Zbiorniki wodne

Morza i oceany
Jeziora
Zbiorniki zaporowe
Stawy
Rzeki

Dziedziny ekologiczne w

morzu

Podział środowiska

morskiego

Środowisko morskie

Rozmieszczenie życia

• Na ponad milion gatunków zwierząt w

faunie światowej jedynie 16% żyje w
oceanach, z tego przytłaczająca
większość, bo około 98% zasiedla dno
oceaniczne, a pozostałe 2% występuje
w otwartych wodach oceanów.

• Oceany zasiedlone są nierównomiernie

(zależy zasadniczo od szerokości
geograficznej oraz głębokości).

Fitoplankton

• Fitoplankton oceaniczny budują

okrzemki (Bacillariophyeae), bruzdnice
(Pyrrophyta), wiciowce wapienne
(Coccolithineae) i krzemionkowce
(Silicolagallatae).

• Zaznacza się zróżnicowanie przestrzenne

w rozmieszczeniu fitoplanktonu.
Okrzemki są typowe dla wód zimnych,
zaś bruzdnice i wiciowce dla ciepłych.

Zooplankton

• Zooplankton obejmuje gatunki

pierowtniaków (Protozoa), jamochłonów
(Coelenterata), żebropławów (Ctenophora),
pierścienic (Annelida), strzałek
(Chaetognatha), mięczaków (Mollusca),
stawonogów (Arthropoda) i szkarłupni
(Echinodermata - formy larwalne).

• W planktonie też występują pierwotniejsze

formy strunowców - osłonice (Tunicata)
oraz ikra i stadia młodociane ryb.

Nekton

• Do nektonu morskiego zalicza się:

•ryby,
•kalmary,
•morskie gady,
•ssaki.

Fitobentos

• Fitobentos morski obejmuje glony z

trzech gromad - zielenic (Chlorophyta),
brunatnic (Phaeophyta) i krasnorostów
(Rhodophyta) oraz nieliczne gatunki
roślin naczyniowych.

• Występują one we wszystkich morzach,

jednak ich rozmieszczenie uzależnione
jest od strefy klimatycznej, głębokości
wody i innych czynników ekologicznych.

Zoobentos

• W skład zoobentosu wchodzą gatunki

pierwotniaków (Protozoa), gąbek
(Poriferia), koralowców (Anthozoa),
ukwiałów (Actinaria) wstężniaków
(Nemertini), pierścienic (Annelida),
mięczaków (Molusca), stawonogów
(Arthropoda), jeżowców (Echinoidea),
liliowców (Crinoidea), rozgwiazd
(Asteroidea) i wężowideł (Ophiuroidea).

Jezioro - definicja

• Jezioro jest to zbiornik wody

wykazujący pionową strefowość
czynników ekologicznych,
wykształcony w naturalnym
zagłębieniu na powierzchni
Ziemi, nie mający
bezpośredniego, szerokiego
połączenia z morzem.

Podział jezior

kryterium: stopień

otwarcia

• Jeziora zamknięte - bezodpływowe:

szczególnie liczne w strefie klimatu
ciepłego o podwyższonym zasoleniu.
Jeziora otwarte, czyli odpływowe (z
jeziora wypływa rzeka), lub
przepływowe (do jeziora wpływa i
wypływa rzeka) są typowe dla klimatu
umiarkowanego i wilgotnego (np.
jeziora bałtyckie).

Podział jezior

kryterium: pochodzenie

• Tektoniczne
• Polodowcowe
• Wulkaniczne
• Krasowe
• Rzeczne
• Przybrzeżne

Dziedziny ekologiczne w

jeziorze

Podział środowiska

jeziornego

Toń wodna w jeziorze

charakterystyka

• Stratyfikacja procesów hydrobiologicznych
• Większa stabilność procesów i zjawisk

ekologicznych niż przy brzegu (strefa
nerytyczna)

• W strefie nerytycznej wpływ brzegu i dna

(np. obecność w planktonie form z bentosu
- spowodowane jest to zachodzącym tu
intensywnym mieszaniem wody).

• .

