Prof. zw. dr hab. n. med.

Leszek Wdowiak

Krajowy Konsultant w dziedzinie Zdrowia Publicznego

Zabezpieczenie

społeczne

we

Wspólnej

Europie

Termin „

zabezpieczenie społeczne

”

występuje
w większości krajowych, regulacji prawnych w
terminologii międzynarodowych aktów prawnych oraz
w piśmiennictwie.

Mimo powszechnego posługiwania sil tym pojęciem nie
zostało ono dotychczas nigdzie zdefiniowane i nie nadano mu
jasnej i klarownej treści. Można jednak przyjąć, że
zabezpieczenie społeczne oznacza wszelkie stosowane
metody oraz mechanizmy, których celem jest zabezpieczenie
uznanych społecznie potrzeb. Zakres i formy tak
zdefiniowanego zabezpieczenia społecznego określają
przepisy wewnętrzne każdego z państw.

1.

Dostarczać świadczenia zapewniające

pewien standard zaspokojenia potrzeb

(problem

standardu zaspokojenia potrzeb, np. minimum socjalne czy minimum egzystencji).

2.

Obejmować wszystkie ryzyka socjalne

(też

problematyka Giddensa ryzyka zewnętrzne a ryzyka wytworzone, w książce Social
Security in Transition używa się tego schematu, przynajmniej na poziomie opisu na
Amazon).

3.

Być spójny z innymi elementami polityki

społecznej

(ochrona zdrowia, mieszkalnictwo, zatrudnienie, polityka rodzinna,

wymiar sprawiedliwości)

Poza celami i pomiarem ich realizacji wskazuje się niekiedy

ogólne

zasady, według których należy organizować i oceniać
system zabezpieczenia społecznego,

który powinien:

4.

Traktować tak samo osoby będące w podobnej

sytuacji

,

czemu sprzyja ustawowe regulowanie uprawnień i procedur, czyli

niedyskrecjonalność systemu (ten postulat przypomina ostatni o niedyskryminacji).

5.

Być prosty i zrozumiały zarówno dla klientów,

jak i dla personelu

(skomplikowane i niejasne przepisy sprzyjają

oszustwom i utrudniają dostęp do świadczeń).

6.

Być elastyczny i łatwo dostosowywać się do

sytuacji klientów oraz oczekiwań większości
społeczeństwa

(przykład obowiązku informowania o zmianach sytuacji oraz

sprawdzania sytuacji co sześć miesięcy).

7.

Działać niedyskryminująco

,

czyli nie czynić rozróżnień pod

względem płci, rasy, wyznania, niepełnosprawności, orientacji seksualnej.

Świadczenia z ubezpieczenia społecznego

-składkowe

Świadczenia z pomocy społecznej

- test środków utrzymania

Świadczenia dla określonych kategorii osób

- (niekiedy zwane powszechnymi) nieskładkowe, bez testu środków
utrzymania

Klasyfikacja świadczeń

dokonana przez T. Fitzpatricka (1999)

Świadczenia dyskrecjonalne

- przy pewnych ogólnych

regulacjach decyzja organu przyznającego (specyficzny przykład
angielskiego Fundusz Socjalnego, z którego udziela się pożyczek w
razie nagłej potrzeby,
np. w związku z utratą pieniędzy lub mienia w wyniku kradzieży)

Świadczenia związane z zatrudnieniem

- na

podstawie faktu zatrudnienia (np. wynagrodzenie za czas choroby)
lub przebiegu zatrudnienia (emerytury zakładowe, czyli jakby nasz
trzeci filar).

Transfery fiskalne

- ulgi podatkowe (w tym rozwiązania typu

"kredytów podatkowych" - poniżej pewnego progu dochodowego - na
ogół dla rodziny
z dziećmi - nabywa się uprawnienie do ulgi, wraz ze spadkiem
dochodu wysokość tej ulgi rośnie, a po przekroczeniu wymiaru
podatku następuje zwrot różnicy w postaci świadczenia) [czasem
włącza się tego typu transfery
do pomocy społecznej]

Swoboda przepływu osób

Traktat założycielski Wspólnoty Europejskiej w celu upowszechnienia
idei integracji wprowadza

4 podstawowe swobody

(zasady):

• swoboda przepływu towarów,
• swoboda przepływu osób,
• swoboda przepływu usług,
• swoboda przepływ kapitału.

W sferze zabezpieczenia społecznego najistotniejsze znaczenie z
wyżej wymienionych swobód ma swoboda przemieszczania się osób.
Zasada ta obejmuje swobodny, przepływ pracowników oraz prawa
obywatela któregokolwiek z państw członkowskich UE do osiedlenia
się na terytorium innego państwa członkowskiego Unii.

