1.

Metody badania osobowości

narzędziem

w diagnostyce psychologicznej

1.1.

Pojęcie, przedmiot i proces diagnozowania

• Diagnozowanie skoncentrowane jest na problemie,

podczas gdy testowanie jest zorientowane na pomiar.

• Definicja ogólna diagnozy: jest to rozpoznanie istoty i

uwarunkowań złożonego stanu rzeczy na podstawie
obserwacji jego cech (objawów) oraz znajomości
ogólnych prawidłowości panujących w danej dziedzinie.

• Podczas diagnozowania psychologicznego stosuje

się:

– narzędzia - np. testy, obserwacje, rozmowy psychologiczne

czy wywiad, itd. oraz

– procedury diagnostyczne.

Proces diagnozowania: cele

• Diagnozowanie w ujęciu procesualnym ma na celu uzyskanie

informacji:

–

o wybranych obiektach i ich otoczeniu oraz

–

o zależnościach występujących pomiędzy nimi ,

–

w celu poznania istoty obiektu (zjawiska) oraz

–

określenia jego przyczyn i

–

konsekwencji.

• Nadto, celem diagnozy psychologicznej jest weryfikowanie hipotez

odnośnie do:

–

problemu,

–

jego uwarunkowań ,

–

prognozowanie zachowania,

–

tworzenie planu interwencji oraz

–

monitorowanie postępów i

–

ocenianie efektów interwencji.

c.d. Elementy strukturalne diagnozy

psychologicznej

• Informacje (wiedza) stanowiące podstawę dla diagnozy, tj. do

wyjaśnienia natury lub przyczyny badanego zjawiska, ma
charakter pośredni. Nie są one dostępne wprost, ale są efektem
przetwarzania „leżących na powierzchni" danych, nie jest oparta
tylko na spostrzeganiu, lecz wymaga myślenia i wnioskowania
(ang. inferential knowledge vs non-inferential knowledge).

• Diagnozowanie polega więc na tym, że znamy objawy, a

poszukujemy przyczyn, źródeł okoliczności i uwarunkowań
analizowanego zjawiska.

• Elementem diagnozowania jest też komunikowanie jego wyników

osobie badanej oraz innym zainteresowanym osobom. Uzyskane
w tym postępowaniu informacje traktowane oddzielnie są
niejednoznaczne i dopiero po uwzględnieniu wszystkich łącznie
(oraz kontekstu) uzyskują znaczenie charakteryzujące jednostkę.

Proces diagnozowania: etapy

Podstawowe kroki procesu diagnozowania to

– rozpoznanie problemu,
– identyfikacja przyczyn,
– planowanie interwencji i
– implementacja planu interwencji.

Diagnozowanie ma odpowiedzieć na pytania dotyczące

konkretnej jednostki i kontekstu jej działania:

– Jak jest? „Co rzeczywiście jest?" (obszar identyfikacji albo

badania),

– Dlaczego tak właśnie jest?
– Dlaczego będzie tak, a nie inaczej?
– Co zrobić, by uzyskać pożądany stan?
Pytań tego rodzaju może być więcej: pytanie „dlaczego?"

jest pytaniem o genezę zjawiska, pytanie „jak to się dzieje?" jest
pytaniem o prawidłowość, jego mechanizm, itd.

c.d. Proces diagnozowania: zadania

• Prowadząc badania diagnostyczne, staramy się opisać stan

aktualny, by określić, co do niego doprowadziło (retrognoza) i
jaki będzie rozwój wydarzeń (prognoza).

• Obszar decyzji to miejsce, gdzie upewniamy się, że wzięliśmy

pod uwagę indywidualną sytuację pacjenta i konieczne sposoby
interwencji (oddziaływania), by przywrócić organizmowi jego
normalny (pożądany) stan. Ważnym elementem jest definicja
owego stanu pożądanego.

• Obszar przybliżania obejmuje całość działań koniecznych do

transformacji aktualnego stanu w stan pożądany.

• Istotnym elementem diagnozowania jest więc także

identyfikacja tych parametrów,

– które są niezależne od czasu (statycznych) i tych,
– które mają charakter procesualny (mają wewnętrzną dynamikę oraz zależą

od czasu, ergo zmiany).

c.d. Proces diagnozowania: Prospektywny

charakter

• Diagnozowanie jest pierwszym etapem projektowania,

pozwalającym określić stopień odchylania się
aktualnego stanu rzeczywistości od jej wizji.

• Podsumowując: w psychologii diagnozowanie z punktu

widzenia celu to proces aktywnego poszukiwania i
przetwarzania danych potrzebnych do podjęcia
decyzji o działaniach zmierzających do

– bądź do zmiany aktualnego stanu (położenia)

psychospołecznego ludzi,

– bądź do wzmocnienia zdolności osoby do radzenia sobie z

napotykanymi trudnościami i poszukiwania adekwatnych
rozwiązań swych problemów życiowych.

1.2. Rodzaje diagnoz

Analizując proces diagnozowania, można ujmować go z różnych perspektyw:
• ogólnych,
• abstrakcyjnych,
• niespecyficznych założeń,
• w świetle sposobu wyjaśniania, lub
• ze względu na jej przedmiot.
 
Ze względu na:
 rodzaj czynności psychicznych, wyróżnia się diagnozę: pamięci,

intelektu, postaw, osobowości itd.

 rodzaj zjawisk patologicznych wyróżnia się diagnozę depresji, lęku,

tendencji do kłamstwa itd.

 dziedziny psychologii wyróżnia się diagnozę neuropsychologiczną,

psychoterapeutyczna, psychofizyczna, psychospołeczną, itp. 

 sposobu podejścia do diagnozowania wyróżnia się diagnozę

psychometryczną, kliniczną, itd.

c.d. Rodzaje diagnoz

Ze względu na przedmiot wyjaśniania

wyróżnia się:

• klasyfikacyjną (typologiczną): „Co to jest?”,
• Genetyczną: „Skąd się to wzięło?", „Jakie są tego

źródła?",

• funkcjonalną (teleologiczną, celu) - tj. znaczenia

dla całości: „Po co jest?" „Dlaczego jest ważne?”,

• fazy rozwoju: „Na jakim jest etapie?”,
• Prognostyczną: „Jak będzie?”.  

c.d. Rodzaje diagnoz

Diagnoza klasyfikacyjna (nozologiczna) albo typologiczna to

rozpoznanie badanego stanu rzeczy przez zaliczenie go do

określonego typu lub gatunku, określenie jego obecnej fazy

oraz przewidywania jego rozwoju.

