Henryk Domański - ZRÓŻNICOWANIE I NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE
Zróżnicowanie społeczne
Zróżnicowanie społeczne jest negacją identyczności i odpowiednikiem szczegółowego podziału; rozumiane jako proces jest wyłanianiem się nowych podziałów i ról.
zróżnicowanie fizyczne (płeć, wiek, kolor skóry)
istotniejsze jest zróżnicowanie społeczne, gdzie podstawowym kryterium jest wpływ na szanse życiowe jednostki. Rozróżniającymi cechami są poziom wykształcenia czy wykonywanie określonego zawodu.
Zróżnicowanie jest podstawowym aspektem każdej struktury społecznej. Każda istota pełni jakąś rolę i można ją sklasyfikować w ramach określonego podziału. Zróżnicowanie społeczne jest wyczerpującym zbiorem wszystkich możliwych podziałów.
Zróżnicowanie społeczne tkwi u podłoża zjawiska nazywanego przez Roberta Merona role-set, czyli wielością ról. Ludzie w różnych kręgach, mogą ukazywać swoje różne oblicza (katolik, naukowiec, malarz, zbieracz ślimaków).
Konsekwencją zróżnicowania społecznego jest również podział pracy. Na nim, opiera się funkcjonowanie wszystkich instytucji społecznych. Jedną z najważniejszych form podziału pracy jest zróżnicowanie zawodowe, którego kształt decyduje o wzorach nierówności i stratyfikacji społecznej.
Nierówności społeczne
Nierówności społeczne zawierają się w pojęciu zróżnicowania społecznego. Zróżnicowanie staje się formą nierówności, gdy rozpatrujemy je w postaci hierarchii. Występowanie nierówności oznacza, że jedno ludzie mają pewnych rzeczy więcej od innych, czego konsekwencją są nierówności pozycji. Najwyraźniej widać to w dziedzinie dostępu do dóbr materialnych.
Najbardziej wymierną charakterystyką nierówności jest:
zróżnicowanie dochodów
władza
prestiż
styl życia
sfera kultury
O nierównościach można więc mówić wtedy, gdy jednostki różnią się stopniem zaspokojenia swoich potrzeb.
Można klasyfikować nierówności właśnie od strony „przedmiotowej” <jak wyżej>, albo można wyodrębnić modele nierówności, które przypisuje się do odpowiadających im koncepcji sprawiedliwości społecznej:
RÓWNOŚĆ WOBEC PRAWA. Każdy człowiek podlega tym samym regułom, powinien być karany w ten sam sposób.
Historia: idea równości wobec prawa narodziła się w cywilizacji zachodniej na gruncie krytyki systemu obowiązującego w społeczeństwach stanowych. (uprzywilejowanie duchowieństwa i szlachty; pokrzywdzenia mieszczaństwa, rzemieślników i chłopów).
Koncepcja prawa naturalnego J.J.Rousseau: naturalnym stanem rodzaju ludzkiego jest równość. Te idee zostały zawarte w Deklaracji praw człowieka i obywatela z 1789. Rewolucja Francuska- zniesienia przywilejów stanowych. Od tego czasu, hasło formalnej równości przyjęto za główny miernik postępu (warunek demokracji).
RÓWNOŚĆ SZANS. Każdy człowiek powinien mieć równe możliwości osiągania pozycji, dóbr. Nierówności są dopuszczane tylko wtedy, gdy są rezultatem niejednakowego wysiłku, zdolności i własnych zasług. Ideał merytokracji (systemu społecznego, w którym pozycje społeczne uzależnione są od zasług)
Hasło wykreowane przez teoretyków liberalizmu. Zostało przejęte przez burżuazję poszukującą uzasadnienia dla likwidacji barier stanowych, które uniemożliwiały możliwość bogacenia się i awansu.
Pojęcie równych szans znalazło zastosowanie w badaniach ruchliwości. Przedmiotem badania jest siła dziedziczenia pozycji rodziców i ustalenie możliwości awansu/degradacji w porównaniu z pozycjami zajmowanymi przez rodziców. Najbardziej znanym modelem badania równych szans jest sytuacja zakładająca niezależność stochastyczną między pozycją jednostek a ich pochodzeniem społecznym.
Problemy w badaniach: jak oddzielić nierówności spowodowane odstępstwami od modelu równych szans od nierówności wynikających z działania innych czynników. <jak zakwalifikować nierówności edukacyjne? - czy to tylko efekt osobistych zasług czy może także wynik nierównego kapitału kulturowego rodziców.?>
RÓWNOŚĆ WARUNKÓW. Każda jednostka powinna w tym samym stopniu uczestniczyć w podziale dóbr, niezależnie od wydatkowanych przez siebie nakładów, posiadanego talentu, zasług , zdolności.