Litoral jeziorny

charakterystyka

• najbardziej zróżnicowana strefa w jeziorze;
• wszystkich grup roślin i zwierząt wodnych;
• ważnym składnikiem fauny litoralu są

zwierzęta ziemnowodne, a w tym przede
wszystkim, reprezentowane przez wiele
grup, owady. Jedne z nich są typowym
składnikiem bentosu, np. larwy chruścików
lub ochotek, inne zaś swobodnie poruszają
się w wodzie.

Sublitoral jeziorny

charakterystyka

• Strefa przejściowa między płyciznami

litoralu a głębią profundalu.

• Wraz z wzrastającą głębokością

zwiększa się stabilność czynników
ekologicznych i maleje liczba gatunków;

• Granica między warstwą trofogeniczną

a trofolityczną - w głębszych rejonach
odbywają się intensywne procesy
rozpadu - destrukcji materii organicznej.

Profundal jeziorny

charakterystyka

• Strefa denna, wyścielona osadami o

pochodzeniu głównie organicznym i
autochtonicznym.

• Stabilności czynników środowiskowych.
• Zachodzą głównie procesy rozkładu.
• Fauna w profundalu występuje w

skupiskach, między którymi rozciągają
się znaczne obszary "pustynne".

Czynniki ekologiczne

regulujące

produkcję biologiczną (

wg

Naumanna

)

• zawartość biogenów,
• wysycenie gazami,
• ilość materii organicznej,
• temperatura,
• natężenie światła.

Zróżnicowanie natężenia

czynników

środowiskowych

• Gdy któryś z czynników występuje w

dużej ilości to mówi się, że jest w
politypie, gdy w małej - w
oligotypie, a pośrednio - w
mezotypie.

• Określenie liczbowe poszczególnych

typów jest trudne i jest swoiste dla
danego rejonu geograficznego.

Klasyfikacja jezior wg

Thienemanna

• Kryterium podziału: stopień

wykształcenia danego czynnika
środowiskowego:

• JEZIORA HARMINIJNIE

WYKSZTAŁCONE

• JEZIORA JEDNOSTRONNIE

WYKSZTAŁCONE

Jeziora harmonijnie

wykształcone

• charakteryzują

się

równomierną

obecnością

wszystkich

czynników

ekologicznych. Czynniki te mogą
występować w dużych ilościach,
wówczas

będą

to

jeziora

eutroficzne, lub w małych ilościach -
jeziora

oligotroficzne.

Stany

pośrednie

obejmują

jeziora

mezotroficzne.

Jeziora jednostronnie

wykształcone

• Gdy jeden z czynników ekologicznych jest

w nadmiarze..

• Między innymi duże ilości:
• humusu - jeziora dystroficzne,
• wapnia - jeziora alkalitroficzne,
• żelaza - jeziora siderotroficzne,
• glinu - jeziora argillotroficzne,
• niskie pH wody - jeziora acidotroficzne.

Charakterystyka głównych

typów jezior I

Charakterystyka typów
jezior II
oligotrof, eutrof,
dystrof.

Charakterystyka typów

jezior III

oligotrof, eutrof,

dystrof.

Charakterystyka typów

jezior IV

oligotrof, eutrof,

dystrof.

Sukcesja harmoniczna

jezior

wzrost żyzności

• jeziora oligotroficzne ->
• jeziora -mezotroficzne ->
• jeziora -mezotroficzne ->
• jeziora eutroficzne ->
• jeziora stawowe ->

Sukcesja nieharmoniczna

• Istnieje jednak wiele czynników

środowiskowych, które prosty ciąg w
rozwoju jezior modyfikują, np.

• torfowiska niskie.
• dopływ humusu może spowodować

dystrofię każdego z wymienimych
typów i w efekcie zarośnięcie jeziora
dystroficznego, co prowadzi do
powstania torfowiska wysokiego.

Zbiorniki zaporowe

definicja

• Zbiorniki zaporowe to najczęściej

sztuczne zbiorniki wodne
powstałe przez zagrodzenie
doliny rzeki tamą, w wyniku
czego następuje spiętrzenie wody

Zbiorniki zaporowe

charakterystyka

• swoiste cechy, które różnią je od

jezior i rzek. Cechami tymi są:

• - asymetria dna - najgłębsze jest

przy tamie;

• - zmienny poziom wody;
• - górna warstwa wody płynie,

głębsze warstwy stagnują (zależne
od stopnia otwarcia tamy).