• Jej istotą jest więc przyporządkowanie danych do jakiegoś typu czy

klasy, co pozwala na wykorzystanie innych danych związanych

empirycznie z owym typem (klasą). Klasa nie jest tu efektem

teoretycznej generalizacji i abstrahowania, ale indukcyjnego

uogólniania porządkującego różniące się obserwacje.

• Jest to diagnoza różnic indywidualnych na dymensjach wspólnych

dla badanych jednostek, która opiera się na założeniu, że zaburzenie

(lub inny diagnozowany przez psychologa obszar) w jakiejś części

nie zależy od cech specyficznych, a jego obraz symptomatologiczny

jest podobny u różnych osób.

• Jednocześnie przyjmuje się, że różnice między grupami osób

(obrazami symptomatologicznymi) daje się analizować przez

odniesienie do pewnych ogólnych kryteriów, np. cech

psychologicznych, wspólnych dla wszystkich ludzi (por. założenie

typologicznej reprezentatywności).

c.d. Diagnoza klasyfikacyjna – negatywne skutki

W literaturze zwraca się uwagę na możliwość zaistnienia

negatywnych skutków diagnozy klasyfikacyjnej, takich jak:

1. Reifikacja obiektu diagnozy;
2. Dostrzeganie choroby, a nie osoby;
3. Przedmiotowe traktowanie pacjenta;
4. Etykietowanie (też: naznaczanie);
5. Pozorne wyjaśnienie poprzez nazwanie, które zastępuje

(utrudnia) zrozumienie osoby i jej problemów oraz prowadzi
do samosprawdzającego się proroctwa - rozpoznanie
zaburzenia dostarcza „instrukcji", jak interpretować
zaobserwowane zachowanie pacjenta i czego oczekiwać w
przyszłości;

c.d. Diagnoza klasyfikacyjna – negatywne skutki

6. Zachowanie się i diagnosty, i osoby badanej zgodne z tzw.

zasadą Rumpelstilzchena, czyli zjawisko magicznej wiary w

wartość słowa użytego w sformułowaniu diagnozy

klasyfikacyjnej.

Osoba uczestnicząca w badaniu uspokaja się, gdy usłyszy fachową

nazwę swoich dolegliwości, chociaż jest to po prostu wyraz (agregat)

zbiorczo określający zgłaszane objawy, a określenie tych objawów

jednym słowem niczego nowego nie wnosi. Jednakże osoba, która słyszy

„uczoną" nazwę, odzyskuje spokój prawdopodobnie dlatego, iż sądzi, że

diagnosta teraz już wie „wszystko, co trzeba", domyśla się przyczyn

zaburzenia, zna sposób leczenia itd., co ją zwalnia od współdziałania.

Nazwa zjawiska pochodzi od jednej z bajek braci Grimm. Występuje w

niej karzeł, który nazywa się Rumpelstilzchen (Rumplestelt,

Rumpelstiltzkin, Titelitury). Dziecko królowej ma zostać porwane przez

karła. Nie dojdzie do tego, jeśli królowa odgadnie jego imię. Po kilku

dniach niepowodzeń królowa odgaduje imię karła, który ze złością

krzyczy: „Diabeł ci podpowiedział".

c.d. Rodzaje diagnoz: genetyczna i

prognostyczna

Diagnoza genetyczna (kauzalna) koncentruje się na

wyjaśnieniu przyczyny aktualnego stanu.

• Diagnozowanie jest wykrywaniem i identyfikowaniem łańcuchów

specyficznych czynników przyczynowych ulokowanych w

przeszłości.

• Najczęściej nie wystarcza podanie przyczyn najbliższych,

bezpośrednich, co jest przykładem błędnego wyprowadzania

związku przyczyny i skutku ze zwykłego następstwa w czasie,

zgodnie z zasadą post hoc - ergo - propter hoc.

• Potrzebne jest zbadanie całego łańcucha uwarunkowań

przyczynowych analizowanego zjawiska, nawet do „pierwszej

przyczyny sprawczej".

Diagnozowanie prognostyczne - poszukujemy tych stanów

(nieplanowanych skutków oraz oczekiwanych i planowanych

wyników) w przyszłości, które daje się wprost wyprowadzić

ze stanu aktualnego.

c.d. Rodzaje diagnoz:

• Diagnoza funkcjonalna (teleologiczna) –

poszukujemy sensu wyodrębnionych elementów
ze względu na całość, z jakiej pochodzą, i funkcje,
jakie w niej pełnią, oraz ich zmian pod wpływem
działania całości.

• Stefan Ziemski (1973) sugeruje, by funkcję

jednego zjawiska (właściwości) rozpatrywać w
powiązaniu z funkcjami innych elementów i
tworzonych przez nie całości, czyli wyjaśniania
systemowego (homeostatycznego).

c.d. Rodzaje diagnoz: Diagnoza

rozwojowa

Diagnoza rozwojowa (fazy; rozwoju) koncentruje się na

poszukiwaniu odchyleń od obrazu typowego dla danej fazy

(stadium) rozwojowej albo na identyfikowaniu fazy, w jakiej

jednostka się znajduje.

• Podkreśla się, że celem diagnozy rozwojowej powinny być nie tylko deficyty

rozwojowe (zaburzenia, diagnoza negatywna), ale także obszary rozwoju, w

których jednostka jest zaawansowana, i właściwości psychiczne oraz elementy

środowiska mające pozytywne znaczenie dla jednostki (diagnoza pozytywna).
• Przedmiotem diagnozy rozwojowej powinno być także jej społeczne

otoczenie, uczenie się na podstawie własnych zachowań oraz faza rozwoju, w

jakiej jednostka się znajduje, i charakterystyczne dla tej fazy interakcje

społeczne.

• Diagnoza negatywna dotyczy obszarów obniżonej sprawności

funkcjonowania jednostki, a diagnoza pozytywna (zasoby) polega na

wskazaniu czynników, które wpływają kompensująco w stosunku do

istniejących dysfunkcji psychicznych i które mogą w przyszłości stanowić

swoistą „dźwignię" terapeutyczną.

c.d. Diagnoza rozwojowa

• W modelu CPSS (Context, Phase, Stage, and Style - McAuliffe,

Eriksen, 1999) stawia się pytanie o kulturowe, społeczne,

towarzyskie i rodzinne konteksty, w których funkcjonuje

jednostka, bo są one jednym ze źródeł znaczeń (sensów), jakie

jednostka nadaje swoim działaniom w tym otoczeniu.