Hasło teoretyków myśli socjalistycznej, głownie marksistów. Merytokracja nie gwarantuje niższym klasom zaspokojenia potrzeb, bo wyrównanie szans nie zapobiega nierównościom warunków życiowych.
Nierówności warunków stały się przedmiotem analiz, których celem jest prezentacja rozkładów nierówności we wszystkich wymiarach (wykształcenie, dochody, prestiż, uczestnictwo w kulturze).
Nierówności w aspekcie moralnym
Kto ma rację?
marksiści żądający złagodzenia nierówności warunków
liberałowie i ich postulat równości szans
skrajni liberałowie <Hayek>- jedynym rozwiązaniem jest godzenie się z nierównościami społecznymi, które są konsekwencją wolnego wyboru jednostek.
Konserwatyści - nierówności społeczne są samoistną wartością. Należy ich bronić. Hierarchia jest koniecznym warunkiem rozwoju kultury, cywilizacji, poszanowania wartości. <wyrażali oni interesy arystokracji i tradycyjnego ziemiaństwa>
Zdaniem lewicy, celem polityki powinno być ograniczanie nierówności, bo najważniejsze jest maksymalne zaspokojenie potrzeb, wyeliminowanie wyzysku i biedy. Główny koszt tych celów poniosą kategorie o wyższym statusie.
Liberalizm- nierówności są konieczną ceną, jaką należy zapłacić za utrzymanie właściwych proporcji ekonomicznych. Zamożność bogatych powoduje wzrost zamożności ogółu. Przedstawiciele biznesu inwestują i tworzą miejsca pracy. Nierówności się pogłębiają, ale to jedyne rozwiązanie, aby osiągnąć wzrost dochodu narodowego. <procesy przyspieszonego rozwoju gospodarki rynkowej w latach 90. w Polsce>.
Marksiści twierdzili, że w systemie gospodarki planowej udało się znieść wyzysk będący źródłem niesprawiedliwości <pomijamy fakt, że system nie był efektywny>. Hayek odpowiedział, że nierówności dochodów są w normalnej gospodarce drogowskazem. Wysokie dochody wskazują gdzie należy inwestować, a niskie- gdzie to się nie opłaca.
Liberałowie powołują się w tym kontekście na wzrost stopy życiowej w społeczeństwach zachodnich po II w. św. I towarzyszący mu wzrost konsumpcji trwający aż do dzisiaj. Simon Kuznets - analiza zależności między wzrostem gospodarczym a nierównościami). W początkowym okresie przyspieszonego wzrostu różnice zamożności rosną, następnie zachodzi efekt wyrównujący, tempo przyrostu nierówności wygasa, dokonuje się stabilizacja, po czym nierówności maleją. Zależność ta przybiera kształt odwróconej litery U. <analiza Kuznetsa jest argumentem dla liberałów, że kapitalizm zawdzięcza swą dynamikę nierównościom>
A jak mają się te modele do praktyki? Czy da się je zastosować do poprawienia stosunków społecznych?
Krytycy inżynierii społecznej twierdzą, że bez naruszania obowiązującego prawa niemożliwe jest zrealizowanie np. postulatu „równych szans” czy równych warunków. Takie próby egalitaryzacji podejmowano z ZSRR, Chinach, Kambodży.
Hayek zwraca uwagę na sprzeczność między polityką stosowania proporcjonalnych „kwot” dla wyrównania szans płci i innych dyskryminowanych mniejszości, a konstytucyjną zasadą jednakowej miary dla wszystkich. Wzgląd na polityczną poprawność powoduje naruszenie tej miary, prowadząc do oczywistej zamiany ról, ponieważ jedną z dyskryminowanych mniejszości stają się biali mężczyźni.
Czy można pogodzić postulat równych szans z postulatem równych warunków?
lewica- dla nich nie do przyjęcia są postulaty liberałów, że warunkiem funkcjonalnego charakteru zasady równych szans dla stosunków społecznych jest utrzymanie nierówności społecznych
liberałowie- ich zdaniem model równości szans jest możliwy tylko przy zachowaniu nierówności warunków.
Przykład: założenie:
Kraje Ai B z prostą strukturą klasową, tylko 2 klasy: niższa i wyższa.
A: minimalne nierówności. (minimalne różnice w dochodach, wykształceniu, warunkach mieszkaniowych). Ale egalitaryzmowi dotyczącemu sfery dystrybucji dóbr i hierarchii statusu towarzyszą wyjątkowo ostre bariery dotyczące szans zmiany przynależności klasowej.
B: silnym nierównościom pod względem wykształcenia, dochodów itd. towarzyszy brak barier ruchliwości społecznej. Prawdopodobieństwo znalezienia się dzieci robotników w szeregach inteligencji jest takie samo, jak prawdopodobieństwo degradacji jednostek inteligenckich do klasy niższej.