Zbiorniki zaporowe

zmiany środowiskowe

• Darń roślinna ulega rozkładowi i

mineralizacji.

• Zanik tlenu w strefie przydennej i

pojawienie się siarkowodoru,
zwiększenie się ilości bakterii,
podniesienie zawartości żelaza, a nawet
manganu.

• Napłpływ allochtonicznej materii

organicznej.

Zbiorniki zaporowe

biocenozy

• Długotrwałe zakwity okrzemek, sinic i

zielenic, w zooplanktonie - wrotki.

• Glony nitkowate ( zielenice) oraz roślinność

naczyniowa liczne po zalaniu zbiornika.

• Niestabilność biocenoz wskutek zmiennego

poziomu wody w zbiornikach zaporowych.

• Dla małych zbiorników zaporowych typowe

są okoń i płoć, w większych - leszcz.

Stawy - definicja

• Brak strefy głębinowej to cecha

odróżniająca stawy od jezior.

• Dostęp światła do dna pozwalający

na rozwój roślinności zakorzenionej
na całej jego powierzchni.

• Warunki środowiskowe w stawach są

podobne do tych, jakie panują w
strefie przybrzeżnej jezior.

Stawy - specyfika

środowiskowa

• Wahania temperatury są znaczne, a

amplituda między dniem i nocą sięga
kilku stopni Celsjusza.

• W stawach nie wykształcają się

długotrwałe uwarstwienia termiczne.

• W lecie przy dnie woda jest chłodniejsza

niż na powierzchni, jednak temperatura
jest zawsze wyższa od 4

o

C.

• W zimie wody przydenne oziębiają się

poniżej 4

o

C.

Stawy - specyfika

ekologiczna

• Wahania roczne zawartości biogenów;
• Wiosną mało - spływ wód roztopowych;
• Latem i jesienią dużo - parowanie i

dopływ wód żyznych z pól - zakwity
glonów, sinic;

• Okresy beztlenowe, szybko ustępujące -

częste i pełne wymieszanie wód.

• Warunki w stawach są bardzo

zmienne.

Stawy - charakterystyka

biocenoz

• Charakterystyczne są rośliny naczyniowe
• (np.: turzyce, skrzypy, sitowie, trzcina, pałka

wodna, wełnianka, jeżogłówka);

• Obecne licznie: zielenice nitkowate

(sprzężnice), w planktonie: sinice, okrzemki,
zielenice, wrotki, skorupiaki;

• Liczna fauna poroślowa - różnego typu

robaki, a szczególnie wrotki i skąposzczety,
skorupiaki oraz larwy owadów.

Podział stawów wg Wurtza

kryterium: cechy

ekologiczne

•Oligotroficzne
•Mezotroficzne
•Eutroficzne
•Politroficzne

Stawy oligotroficzne

• - wykształcone na podłożu piaszczystym lub

żwirowym,

o

wodzie

obojętnej,

dobrze

natlenionej, ubogie produkcyjnie z różnorodną
florą glonów, bez wyraźnej dominacji jakiejś
grupy;

• - wykształcone na podłożu piaszczystym lub

gliniastym, o wodzie kwaśnej, słabo zamulonej,
położone śródleśnie, z różnorodną florą glonów,
bez wyraźnej dominacji;

• - wykształcone na torfowiskach, z zalegającą na

dnie słabo zmineralizowaną materią organiczną,
dominują desmidie i okrzemki z Pennales.

Stawy mezotroficzne

• o słabo zamulonym dnie i dobrze

natlenionej wodzie, nawet przy
dnie; dominują chryzofity, obecne
są bruzdnice i okrzemki, notowany
często Botryocoocus.