• Zgodnie z tym modelem poszukuje się także informacji o stopniu

zaangażowania jednostki w rozwiązywanie zadań rozwojowych

(związanych z wiekiem, a których podjęcia oczekuje jej społeczne

otoczenie; por. koncepcje Eriksona, Levinsona czy Supera).

• Diagnozując, uwzględnia się to, jaka jest wiedza jednostki o sobie

i świecie, a więc jaka jest indywidualna baza konstruowanych

przez nią znaczeń czy wreszcie o tym, w jakim stylu jednostka

funkcjonuje, a zatem, jakie są jej względnie stałe (niezależne od

kontekstów sytuacyjnych) skłonności i preferencje (co może

odpowiadać zarówno osobowości, jak i temperamentowi).

c.d. Diagnoza rozwojowa

• W diagnozie rozwojowej zwraca się także uwagę raczej na

poszukiwanie czynników prewencji niż czynników
sprzyjających tradycyjnie rozumianej interwencji (terapii).

• Wskazuje się, że ważniejsze ze społecznego punktu

widzenia jest zapobieganie kryzysom i wspomaganie
rozwoju niż usuwanie istniejącej już dysfunkcji.

 
• Uwaga diagnostów powinna się więc skupiać na wszystkich

tych czynni-kach, które sprzyjają samoświadomości i
akceptacji siebie, na czynnikach wolicjonalnych
umożliwiających zarządzanie sobą i maksymalizację
naturalnych skłonności, nawet wbrew niesprzyjającym
warunkom (społecznego kontekstu).

c.d. Rodzaje diagnoz:

• Diagnoza interakcyjna (Kowalik, 2005) to proces uzgadniania

zarówno definicji problemu pacjenta, jak i sposobów jego
rozwiązania między psychologiem a osobą badaną lub jej
najbliższym otoczeniem społecznym; jest to diagnoza
dokonywana przy współudziale pacjenta, ale z uwzględnieniem
realnych warunków sytuacji oraz interesów instytucji, których
rzecznikiem często jest psycholog. Klient zgłasza się do
psychologa ze wstępną diagnozą społeczną, tzw. protodiagnozą.

• Protodiagnoza to rozpoznanie problemu jednostki przez jej

bliższe lub dalsze otoczenie społeczne i podjęcie działań
zmierzających do tego, by ta osoba zgłosiła się po profesjonalną
pomoc. Jest ona zatem efektem działania mechanizmu kontroli
społecznej, która w efekcie dezaprobaty wyrażanej przez grupę
ma doprowadzić do równowagi społecznej.

c.d. Diagnoza interakcyjna

• W procesie diagnozowania psycholog negocjuje

wspólną definicję psychologicznego problemu klienta.
Uzgodnienie diagnozy może zapoczątkować u pacjenta
bardziej aktywny stosunek do problemu (lepsze
rozumienie go, nastawienie na zmianę).

• Ponadto udział pacjenta i jego rodziny w procesie

diagnozy zwiększa szanse na ich współdziałanie w
procesie zmian, a proces uzgadniania diagnozy
podkreśla bardziej partnerskie podejście psychologa do
pacjenta i jego rodziny (rola konsultanta, doradcy) -
takie podmiotowe traktowanie jest realizacją
zawodowych ideałów etycznych

1.3. Ogólny model diagnozowania

Proces diagnozowania realizowany jest w następujących

podstawowych etapach (procedura diagnozowania):

• Etap prediagnostyczny, obejmujący wszystko to, co w czasie

wyprzedza właściwe diagnozowanie,;

• Etap badania diagnostycznego (identyfikacji), czyli interakcji,

w której głównym celem osoby uczestniczącej w badaniu jest
komunikowanie, nadawanie informacji, a celem osoby
badającej ich odbiór oraz decydowanie o użyteczności
(diagnostycznej i inferencyjnej) informacji i ich kompletności;

• Etap wyjaśniania, w którym diagnosta dokonuje

symbolicznego opisu zachowania testowego, poszukuje
związków zachowań testowych i pozatestowych oraz
decyduje o planie interwencji,

• Etap interwencji.

Ogólny model diagnozowania: Etapy diagnozy (Paluchowski,

s. 28)

ETAP

DIAGNOSTYCZN

Y

ETAP OBEJMUJE WSZYSTKO CO W CZASIE

WYPRZEDZA WŁAŚCIWE DIAGNOZOWANIE

ETAP BADANIA

(IDENTYFIKACJI)

Celem osoby uczestniczącej w
badaniu jest komunikowanie,
nadawanie informacji.

Celem osoby badającej jest
odbiór oraz decydowanie o
użyteczności informacji i ich
kompletności.
Etap obejmuje wybór (na
podstawie użyteczności ,
rejestrację i agregację
(klasyfikację) danych o osobie
badanej i jej otoczeniu.

Etap obejmuje akceptację przez osobę
badaną alternatyw oferowanych przez
medium komunikacji, wybór działania
ze zbioru działań dopuszczanych
przez zadanie i wybór ekspresji
działania ze zbioru działań
psychologicznie dopuszczalnych.

1) Użyteczność diagnostyczna:
a) Kliniczna ważność danych, ich

znaczenie kliniczno-
diagnostyczne;

b) Wartość dla wyjaśniania

(związek z problemem osoby
uczestniczącej w badaniu);

2) Użyteczność warunkowa (ze

względu na cel badania);

3) Użyteczność informacyjna –

reprezentatywność próbki
danych dla oceny badanego i
jego otoczenia, ich
kompletność.

Ogólny model diagnozowania: Etapy diagnozy, c.d.

ETAP

DIAGNOSTYCZNY

c.d.

c.d. ETAP OBEJMUJE WSZYSTKO CO W

CZASIE

WYPRZEDZA WŁAŚCIWE DIAGNOZOWANIE

ETAP

WYJAŚNIANIA

Formy wyjaśnień:
1)Opis (uogólnienie danych)
2)Interpretacja
3)Orzekanie diagnostyczne (klasyfikacja opisowa)
4)Przewidywanie (podstawowe, operacyjne i pragmatyczne)
oraz decyzja o planie interwencji.

