Termin struktura społeczna we współczesnych pracach socjologicznych bywa rozumiana jako:
Organizacja stosunków społecznych
Określona artykulacja, uporządkowane ułożenie części
Wzór to znaczy obserwowalna jedność działania czy funkcjonowania
Spójne, mniej lub bardziej trwałe regularności
Istotne, leżące u podstaw, głębokie uwarunkowania
Właściwości bardziej fundamentalne niż inne powierzchowne cechy
Uporządkowanie elementów, które determinuje większość zróżnicowania w danej dziedzinie zjawisk
Relacje między grupami i jednostkami które znajdują wyraz w ich zachowaniu.
W potocznych zastosowaniach strukturę rozumiemy jako: porządek, ład, organizację, formę, układ, system, schemat. Za ich przeciwieństwa natomiast traktujemy: chaos, bezład, rozproszenie, przypadkowość, sporadyczność.
Wyróżniamy cztery idee stanowiące fundament pojęcia struktury:
Ideę relacji, zależności, stosunków pomiędzy elementami
Ideę regularności, prawidłowości, powtarzalności, trwałości
Ideę głębokiego, ukrytego, fundamentalnego, istotnego wymiaru
Ideę determinującego, wyznaczającego, kontrolującego wpływu wobec zjawisk empirycznych
Uwzględniając te cztery idee możemy powiedzieć, że struktura to ukryta sieć trwałych i regularnych powiązań między składnikami jakiejś dziedziny rzeczywistości, która istotnie wpływa na przebieg obserwowanych zjawisk w tej dziedzinie.
Życie społeczne, a struktura społeczna
Życie społeczne- to kategoria opisowa, empiryczna, konkretna, która odnosi się do zjawisk obserwowalnych, obejmująca wszystkie przejawy ludzkiego, zbiorowego istnienia. Stanowi warstwę powierzchniową, jawną rzeczywistości społecznej.
Struktura społeczna- to kategoria wyjaśniająca, teoretyczna, nie mająca bezpośrednich obserwowalnych odniesień służąca lepszemu uporządkowaniu i zrozumieniu faktów empirycznych. Stanowi warstwę głębinową, ukrytą społecznego świata.
Cztery wymiary struktury społecznej
Wymiar normatywny- powiązana i charakterystyczna dla danej zbiorowości sieć norm, wartości i instytucji. Zobiektywizowane i przymuszające wobec poszczególnych członków społeczeństwa fakty społeczne, wskazujące co być powinno, tłumaczyć miały rzeczywiste i konkretne działania ludzi.
Wymiar idealny- powiązana i rozpowszechniona w danej zbiorowości sieć idei, przekonań, poglądów, wizji, które mają charakter stwierdzający. W odróżnieniu od norm i wartości nie mają one charakteru powinnościowego lecz kategoryczny, stwierdzający.
Wymiar interakcyjny- (organizacyjny) powiązana i typowa dla danej zbiorowości sieć wzajemnie ukierunkowanych i zorientowanych działań
Wymiar interesów- (szans życiowych) rozkład dostępu do dóbr społecznie uznawanych za pożądane, bogactwa, władzy, prestiżu, wiedzy itp. Generuje ona hierarchiczne nierówności między ludźmi, a także wynikające stąd konflikty społeczne.
Cztery wyróżnione wymiary struktury społecznej pozostają we wzajemnym, ścisłym powiązaniu spojone swoistą „strukturą struktur” wpływając w istotny sposób na każdy inny, a zarazem pozostając pod wpływem wszystkich innych. Ujęcie struktury jako wielowymiarowej i międzywymiarowo powiązanej każe traktować każde wyjaśnienie odwołujące się do pojedynczego tylko wymiaru jako nieprawomocne.
I tak, wadliwe będzie wyjaśnienie, w którym konkretne podejmowane przez ludzi działania traktowane będą tylko jako:
Przestrzeganie norm i wartości(skrzywienie normatywistyczne)
Wcielanie w życie przekonań(skrzywienie idealistyczne)
Wykorzystywanie opcji interakcyjnych(skrzywienie behawiorystyczne)
Realizowanie typowych interesów(skrzywienie materialistyczne)
Struktura społeczna z perspektywy jednostki
Strukturalna perspektywa narzuca szczególny sposób widzenia jednostki. Obraz ten sprowadza się do ujmowania jednostki w kontekście jej powiązań z innymi. Jest ona charakteryzowana przez jej miejsce w strukturze. Ten socjologiczny aspekt człowieka bywa określany jako pozycja społeczna.
Wokół każdej pozycji skupiają się elementy wszystkich czterech wymiarów struktury społecznej:
Rola społeczna- fragment struktury normatywnej, zestaw norm i wartości,
Mentalność pozycyjna- fragment struktury idealnej, zestaw poglądów, przekonań, nawyków myślowych, stereotypów,
Opcja interakcyjna- fragment struktury interakcyjnej, wiązka kanałów, torów interakcyjnych otwierających możliwość kontaktów z innymi,
Status społeczny- fragment struktury interesów, dostęp do dóbr, środków i wartości społecznie cenionych.
Cztery procesy wytwarzania się struktur
Można wskazać cztery cząstkowe procesy składające się na ogólny proces wytwarzania się struktur.
Proces instytucjonalizacji struktury normatywnej- powstawania norm społecznych, wartości, instytucji.
Artykulacja struktury idealnej- powstawania standardowych przekonań, poglądów, idei, mitów, stereotypów.
Ekspansja struktury interakcyjnej- rozbudowywanie się sieci styczności, kontaktów, łączności, komunikacji miedzy jednostkami.
Krystalizacja struktury interesów- powstawanie trwałych hierarchii przywilejów i upośledzenia, czy ogólniej- nierówności między ludźmi pod względem dostępu do pożądanych dóbr i wartości: bogactwa, władzy, prestiżu.
Dialektyczne wyjaśnienie strukturalne
Nie wystarczy stwierdzić, że ludzie sami tworzą swoje struktury, należy jeszcze pokazać jak to się dzieje. Rozwój wiedzy socjologicznej doprowadził do tego, że w ostatnich latach zaczęto pytać "dlaczego?" o to co traktowano dotąd za jasne czyli samą społeczna strukturę. Wyjaśnienia działań przez struktury uzyskują status wyjaśnień pierwszego rzędu, nad nimi zaś nadbudują się działanie wyższego rzędu-struktur przez działania. Ma to racje bytu wtedy gdy uznamy, że działania wyjaśnienia pierwszego rzędu to nie te same działania, które zachodzą w wyjaśnieniach drugiego rzędu. Jedne są mianowicie wcześniejsze a drugie późniejsze. Ludzie działają w zastanych warunkach będąc pod ich wpływem. Tak więc aktualne działania mogą być wyjaśnione przez wcześniejsze struktury. Z drugiej strony podejmując działania wywieramy wpływ na struktury, przekształcając je. Tak więc późniejsze struktury mogą być również wyjaśnione przez wcześniejsze działania.