Taki swobodny przepływ pracowników jest równoznaczny z
podejmowaniem zatrudnienia na terytorium różnych państw
członkowskich UE i w konsekwencji podleganiem w okresie aktywności
zawodowej, różnym przepisom z zakresu zabezpieczenia społecznego.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami osoba zatrudniona na terytorium
Wspólnoty, bez względu na posiadane obywatelstwo czy miejsce
wykonywania pracy ma prawo do świadczeń z systemu zabezpieczenia
społecznego.

Swoboda przemieszczania się osób jest jedną z najważniejszych zasad UE.
Jednak zasada ta może być skutecznie realizowana jedynie w przypadku,
gdy przy przekraczaniu granicy osoba już uprawniona do pewnych
świadczeń z zakresu zabezpieczenia społecznego nie utraci do nich prawa,
zaś pracownik zmieniający państwo zatrudnienia nie poniesie uszczerbku
w zakresie prawa do przyszłych świadczeń, szczególnie
długoterminowych (emerytur, rent).

Prawo to wynika z tytułu wykonywanej pracy. W celu
urzeczywistnienia swobody przepływu pracowników w sferze
zabezpieczenia społecznego art. 51 Traktatu Europejskiej Wspólnoty
Gospodarczej stanowi, że w sferze zabezpieczenia społecznego Rada
powinna, na wniosek Komisji, jednomyślnie podjąć wszelkie
stosowne działania, zmierzające do zapewnienia swobody
przemieszczania się pracowników.

W tym celu powinna zabezpieczyć migrującym pracownikom i osobom
pozostającym na ich utrzymaniu:

• zsumowanie wszystkich okresów zatrudnienia, uznanych przez różne
ustawodawstwa w różnych krajach, w celu nabycia i zachowania przez nich
prawa
do świadczeń oraz w celu prawidłowego obliczenia wysokości
przysługujących świadczeń,

• wypłacanie świadczeń osobom zamieszkałym na terytorium państw
członkowskich.
W ramach prawa wspólnotowego nie istnieje jeden, wspólny dla wszystkich
państw członkowskich system zabezpieczenia społecznego, który
określałby zasady podlegania ubezpieczeniu, rodzaje przysługujących
świadczeń, zasady ich przyznawania i ustalania ich wysokości.

Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych,
Społecznych
i Kulturalnych z 1966 r. ratyfikowany przez nas w 1977:
art.9 „Państwa Strony niniejszego Paktu uznają prawe
każdego
do zabezpieczenia społecznego włącząjąc w to
ubezpieczenia społeczne''.

Europejska Karta Społeczna z 1961 r. (Rada Europy) ratyfikowana przez nas w
1997 r.: ort. 12 Prawo do zabezpieczenia społecznego: "W celu zapewnienia
skutecznego wykonywania prawa do zabezpieczenia społecznego, Umawiające
się Strony zobowiązują się:

1.

2.

ustanowić lub utrzymywać system zabezpieczenia
społecznego;

utrzymywać system zabezpieczenia społecznego na
zadowalającym poziomie, równym co najmniej
poziomowi niezbędnemu dla ratyfikowania
Konwencji Międzynarodowej Organizacji pracy (nr
102) dotyczącej minimalnych norm zabezpieczenia
społecznego;

zabiegać o stopniowe podnoszenie poziomu systemu
zabezpieczenia społecznego;

podjąć kroki, poprzez zawarcie odpowiednich porozumień
dwustronnych
i wielostronnych lub za pomocą innych środków, i z zastrzeżeniem
warunków ustanowionych w takich porozumieniach, w celu
zapewnienia:

3.

4.

a) równego traktowania własnych obywateli i obywateli innych
Umawiających się Stron, jeżeli chodzi o uprawnienia z tytułu
zabezpieczenia społecznego, w tym zachowanie korzyści
wynikających z ustawodawstwa dotyczącego zabezpieczenia
społecznego, bez względu na zmiany miejsca pobytu na
terytoriach Umawiających się Stron, które mogłyby podjąć
osoby chronione;

b) przyznawania, zachowania i przywracania uprawnień z tytułu
zabezpieczenia społecznego za pomocą takich środków, jak
zliczanie okresów ubezpieczenia lub zatrudnienia, wypełnionych
zgodnie
z ustawodawstwem każdej z Umawiających się Stron„.

K102: reguluje następujące świadczenia (zakres przedmiotowy):

1. opieka lekarska (przedmiot ochrony: wszelki stan chorobowy, ciąża, poród,

a także ich skutki),

2. zasiłki chorobowe (przedmiot ochrony: niezdolność do pracy wskutek

choroby pociągającą za sobą utratę zarobku),

3. świadczenia w razie bezrobocia (przedmiot ochrony: utrata zarobku z

powodu
niemożności otrzymania odpowiedniego zatrudnienia),

4. świadczenia na starość (przedmiot ochrony: przeżycie ponad ustalony

wiek),

5. świadczenia w razie wypadków przy pracy i chorób zawodowych:

(przedmiot ochrony: skutki tych wypadków i chorób - stany chorobowe,
niezdolność do pracy powodująca utratę zarobku, trwała całkowita utrata
zdolności zarobkowania tub utrata częściowa powyżej ustalonego stopnia,
utrata środków utrzymania przez wdowę i dzieci z powodu śmierci
jedynego żywiciela).