ETAP

INTERWENCJI

Zmiana położenia jednostki przez:
1)Selekcję,
2)Modyfikację,
3)Komunikowanie diagnostyczne.

1.3.1. Faza prediagnostyczna

Na zachowania osoby uczestniczącej w badaniu mają wpływ trzy grupy

czynników:

• pośrednio społeczny i kulturowy kontekst badania, a
• bezpośrednio relacja między diagnostą a osobą diagnozowaną, oraz
• zadania stawiane przed osobą badaną podczas badania.
• Etap prediagnostyczny obejmuje to wszystko, co wyprzedza właściwe

badanie, z czym obie strony - badany i badający - wchodzą w interakcję.

• Badana jednostka, rozumiejąc społeczną rolę diagnosty oraz funkcje i

skutki badania, przychodzi z dotychczasową historią swego życia, w

którym badanie jest tylko chwilą, ze swoimi problemami, potrzebami

oraz celami.

• Badający natomiast przynosi na to spotkanie profesjonalną wiedzę,

narzędzia i procedury diagnostyczne, swój system wartości i preferencję

do określonego stylu diagnozowania.

• Diagnosta to osoba wyszkolona w stosowaniu specjalistycznych technik

wywoływania i obserwacji zachowań oraz nauczona myśleć o

zachowaniach w pewien (psychologiczny - cokolwiek to słowo znaczy)

sposób, realizująca tzw. usługę profesjonalną oraz specyficzną rolę

społeczną, której treścią jest niesienie pomocy, a którą to usługę oraz

rolę badane osoby rozumieją i akceptują.

Charakter kontaktu: badający - badany

• Kontakt w procesie diagnozy ma charakter:

– Niesymetryczny - nierówność oznacza tu zgodę uczestników

relacji na to, że jeden z nich ma wyższe kompetencje niż drugi.
Jednocześnie to osoba badana jest w centrum zainteresowania,
a zatem wszystkie osobiste zmartwienia i potrzeby diagnosty
powinny być pomijane;

– Planowy - ustalenie na wstępie celów interakcji i zgodnie z

nimi zaplanowanie takich procedur, które prowadzą do
rozwiązania problemu;

– Formalny - przebiega w jasno określonym miejscu i czasie.

Formalny charakter tej interakcji wymaga jednak, aby
psycholog nie występował w tym czasie w żadnej innej roli. I
wreszcie związki te są ograniczone czasowo i kończą się, gdy
ustalone na wstępie cele zostaną osiągnięte.

c.d. 1.3.1. Faza prediagnostyczna – zasady

działania

•  Zasada dobroczynności względem klienta, realizowana we wzajemnym

zaufaniu (beneficence-in-trust). Spór, czy ważniejsza jest autonomia
psychologa czy jego klienta jest podporządkowany dobru klienta.

• Na podstawie niepisanej umowy społecznej zakłada się, że istotą

wzajemnej relacji jest zaufanie do profesjonalnych umiejętności
psychologa i ufność oraz że dobro klienta będzie podstawowym
kryterium oceny jego działania.

– przyzwolenie na wiele zachowań, jakie w codziennych sytuacjach nie byłyby

tolerowane. Np. przyglądanie się zza szyby ludziom w sytuacjach, w których
nie chcieliby być oglądani i które normalnie mogą wywoływać zażenowanie.

– przyzwala się na osądzanie osobistych myśli, pragnień i ukrywanych

zachowań osób badanych z pozycji „obiektywnego sędziego", wyroczni.

• Nie należy nadużywać tego, że ktoś przypuszcza, że psycholog wyposażony jest

w tajemniczą moc (lub równie tajemnicze testy, które prześwietlają człowieka jak
promienie X), umożliwiającą mu poznanie „całego" człowieka na pierwszy rzut
oka, moc, która nie pozwala psychologa oszukać. I jeśli dodać do tego
oczekiwania, jakie żywi się wobec psychologa-uzdrawiacza, to staje się jasne, że
nie każdy łatwo radzi sobie z otaczającą niekiedy psychologów aurą strachu i
autorytetu.

c.d. 1.3.1. Faza prediagnostyczna –

zasady działania

• Często opisując relację psycholog-klient, przywołuje się pojęcie kontraktu

psychologicznego (terapeutycznego, diagnostycznego). Kontrakt ten (przymierze)
między usługobiorcą i usługodawcą określa wzajemne oczekiwania stron oraz ma
chronić interesy klienta. Wskazuje, że obie strony w tym samym stopniu są
odpowiedzialne za wzajemną relację i nakłada uzupełniające się obowiązki na
psychologa i jego klienta.

• Formalizacja oczekiwań powoduje, że kontraktowa relacja jest przeciwieństwem

relacji bazującej na zaufaniu, na przyrzeczeniu i zobowiązaniu.

– Jest rzeczą niewątpliwą, że badanie psychologiczne (w tym badanie testowe) to taka

sytuacja, którą osoba badana akceptuje i w której uczestniczy, współdziałając - najlepiej
dobrowolnie - świadoma celu, jakim jest jej ocena (i wynikająca z niej pomoc).

– Uczestniczenie w badaniu bona fide implikuje zaufanie do informacji od osoby

uczestniczącej w tym badaniu, chyba że inne dane wskazują na ostrożność w tym
względzie.

• Jedną z profesjonalnych umiejętności psychologa jest zatem uaktywnienie u

badanej przez niego osoby postawy kooperacyjnej, zapewniającej uzyskanie
trafnych i rzetelnych wyników (dzieląc odpowiedzialność za to z twórcą danej
techniki diagnostycznej czy testu).

c.d. 1.3.1. Faza prediagnostyczna –

ocenianie

• Wyróżnia się dwie sytuacje poddawania się ocenie:
• podczas selekcji oraz,
• gdy się jest pacjentem.
• Sytuacja psychologiczna, w jakiej znajdują się badani podczas

selekcji, nie różni się tak bardzo od tej, w jakiej są pacjenci. W obu
wypadkach badanie może mieć charakter instrumentalny, a zakres
i rodzaj uzyskanych danych zależą od celów osoby badanej.