Stawy eutroficzne

• - słabo eutroficzne, z obfitą roślinnością

naczyniową,

na

łodygach

której

licznie

występuje peryfiton, dominują bruzdnice i
okrzemki;

• - średnio zeutrofizowane z obfitą roślinnością

podwodną, w wodzie zasadowej dominują
zielenice chlorokokkowe, zaś w kwaśnej
bruzdnice, częste zakwity: wiosną - Volvox,
latem - Dinobryon, jesienią - Microcystis;

• - silnie zeutrofizowane z dominacją sinic

(Anabaena) oraz liczną obecnością okrzemek,
toczkowych i euglenin.

Stawy politroficzne

• z dużymi pokładami mułu na dnie i

częstymi zanikami tlenu, dominuje
sinica Aphanizomenon flos-aquae
oraz toczkowe, chlorokokkowe i
eugleniny.

Rzeki - definicja

• Rzeki różnią się od zbiorników wód

stojących ciągłym ruchem
postępowym wody oraz kolejno
ustawionymi za sobą biotopami.

• Oddziaływania między biotopami są

jednokierunkowe, a nie
wielokierunkowe tak jak w jeziorze.

• Powoduje to wykształcenie

odmiennych niż w zbiornikach wody
stojącej, układów biocenotycznych.

Elementy biocenotwórcze

w rzekach

• Duża

zmienność

linii

brzegowej,

niestabilność dna oraz wahania poziomu
wody. Jest to szczególnie ważne w okresach
wezbrań i powodzi, kiedy brzegi i dno są
rozmywane, a osiadłe zbiorowiska roślin i
zwierząt przestają istnieć.

• Natomiast

w

okresach

suszy,

przy

znacznym

obniżeniu

lustra

wody

przybrzeżne

biocenozy

giną

z

przesuszenia.

Podział biotopowy rzeki

wg Illiesa

•krenon - odcinek źródłowy,
•rhitron - potokowy,
•potamon - rzeczny
•Odcinek ujścia rzeki to

estuarium

Źródła - definicja

• miejsca wypływu wody podziemnej na

powierzchnię skorupy ziemskiej,

• mogą być z punktu widzenia

geomorfologii, różnie wykształcone.
Zależy to od układu warstw
przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych,
a przede wszystkim od miejsca, w
którym warstwa przepuszczalna
wychodzi na powierzchnię.

Źródła - specyfika

ekologiczna

• Wody źródlane charakteryzują

się małymi wahaniami
temperatury w ciągu całego
roku - latem są one zimne, zimą
ciepłe i nie zamarzają.
Zasiedlają je więc organizmy
stenotermiczne;

• Są zasobne w elektrolity.

Trzy typy źródeł

wg Thienemanna

• Zasobność w biogeny

jest różna:

• helokrenowe są

zwykle ubogie - słabo
rozwinięta
roślinność;

• reokrenowe - ubogie;
• Najzasobniejsze w

biogeny są źródła
limnokrenowe.

Flora i fauna źródeł

(nie jest dokładnie

zbadana)

• Spośród glonów występują w nich

okrzemki (Meridion circulare, Diatoma
hiemale var. mesodon i inne), zielenice
(Draparnaldia) i krasnorosty
(Batrachospermum).

• Obecne są mchy (Cratoneuron, Bryum,

Philonotis) oraz - z roślin kwiatowych -
rukiew wodna (Cardamine amara).

• Fauna to drobne skąposzczety, skorupiaki,

larwy różnych gatunków owadów.

Zmienność warunków

środowiskowych w rzece

• Prąd i temperatura wody zmieniają się

w sposób ciągły wzdłuż biegu rzeki

(zmienność ta jest taka sama we wszystkich rzekach,
niezależnie od ich położenia geograficznego)

.

• Odcinek potokowy i rzeczny - odmienne.
• Odcinek potokowy - kraina mikrofitów,

względnie kraina ryb łososiowatych.

• Odcinek rzeczny - kraina makrofitów

albo ryb karpiowatych

Zmienność czynników

środowiskowych wraz z

biegiem rzeki

Charakterystyka

biocenotyczna

odcinka potokowego I

• Glony o płaskich, skorupiastych

plechach, przylegających do twardego,
skalistego dna: sinice (rząd
Chamaesiphonales) lub krasnorost
Hildenbrandtia rivularis. Liczne są
także brunatne naloty okrzemek oraz
bardzo charakterystyczny dla górnego
biegu rzeki darnisto-nitkowaty
złotowiciowiec Hydrurus foetidus.

