI.

 Do drugiej połowy XIX wieku

minimalna liczba wyborców

miała możliwość śledzenia

życia politycznego. Pozostali

mieli niewielką szansę na

dotarcie do informacji

politycznych.

 Upowszechnienie (i taniość)

gazet, a później radio i TV,

całkowicie zmieniły model

udziału obywateli w

polityce, rozpoczynając erę

polityki masowej.

 W chwili obecnej obywatele

są prawie zupełnie zależni

od mediów jako źródła

informacji politycznej.

USA

-’92

RFN -

’89

Fr. -

’89

TV

Gazety

Dyskus

ja

Radio

Inne

69

43

6

16

4

56

37

26

20

18

44

24

15

13

7

Źródła informacji politycznej
(1989/1992 – w %)

Źródło: R. Dalton, Citizen Politics,
Chatham 1996

Źródło: The Pew Research Center,
styczeń 2003

KTO RZĄDZI W DEMOKRACJI? (I)

ELITYZM VERSUS PLURALIZM

.

Rządy narodu, poprzez naród i

dla narodu.

(A. Lincoln o amerykańskiej

demokracji)

 „Ojcowie założyciele” Stanów Zjednoczonych nie
do końca podzielali stanowisko Lincolna, co więcej
niektórzy z nich obawiali się zbyt dużej aktywności
obywatelskiej. Stąd w amerykańskim systemie
politycznym (mimo jego radykalnie liberalnego
charakteru)

brak

jakichkolwiek

elementów

demokracji bezpośredniej. Pierwsze rozwiązania
tego typu pojawiły się dopiero pod koniec XIX wieku
– na szczeblu lokalnym.

Obecnie naukę o polityce bardziej od pytania

kto

powinien rządzić w demokracji

, bardziej zajmuje

kwestia

kto naprawdę rządzi

. Alternatywne odpowiedzi

na to pytanie to elityzm i pluralizm.

KTO RZĄDZI W DEMOKRACJI? (II) GŁÓWNE

ZAŁOŻENIA ELITYZMU I PLURALIZMU.

Elityzm

Pluralizm

Najistotniejszy

podział polityczny

w społeczeństwie

Elity posiadające

władzę – masy

pozbawione władzy

Liczne konkurujące

ze sobą grupy,

artykułujące żądania

wobec rządu

Struktura władzy

Hierarchiczna –

władza

skoncentrowana w

rękach relatywnie

małej grupy

Poliarchiczna –

władza rozproszona

wśród licznych,

konkurujących ze

sobą grup

Typ interakcji

pomiędzy

przywódcami

Konsensus

dotyczący

podstawowych

wartości i celów.

Konflikt dotyczący

środków, jakie

należy zastosować

Konflikt i

konkurencja

dotyczące wartości,

celów i środków ich

realizacji

Źródła

przywództwa

Wspólne

pochodzenie i

doświadczenie w

kontroli zasobów

(bogactwo,

wykształcenie,

wysoki status

społeczny)

Różnorodność

pochodzenia i

doświadczeń oraz

aktywność i

zdolności w

działaniach

organizacyjnych

KTO RZĄDZI W DEMOKRACJI? (III) GŁÓWNE

ZAŁOŻENIA ELITYZMU I PLURALIZMU.

Elityzm

Pluralizm

Główny

kierunek

wpływu

politycznego

Z góry w dół – od elit

do mas. Poprzez

media, edukację,

organizacje

społeczne

Z dołu do góry – od

mas do elit. Poprzez

grupy interesu,

partie, wybory,

badania opinii

publicznej

Polityka

realizowana

przez państwo

Odzwierciedla

preferencje elit,

modyfikowane przez

motywy altruistyczne

i chęć ochrony status

quo przed

niezadowoleniem

mas

Odzwierciedla

równowagę

pomiędzy

konkurującymi ze

sobą grupami

interesu

Gwarancja

ochrony

wartości

demokratycznyc

h

Przywiązanie elit do

idei wolności

indywidualnej i

wolnego rynku oraz

chęć zachowania

istniejącego systemu

politycznego

Konkurencja

pomiędzy różnymi

grupami. Każdy z

konkurujących

ośrodków władzy

kontroluje i

równoważy ambicje

pozostałych

KTO RZĄDZI W DEMOKRACJI? (IV)

DEBATA O WŁADZY LOKALNEJ – ELITYZM.

Floyd Hunter

– czołowy przedstawiciel szkoły uznającej, że

dane empiryczne zebrane na szczeblu lokalnym potwierdzają tezy
teorii elitystycznej.

Community Power Structure

(1953) – praca opisująca elitę

lokalną w Atlancie, przy zastosowaniu metody reputacyjnej.
Miastem rządzi wąski, zamknięty krąg składający się wyłącznie z
najbogatszych, białych mężczyzn.
Elityzm z perspektywy amerykańskiego robotnika, w latach 30.
XX wieku:

Jeśli nie mam pracy, szukam jej w fabryce X, gdy
potrzebuję pieniędzy idę do banku X, a jak im się nie
podobam to nie dostaję pieniędzy. Moje dzieci chodzą do
koledżu X, kiedy się rozchoruję, idę do szpitala X, moja
żona kupuje na zakupach mleko X, ja piję piwo X, w
wyborach głosuję na partię X, pomoc otrzymuję z
organizacji charytatywnych X (…). Słucham słowa bożego w
kościele dotowanym przez X, czytam wiadomości w
porannej gazecie X, a jeśli jestem wystarczająco bogaty
podróżuję via lotnisko X.

(R. Lynd, H. Lynd, Middletown in Transition, New York
1937)

KTO RZĄDZI W DEMOKRACJI? (V) DEBATA

O WŁADZY LOKALNEJ - PLURALIZM.

Robert Dahl

– czołowy przedstawiciel szkoły uznającej, że

dane empiryczne zebrane na szczeblu lokalnym potwierdzają
tezy teorii pluralistycznej.

Who Governs?

(1961) – analiza struktur władzy lokalnej w New

Haven, będąca odpowiedzią na tezy sformułowane przez F.
Huntera. Dahl zastosował metodę decyzyjną, uznając że metodą
reputacyjną można ustalić wyłącznie dominujące w środowisku
opinie o posiadanej władzy. O rzeczywistym uczestnictwie w
elicie decyduje wpływ na decyzje podejmowane przez władze
lokalne.

Według Dahla na szczeblu lokalnym nie istnieje jednolita elita
władzy tylko kilka sub-elit (niejednorodnych personalnie,
podlegających dużej fluktuacji i decydujących tylko w
poszczególnych sferach życia lokalnego).

Debata o władzy lokalnej, toczona przez zwolenników

pluralizmu i elityzmu od końca lat 50. XX wieku,

zaowocowała setkami publikacji, niewybrednymi epitetami

po obu stronach i bardzo istotnym rozwojem metodologii

nauk społecznych w sferze analizy zjawisk politycznych.
Oczekiwanie na konkluzje trwa do dzisiaj.