• I w selekcji, i w badaniu klinicznym badanie psychologiczne jest

ważnym wydarzeniem życiowym, w którym ludzie biorą udział z
własnej woli i w którym starają się współpracować z diagnostą.
Stopień i sposób tej współpracy jest oczywiście taki, by zrealizować
swoje cele. Cele te mogą być zupełnie odmienne od tych, jakie
zakłada diagnosta, jednak i w jednym, i drugim wypadku
dobrowolność udziału jest równoznaczna z akceptacją oceniania.

c.d. 1.3.1. Faza prediagnostyczna – zachowanie

kooperacyjne

• Założenie o kooperacyjnej postawie osób badanych ma charakter

aprioryczny i stanowi milczące założenie każdej techniki diagnostycznej,
a badający jest uczony, jak powinien taką postawę uaktywniać (kreować).

• Diagnosta oczekuje od osoby uczestniczącej w badaniu zachowań

testowych, to jest zachowań, jakie on (i stosowane przez niego
narzędzia) określa jako:

– zachowania dopuszczalne w sytuacji badania,
– informacje przekazywane przez osobę badaną będą szczere i że
– diagnostyczna komunikacja będzie współpracą, a nie próbą wywiedzenia w

pole (i wzajemnie).

•  

Diagnosta zdaje sobie sprawę z konieczności przestrzegania wymogu

jednakowych warunków diagnozowania (standaryzacji) dla wszystkich
osób badanych.

• Mając na uwadze testy, wymóg standaryzacji warunków badania jest

bardzo ważny i chcąc odwoływać się do norm, badanie powinno być
realizowane w taki sposób, w jaki przebiegało podczas normalizacji.

1.2.2. Faza badania i wstępnych decyzji

Celem postępowania diagnostycznego jest zarówno analiza problemu
jednostki i/lub poszukiwanie objawów psychopatologii (i klasyfikacja
zaburzenia), jak i wybór planu interwencji (terapii) lub ocena jej przebiegu.

•Badanie zaczynamy od analizy problemu w takiej postaci, w jakiej
jest przedstawiany przez jednostkę (protodiagnozy, por. wyżej) -
Problem jednostki i jego (do)określanie są istotą (sercem) procesu
diagnozowania.

•Ujmując dany problem w formie pytań (robocze hipotezy)
przeformułowujemy go do postaci „problemu psychologicznego"
(referral question), a więc problemu wyrażonego za pomocą
terminologii psychologicznej w spójnej postaci.

•Weryfikujemy robocze hipotezy co do przyczyn psychologicznego
problemu jednostki (najczęściej wykorzystując testy), a uzyskane
dane wykorzystujemy w wyjaśnianiu (interpretacji).

c.d. 1.2.2. Faza badania i wstępnych decyzji - w

poradnictwie

W poradnictwie zadaniem psychologa jest udzielenie odpowiedzi na pytanie osoby
badanej: Czy efektywnie mogę (teraz lub w przyszłości) funkcjonować w obszarze X?

– W badaniu testowym psycholog określa poziom właściwości niezbędnych do skutecznego

funkcjonowania w danym obszarze oraz wskazuje pozycję jednostki wśród innych osób ze
względu na tę właściwość. W dalszym postępowaniu diagnostycznym może on poszukiwać
zarówno przyczyn posiadania danej właściwości w tym właśnie stopniu, jak i zbierać
informacje na temat jej przejawiania się w realnym życiu.

•Orientacja patogenetyczna - diagnoza koncentruje się na poszukiwaniu przyczyn
zaburzeń .

– Patogenetyczny model zaburzeń obejmuje czynniki chorobotwórcze (somatogenne,

endogenne, psychogenne i społeczno-kulturowe), predyspozycje podmiotowe, czynniki
środowiskowe oraz czynniki ryzyka (sprzyjające pojawieniu się choroby).

•orientacja salutogenetyczna (Antonovsky, 1995, 1997) – celem koncentracji nie
jest wyszukiwanie cech osobniczych predysponujących do choroby, lecz próba
zidentyfikowania tych cech, które pozwalają utrzymać zdrowie mimo niejednokrotnie
skrajnie niesprzyjających warunków zewnętrznych.

– Jeżeli jednostka nie radzi sobie z obciążeniami, to mamy do czynienia z chorobą, jeżeli

sobie radzi, to jest to doświadczenie ją rozwijające. Antonovsky przyjmuje, że zdrowie i
choroba nie wykluczają się, lecz tworzą kontinuum, na którym zawsze możemy się
przesuwać w kierunku zdrowia.

– Pytania, jakie stawia sobie diagnosta brzmi : Dlaczego jednostka zachowała zdrowie,

pomimo oddziaływania licznych czynników chorobotwórczych (stresorów i patogenów)
lub/i dlaczego, w wypadku załamania kondycji zdrowotnej, jednostka do zdrowia powraca?

c.d. 1.2.2. Faza badania i wstępnych decyzji:

orientacja salutogenetyczna w poradnictwie w

poradnictwie

• Poczucie koherencji , wg Antonovsky’ego (1995, s. 34), to ogólne

nastawienie orientacyjne człowieka wyrażające stopień pewności, że:

– świat zewnętrzny i wewnętrzny ma charakter ustrukturyzowany, przewidywalny i

racjonalnie wytłumaczalny, oraz przekonanie, że

– jednostka dysponuje zasobami, które pozwalają jej radzić sobie z wymaganiami

życiowymi (albo samodzielnie, albo z pomocą innych) oraz

– poczucie, że te wymagania są sensowne i uzasadnione.

• Decydujące dla przesuwania się w kierunku zdrowia lub choroby jest to,

– jak jednostka interpretuje owe wydarzenia: czy

• jako wyzwanie, sprzyjającą okoliczność lub sposobność, czy też spostrzega je
• jako zagrożenie, fatum lub przekleństwo.

– Jaki ma dana osoba tzw. wymiar granic tego, co istotne w życiu – własne życie

emocjonalne, bezpośrednie kontakty interpersonalne, podstawowa aktywność życiowa
i tzw. zadania egzystencjalne (np. doświadczenia porażki) (Antonovsky, 1995).