6. świadczenia rodzinne (przedmiot ochrony: odpowiedzialność za utrzymanie

dzieci),

7. świadczenia macierzyńskie (przedmiot ochrony: ciąża, poród i ich skutki

oraz
będąca ich wynikiem utrata zarobków),

8. świadczenia w razie inwalidztwa (przedmiot ochrony: niezdolność do

wykonywania jakiejkolwiek działalności zawodowej jeśli będzie uwala lub
istnieje nadal po wykorzystaniu prawa do zasiłku chorobowego),

9. świadczenia w razie śmierci żywiciela rodziny (przedmiot ochrony: utrata

przez
wdowę i dzieci środków utrzymania).

W polskim tłumaczeniu jest „przedmiot ochrony" w angielskiej wersji mamy
„contingencies covered" (w każdym razie nie risk) a w niemieckiej „gedeckte

Fall"

Zakres podmiotowy (zakres osób chronionych) jest zwykle
określony następująco: ustalone grupy pracowników
stanowiące łącznie co najmniej 50% wszystkich pracowników
albo ustalone grupy ludności zawodowo czynnej; stanowiące co
najmniej 20% ogółu mieszkańców albo wszystkich
mieszkańców, których środki, nie przekraczają ustalonych,
granic (świadczenia bezrobocie zasiłki chorobowe, świadczenia
na starość, rodzinne, inwalidztwo, utrata żywiciela).
Co do wysokości świadczeń pieniężnych mamy dość
interesujący punkt odniesienia: „płaca typowego, pracownika
niewykwalifikowanego płci męskiej", wysokości określono od
40% da 54% tej płacy.

W K102 nie wskazuje się konkretnych źródeł
finansowania, nie uznaje się, że ubezpieczenie
społeczne jest jedynym możliwym sposobem
zapewniania tych świadczeń (ale wiece na ten temat
jest w zaleceniach 67 i 69). W tym sensie K102 to raczej
kwestia reżimu (kto co dostaje i na jakich warunkach
czy w jakich sytuacjach) niż filarów (kto finansuje, kto
zapewnia czy dostarcza)

Koordynacja systemów

Podstawowym aktem prawnym koordynującym sferę zabezpieczenia
społecznego
w ramach UE jest rozporządzenie. Rady EWG Nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r.
o stosowaniu systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników, osób
samodziel-nie zarobkujących oraz członków ich rodzin zmieniających miejsce,
pobytu na obszarze, Wspólnoty (Dz. Urz. WE z 30 stycznia 1997 r. nr L28 ze
zm,.).

Ponieważ w ramach, UE możliwa, jest wyłącznie, koordynacja ustawodawstwa
krajów członkowskich, rozporządzenie Nr 1408/71 ustala zasady procesu
koordynacji różnych systemów zabezpieczenia społecznego obowiązujących w
poszczególnych państwach członkowskich.

Głównym celem tego rozporządzenia jest koordynacja różnych narodowych
systemów zabezpieczenia, czyli ułatwienie współdziałania między często
sprzecznymi, krajowymi systemami zabezpieczenia społecznego.

Rozporządzenie służy wyeliminowaniu niekorzystnych następstw
podejmowania pracy zawodowej w kilku państwach posiadających różne
systemy zabezpieczenia społe-cznego. Gwarantuje również stosowanie w
odniesieniu do migrujących pracowników systemu zabezpieczenia
społecznego z jednolitymi kryteriami Wspólnoty na terytorium różnych państw
członkowskich.

Różnice poszczególnych krajach

Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich zajął stanowisko, w
myśl którego ani art. 51Traktatu Rzymskiego, ani wydane na jego
podstawie rozporządzenia Rady nie przewidują zorganizowania
ponadnarodowego systemu zabezpieczenia społecznego;
funkcjonującego na poziomie Wspólnoty.

Artykuł 51 Traktatu uznaje istnienie różnic między system
zabezpieczenia społecznego państw członkowskich, a tym samym
różnic w uprawnieniach pracowniczych na terytorium różnych państw
członkowskich.

W ramach Wspólnoty wypracowano regulacje prawne mające na celu
ochronę interesów osób przemieszczających się w celu podejmowania
zatrudnienia, tj. osób legitymujących się okresami zatrudnienia
(opłacana. składek) na terytorium różnych państw członkowskich UE.
Są to regulacje zmierzające do koordynacji krajowych systemów
zabezpieczenia społecznego państw członkowskich 13E.

Dziękuje za uwagę …