Charakterystyka

biocenotyczna

odcinka potokowego II

• Kilka rodzajów zielenic (Gongrosira,

Prasiola, Cladophora, Ulothrix,
Draparnaldia, Oedogonium,
Chaetophora), którym towarzyszą
krasnorosty (Chantransia chalybaea,
Lemanea torulosa, L.fluviatilis).

• Porosty (Verrucaria) i mchy wodne

(Fontinalis, Cinclidotus) oraz rośliny
kwiatowe (Potamogeton).

• Pierwotniaki, robaki, skorupiaki i larwy

owadów - jętek (Ephemeroptera),
widelnic (Plecoptera), muchówek
(Diptera), chruścików (Trichoptera).

• Wypławki, kiełże, ośliczki, przytwierdzone

do kamieni gąbki i mszywioły.

• Też mikroskopijnych rozmiarów zwierzęta

- wiciowce, wymoczki, wrotki, nicienie i
drobne skorupiaki.

Charakterystyka

biocenotyczna

odcinka potokowego III

Charakterystyka

biocenotyczna

odcinka rzecznego I

• Odcinek rzeczny charakteryzuje się

liczną obecnością dobrze rozwiniętych
zbiorowisk roślin kwiatowych,
ukorzenionych w dnie. Porastają one
zwartymi łanami brzegi, opanowują
płycizny oraz zajmują starorzecza.
Towarzyszące im zespoły zwierząt są
podobne do tych, jakie spotyka się w
stawach i w strefie przybrzeżnej jezior.

Charakterystyka

biocenotyczna

odcinka rzecznego II

• Ślimaki z rodzajów Limnea i Planorbis,

oraz larwy ważek i jętek, chruściki, larwy
muchówek, szczególnie ochotkowatych.

• Na dnie licznie występują skąposzczety.

• Liczebność fauny dennej w rzekach uzależniona

jest od charakteru dna. Na podłożu piaszczystym
może być do 100 osobników na 1 m

2

, natomiast

w rejonach o grubej warstwie mułu zliczyć
można do 2000 i więcej egzemplarzy w 1 m

2

powierzchni dna.

Plankton rzeczny czyli

potamoplankton.

• Przewaga zawiesiny nad planktonem;
• Więcej fitoplanktonu niż zooplanktonu;
• W fitoplanktonie najwięcej jest

okrzemek, zaś w zooplanktonie
wrotków;

• Obecna jest niewielka ilość form

typowo planktonowych,
rozmnażających się w nurcie rzeki.

Nekton rzeczny

• Skład

nektonu

wykazuje

wyraźne

zróżnicowanie

w

zależności

od

mierzonego

w

promilach spadku koryta rzeki. W
rzekach o spadku poniżej 1

o

/

oo

panuje leszcz, gdy spadek wynosi
1-2

o

/

oo

- brzana, zaś powyżej 2

o

/

oo

-

ryby łososiowate (lipień i pstrąg).

Estuarium

specyfika środowiskowa

• Ekoton (czyli środowisko stykowe), gdzie

bytują obok siebie gatunki typowe dla
dwóch różnych ekosystemów - w warstwie
powierzchniowej rozpościerają się wody
rzeczne, lżejsze od słonych wód morskich.

• Wciskane wskutek działania falowania

wiatrowego (tzw. cofka) wody morskie
zajmują warstwę przydenną.

• Wykształcają się więc dwa obszary wód

zróżnicowanych pod względem zasolenia,

Esuarium

specyfika ekologiczna

• Zróżnicowanie składu gatunkowego w

przekroju pionowym.

• W górnych warstwach przeważają formy

potamoplanktonu, zaś w dolnych morskie.

• W rejonie estuarium obecnych jest wiele

gatunków euryhalinowych.

• Różnorodność gatunkowa w obszarach ujść

rzecznych jest więc duża - są to na ogół
bogate rejony rybackie.