• Najczęściej ludzie zgłaszają się po pomoc psychologiczną, nie w pełni wiedząc, co jest

przyczyną przeżywanego dyskomfortu (trudności, problemu) lub jako przyczyny,
podając zdarzenia niepowiązane z obserwowanym skutkiem. Praktycznie żaden
problem nie ujawnia się w sposób pozwalający podjąć decyzje co do dalszego
postępowania.

c.d. 1.2.2. Zgłaszany problem życiowy przez klienta

• Formułując swój problem, klienci posługują się zdroworozsądkowymi

etykietami o pozornie psychologicznym brzmieniu czy pseudonaukowymi
wyjaśnieniami, których celem jest poznawcza kontrola nad zdarzeniami.

– Często pierwotnemu problemowi jednostki towarzyszą błędne mniemanie o

sobie, poczucie bezradności, bezsilności w obliczu trudności, sceptycyzm co do
możliwości zmiany siebie i/lub warunków zewnętrznych.

• Zgłębiając problem jednostki, psycholog stara się określić początek i czas trwania

problemu, okoliczności jego pojawienia się, częstość występowania, aktualne
miejsca z nim powiązane (gdzie występuje i gdzie nie występuje), emocjonalne
reakcje na problem i jego konsekwencje dla funkcjonowania klienta.

– Ważne jest też zebranie informacji na temat dotychczasowych sposobów radzenia sobie z

problemem przez klienta, okoliczności, jakie go w tym wspierały, oraz jego zasobów w tym
względzie.

• Efektem tych poszukiwań powinno być zwięzłe podsumowanie określające istotę

problemu, odwołujące się do jakiejś teoretycznej perspektywy. Badanie
diagnostyczne nastawione jest przede wszystkim na uchwycenie indywidualności
(specyficzności) osoby uczestniczącej w badaniu i poszukującej pomocy.

Rys. 1.5. Zasadnicze etapy definiowania problemu

jednostki

Analiza skarg, dolegliwości i symptomów

Analiza sytuacji

(okoliczności, uwarunkowań, kontekstu)

Definiowanie problemu (Dlaczego ...? Lub

co spowodowało, że zdarzyło się ...?)

Określenie roboczych hipotez co do „czynnika

krytycznego”

Element odpowiedzi na pytania: Dlatego, że ....

c.d. 1.2.2. Faza badania i wstępnych decyzji:

Źródła danych diagnostycznych

Źródłem danych diagnostycznych może być

1. rozmowa psychologiczna (kliniczna),
2. obserwacja,
3. badanie testowe,
4. pomiar poziomu specyficznych funkcji lub pomiar psychofizjologiczny.

Generalnie wszystkie powyższe dają się sprowadzić do

następujących grup:

• zadawanie pytań osobie badanej,
• zadawanie pytań komuś, kto zna osobę badaną,
• obserwacja osoby uczestniczącej w badaniu w naturalnych

warunkach,

• obserwacja osoby uczestniczącej w badaniu w standaryzowanych

sytuacjach (testy).

c.d. Źródła danych diagnostycznych:

(1) Rozmowa

psychologiczna

• Rozmowa psychologiczna jest podstawową metodą zbierania danych

diagnostycznych – to sytuacja, w której spotykają się klient (który ma
poczucie bezpieczeństwa oraz jest przekonany, że bezpieczne
ujawnienie problemów przyniesie mu korzyść) i diagnosta (o którym
zakłada się, że jest osobą, której działanie jest pożyteczne dla klienta).

• Rozmowa psychologiczna to zdobywanie informacji przez stawianie

pytań. Ma dostarczyć wiedzy o źródłach trudności życiowych osoby
badanej oraz pomóc w ustaleniu związku między tymi doświadczeniami
a aktualną sytuacją życiową klienta.

• Osoba badana ma nadzieję, że zostanie wysłuchana i zrozumiana. Od

diagnosty oczekuje się aktywnego słuchania i poszukiwania wraz z
osobą badaną nowego poziomu zrozumienia.

• Rozmowa psychologiczna różni się od policyjnego przesłuchania tym, że

osoba badana jest traktowana jako aktywnie współpracujący informator.
Natomiast rozmowę psychologiczną prowadzi się głównie po to, aby
zrozumieć osobę badaną na podstawie zebranych informacji.

c.d. Rozmowa psychologiczna: cel, postawa

diagnosty

• Rozmowa psychologiczna ma przede wszystkim umożliwić wgląd w wewnętrzny

świat osoby badanej. W zależności od przyjmowanej perspektywy teoretycznej
diagnosta skupia się albo na strumieniu skojarzeń, obrazie siebie, obrazie innych
osób, wizji świata, relacjach z innymi, albo na odczuciach, sympatiach i antypatiach,
postawach lub logicznych rozbieżnościach czy wreszcie na ukrytych założeniach
prezentowanych treści.

• Postawa diagnosty w czasie rozmowy zależy również od jego teoretycznej orientacji:

może być on neutralnym obserwatorem, życzliwym współuczestnikiem, może się
odwoływać do empatii i identyfikować z osobą badaną, a niekiedy (traktując osobę
badaną z szacunkiem) wymuszać informacje lub konfrontować różne jej źródła.

– Aktywne słuchanie nie jest jedyną kompetencją potrzebną podczas rozmowy

psychologicznej.

– Umiejętność rozumienia kontekstowego i symbolicznego znaczenia używanych słów,
– Umiejętność obserwacji, zdolność do dokonywania porównań i poszukiwania

nieciągłości oraz dysonansów,

– Intuicja i wrażliwość na doświadczane wrażenia, zdolność do refleksji, a nawet

poczucie humoru

• Rozmowa a wywiad psychologiczny: rozmowa jest dialogiem, wzajemną

wymianą myśli, natomiast wywiad psychologiczny ma charakter
jednostronnego monologowego „przepytywania„.

Źródła danych diagnostycznych, c.d.:

Rozmowa a wywiad psychologiczny

Przedmiot

Źródłem jest

jednostka

Źródłem jest

otoczenie

FAKTY,

WYDARZENIA

BIOGRAFICZNE,

HISTORIA CHOROBY

wywiad
anamnestyczny
wywiad kliniczny

wywiad

środowiskowy

(psychologiczny

); ew. analiza

dokumentów

OPINIE, KOMENTARZE

rozmowa

psychologiczna
wywiad narracyjny

wywiad

środowiskowy

c.d. Rozmowa psychologiczna: rodzaje

Wyróżnia się - ze względu na poziom ustrukturowania - trzy rodzaje
rozmów psychologicznych:

– rozmowę swobodną,
– częściowo ustrukturowaną (kierowaną, guided lub semi-guided

interviews) i

– standaryzowaną (ustrukturowaną, questionnaire-guided interviews).

•W rozmowie swobodnej badający improwizuje pytania, ich formę i kolejność,
dostosowując je do cech osoby badanej, kontekstu i przyjętych priorytetów.

– jest wysoce zindywidualizowana,
– mogą się pojawiać nieprzewidywane wcześniej informacje,
– porównywanie różnych osób na tej podstawie może być poważnie utrudnione.

•Generalnie jednak zakres uzyskanych informacji zależy od doświadczenia
diagnosty w danym obszarze oraz od jego wprawy i umiejętności
interpersonalnych  

c.d. Rozmowa psychologiczna: kierowana i

standaryzowana

• Rozmowa kierowana wymaga wcześniejszego ustalenia

obszarów poruszanych w rozmowie (na podstawie zgłaszanego
przez osobę badaną problemu). Wykorzystuje się w niej przede
wszystkim pytania otwarte i wyjaśniające (typu: „Dlaczego...?"
lub „Jak...?") kierowane do osoby badanej.

• Rozmowa standaryzowana (ustrukturowaną) często jest

natomiast traktowana jako metoda bardziej ilościowa niż
jakościowa. Wykorzystuje się w niej konkretne pytania, często o
charakterze zamkniętym, oczywiście również wcześniej
przygotowane. Diagnosta stawia te same pytania w tym
samym porządku wszystkim osobom badanym. Ten sposób
prowadzenia rozmowy jest z jednej strony bardzo efektywny w
dostarczaniu potrzebnych informacji w możliwie krótkim czasie
niezależnie od warunków, ale czyni diagnostę niewrażliwym na
niespodziewane dane.

c.d. Źródła danych diagnostycznych: wywiad

narracyjny

Wywiad narracyjny to termin wprowadzony przez niemieckiego socjologa Fritza
Schutzego. Jest to odmiana wywiadu swobodnego, polegająca na opowiadaniu o
jakimś okresie życia, specyficznych doświadczeniach życiowych, o zdarzeniach,
których opowiadający był świadkiem lub w których uczestniczył.

– Narracjami są takie biograficzne opowieści, które zawierają co najmniej dwa różne, ale

powiązane ze sobą epizody (prawdziwe lub fikcyjne) z życia osoby opowiadającej,
uszeregowane w jakimś porządku tworzącym bieg zdarzeń.

– Narracja jest to więc opowieść posiadająca początek, środek i koniec oraz wiążący je główny

wątek. Często dodatkowo pojawiają się oceny i interpretacje tego, co się wydarzyło w życiu
opowiadającego.

•Osoba badająca jest głównie słuchaczem, nie może przerywać
opowiadającemu i zadawać mu pytań. Wewnętrzna logika opowieści nie może
być zniekształcona przez ingerencję ze strony przeprowadzającego wywiad.
•Zakłada się, że istnieje podobieństwo między sposobem organizacji
doświadczania różnych wydarzeń w realnym życiu a strukturą narracji
autobiograficznej.
•Autonarracja różni się od autoprezentacji, gdyż celem tej ostatniej jest
opowiadanie o sobie innemu, często ważnemu innemu, od którego zależy los,
co powoduje, że towarzyszy jej autopromocja.

c.d. Rozmowa psychologiczna: warunki

poprawności

• Poziom ustrukturowania rozmowy jest uwarunkowany poziomem wstępnej

wiedzy o osobie badanej. Lista kategorii może powstać przed spotkaniem z
osobą badaną (gdy są to przedstawiciele pewnej grupy, np. narkomani) lub w
trakcie pierwszego kontaktu i stopniowo się rozwijać.

– Na tyle, na ile zależy to od diagnosty należy zaczynać rozmowę od pytań, które nie

stwarzają u osoby badanej poczucia zagrożenia. Można przyjmować różne strategie
rozmowy i różne drogi dochodzenia do potrzebnych informacji.

• Poprawnie prowadzona rozmowa swobodna, której celem jest diagnoza,

zawiera elementy oddziaływań edukacyjnych i/lub terapeutycznych, ponieważ
zgodnie z założeniem struktura rozmowy i struktura problemów pacjenta w
znacznej mierze przystają do siebie.

– Relacja osoba badana - diagnosta zawiera wiele elementów relacji osoba

pomagająca - klient, a sympatia, szacunek i zaufanie to podstawowe składniki
opisywanej relacji. Mówiąc o sprzężeniu zwrotnym i informacjach od diagnosty,
trzeba wyraźnie odróżnić działania o charakterze edukacyjnym od wartościującego
oskarżycielskiego oceniania.

• Należy zbierać informacje potrzebne, czyli przyczyniające się do wyjaśnienia

wyjściowego problemu. Zatem pytając o wiek czy wykształcenie, diagnosta
powinien wiedzieć, dlaczego takie pytanie zadaje, dlaczego jest ono ważne.

c.d. Rozmowa psychologiczna: pierwszy kontakt

• Najczęściej punktem wyjścia postępowania diagnostycznego jest

więc (poza oczywistym przywitaniem itp.) zainicjowanie rozmowy za
pomocą pytań takich, jak: „Co Panu/Pani dolega?", „Czy może mi
Pan/i powiedzieć jakie ma zmartwienie?" „Jak to się stało, że
zdecydował/ /a się Pan/i na rozmowę ze mną?" „Dlaczego
doszedł/doszła Pan/i do wniosku, że potrzebna jest Panu/Pani
rozmowa z psychologiem?" (Wallen, 1964, s. 141).

• W pierwszej fazie rozmowy poszukujemy kontaktu z osobą

uczestniczącą w badaniu, pozwalamy na swobodne wyrażenie
emocji itp. To, jakich obszarów dotyczy dalsza rozmowa, zależy od
wyjściowego problemu osoby badanej, celu rozmowy, nastawienia
osoby badanej, a także orientacji teoretycznej diagnosty.

• Powszechnie znane jest powiedzenie Sokratesa: „Wiem, że nic nie

wiem" (Oi-da ouden eidos). W istocie Sokrates nic nie wie, zanim nie
zacznie mówić. Kiedy jednak już mówi, dowiaduje się, że wie
wszystko.

c.d. Rozmowa psychologiczna: metoda

sokratejska

Sokrates opracował dwie metody poszukiwania wiedzy o sobie i
jednocześnie kształtowania duchowego „ja" człowieka (cnoty) za
pomocą zadawania pytań (dialektyki):
•Pierwsza, nazwana metodą elenktyczną (zbijania) polegała na
zadawaniu pytań aż do momentu, kiedy sam rozmówca
dochodził do stwierdzenia sprzecznego ze swoim twierdzeniem
początkowym lub do sądu absurdalnego.

–

Była to , zdaniem Sokratesa, najlepsza metoda oczyszczania umysłu z
wiedzy fałszywej.

•Druga metoda zwana metodą majeutyczną (położniczą)
polegała na zadawaniu takich niesugerujących pytań, które
prowadziłyby rozmówcę i odsłaniały (wydobywały) wiedzę osoby
pytanej.

–

Pytający jest więc jakby akuszerem pomagającym pytanemu urodzić
wiedzę, porównywaną tu do niemowlęcia.

c.d. Rozmowa psychologiczna: przykłady pytań

sokratejskich (Paul, 1993)

• Pytania wyjaśniające (klaryfikujące) typu: „Co rozumiesz przez ...”, „Jak można to

inaczej nazwać?", „Jak to się ma do ....?", „Czy masz na myśli ... czy... ?", „Czy
możesz podać jakiś przykład?", „Co Twoim zdaniem jest głównym problemem?",
„Jak to, o czym mówisz, ma się do Twojego problemu?" „Jak rozumiesz Twój
komentarz?", „Dlaczego o tym opowiedziałeś?" „Jak można to najkrócej wyrazić?"
„Czy to co powiedziałeś, jest (może być) przykładem ...”, „Czy możesz powiedzieć o
tym coś więcej?".

• Badanie przyczyn i dowodów, pytania typu: „Dlaczego tak (to) mówisz?" „Czemu

myślisz, że ... jest prawdą?", „Jak do tego doszedłeś?", „Co dowodzi, że ... jest
prawdziwe?", „Jak można wykryć, że ... to prawda?" „Jakie masz powody, żeby tak
mówić?" „Czy ktoś jeszcze tak uważa?", „Jakie są tego powody?", „Skąd wzięło się
Twoje przekonanie, że ...”, „Dlaczego jest tak w tym przypadku?", „Czy są powody,
żeby wątpić w te przyczyny?", „Co mogłoby zmienić Twoją opinię na temat...?".

• Badanie implikacji i następstw, pytania typu: „Jakie są skutki (konsekwencje) ...?",

„Jeżeli wystąpiło ... to, co jeszcze może się zdarzyć?", „Czy to jest jakaś
prawidłowość?".

• Sondowanie założeń, pytania typu: „Jakie są Twoje założenia?" „Dlaczego ktoś

mógłby to zakładać?", „Dlaczego sądzisz, że Twoje założenie jest prawdziwe?" „Czy
można zakładać coś innego?", „Czy Twoje rozumowanie oparte jest na tym, że ...”,
„Dlaczego Twoje rozumowanie oparte jest na ......... nie przykładowo na .....”.

c.d. Rozmowa psychologiczna: narzędzia

badawcze

Podstawowym narzędziem badawczym są pisemne transkrypcje
nagranych rozmów, a więc ich dosłowny zapis wraz z przerwami, intonacją,
nakładaniem się wypowiedzi itp.

– Utrwalenie nigdy nie jest idealną pisemną kopią mówionego oryginału, więc zawsze
transkrypcja jest w jakiejś mierze interpretacją, już choćby z tego względu, że język
mówiony ma inne reguły niż język pisany.
– Analizowanie danych surowych bez ich przetworzenia naraża badacza na przeciążenie
szczegółami i praktycznie uniemożliwia wnikliwą analizę.

Dwa podejścia do problemu notowania przebiegu rozmowy:

– sporządzanie dokładnego zapisu rozmowy,
– notować należy tylko najważniejsze informacje.

• Wyjściem w tej sytuacji jest stosowanie magnetofonowego zapisu rozmowy
(uzupełnianego notatkami) lub nagrania wideo. Nagrania są niezbędne ze względu
na to, że szczegółowa analiza rozmowy nie może być przeprowadzana na bieżąco,
podczas trwania rozmowy.

– Osoba badana musi być poinformowana o nagrywaniu, znać jego cel oraz otrzymać
gwarancję, że nagranie będzie wykorzystane wyłącznie przez diagnostę.
– Przekształcenia z trybu mówionego na struktury trybu pisanego może dokonywać osoba
rzetelna w sensie psychometrycznym, czyli tworząca powtarzalne wyniki procesu
transkrypcji.

c.d. Rozmowa psychologiczna: zapis

• Dodatkowo zapis taki spełnia funkcję dydaktyczną dla diagnosty,

wykazując wszystkie błędy, które popełnił, prowadząc rozmowę, a więc
niepoprawne lub sugerujące sformułowanie pytań, stosowanie ocen,
przerywanie wypowiedzi osoby badanej itp.

• Preferowana jest wstępna interpretacja wypowiedzi i późniejsze

zapisywanie wniosków ze wstępnej analizy. Notowanie w trakcie rozmowy
może prowadzić do selekcjonowania materiału, poddawanego później
analizie.

• Chęć wywarcia dobrego wrażenia i autoryzacji pisemnej wypowiedzi często

przesłania osobom uczestniczącym w badaniu faktyczne (i pomocnicze
przecież) funkcje zapisywania rozmów psychologicznych

• Nagranie lub jego pisemny zapis może być rodzajem danych, które

udostępnia się (na jej życzenie) osobie badanej.

– Język mówiony służy zazwyczaj przekazywaniu doraźnych informacji,

wypowiedzi są zwykle formułowane pośpiesznie, w języku potocznym,
bez troski o poprawność.

– Wypowiedzi pisane muszą być pełniejsze treściowo od mówionych, bo

brak im kontekstu sytuacyjnego.

c.d. Źródła danych diagnostycznych: badanie

testowe

• Informacje uzyskane z testów psychologicznych mogą

stanowić podstawę do formułowania roboczych hipotez
dotyczących istotnych elementów wyjaśniających istotny
problem klienta.

• Parametry modelu i podstawowe pytania, na które badający

powinien sobie odpowiedzieć, wybierając procedurę
diagnostyczną (test):