Wniosek: nie jest możliwe zastosowanie jednego z rozpatrywanych modeli przy wyłączeniu drugiego. Nie mają one żadnego odniesienia do rzeczywistości. W B, jak by to niby miało wyglądać, że istnieje tak wielka polaryzacja i nie ma w ogóle barier dostępu do uprzywilejowanych pozycji. A jest również niemożliwe: no bo co? Nie ma silnych nierówności w dostępie do dóbr, czyli przejście z klasy jednej do drugiej prawie niczego nie zmienia. Więc po co niby utrzymywać ostre bariery ruchliwości.
Tak więc żaden z modeli nie występuje w czystej postaci, ale można sobie wyobrazić ich połączenia w bardziej realistycznych proporcjach
Empiryczna ilustracja nierówności dochodów w krajach Europy Środkowo-Wschodniej
Najbardziej znanym miernikiem nierówności jest współczynnik Giniego. Jego wielkość jest syntetyczną charakterystyką nierówności w dostępie do dóbr.
Wartość 0 - sytuacja maksymalnej równości (gdy wszyscy członkowie zbiorowości mają dostęp do rozpatrywanych dóbr)
Wartość 1 - stan maksymalnej nierówności (gdy następuje koncentracja dochodów w łapskach jednostki).
Prowadzone są badania: jak się mają nierówności do PKB?
Simon Kuznets- wzrost nierówności jest koniecznym warunkiem rozwoju, bo umożliwia akumulację kapitału potrzebnego do pobudzania wzrostu PKB.
Badając kraje Europy Śr-Wsch można stwierdzić brak związku między dynamiką procesu zmian wielkości PKB i nierówności dochodów w przypadku przechodzenia społeczeństw postkomunistycznych do gospodarki rynkowej.
Ciekawszych wyników dostarcza analiza różnic między krajami. W 90. latach prawie wszędzie dokonał się znaczący wzrost koncentracji dochodów (oprócz Chorwacji), zwłaszcza byłych republik radzieckich. Byłe republiki ZSRR miały wyższy współczynnik Giniego niż w krajach satelickich. Do roku 2000 dystans ten uległ jeszcze zwiększeniu. (Armenia- 0,27 -> 0,61), (Polska- 0,28 ->0,33).
Hamilton i Hirszowicz - SPOŁCZNE NIERÓWNOŚCI: POJĘCIA PODSTAWOWE
Trzy główne aspekty pojęcia nierówności:
zróżnicowanie - żadnej pary ludzi nie tworzą jednostki podobne do siebie całkowicie. Tylko niektóre z różnic mogą tworzyć podstawy nierówności. Zróżnicowania istotne w tym aspekcie są znacząco odmienne w różnych społeczeństwach, w różnych okresach historycznych. Jedne mają większe znaczenie niż inne (kolor włosów - niby nieważny, (np. w Polinezji rudzielce = arystokratyczne pochodzenie), a niektóre zróżnicowania mają walor uniwersalności (bogactwo)
uporządkowanie - określa fakt, że jednostki mogą być różnie umiejscowione względem siebie na różnego typu skalach, z punktu widzenia jednej lub wielu cech.
rangowanie (ocena) - decydujący aspekt, aby zaistniała nierówność. Zanim może powstać nierówność, musi istnieć możliwość dokonania oceny, że jedne jednostki mają jakąś cechę w stopniu większym lub mniejszym niż inne. Idea nierówność implikuje ocenę jakiegoś rodzaju zróżnicowania, które może być podstawą uporządkowania ludzi.
Dwa rodzaje ocen: cechy różnicujące jednostki mogą być oceniane ze względu na to, jak bardzo są:
pożądane (bogactwo, dochód). Taki typ nierówności można nazwać przywilejem - jest to przyjemność posiadania cenionych dóbr, usług
podziwiane (różne talenty, cechy charakteru). Taki typ nierówności można nazwać prestiżem - jest to ocena cech lub działań w kategoriach ich wartości (znaczenia) lub zdolności wywoływania podziwu.
Obok prestiżu i przywileju, przy opisywaniu systemów nierówności istotne jest też pojęcie władzy- jest yo stosunek społeczny, w którym jedna osoba skłania inne do działań, które inaczej by nie wykonali. Władzę podziwia się za to, co umożliwia tym, którzy ją posiadają. Władza nie jest równoznaczna z przywilejem. Może być podstawą przywileju, podkreślać własność i bogactwo, może tworzyć prestiż.
Nierówność ma wymiar
obiektywny - Uporządkowane zróżnicowania między jednostkami
subiektywny - pojawia się jako rezultat pewnej oceny tych zróżnicowań (sądy subiektywne)
Fakt, że oceny są subiektywne, sugeruje, że mogą być odmienne w różnych podgrupach czy podkulturach w danym społeczeństwie. Nie można zakładać, że w danym społeczeństwie istnieje jeden wzór prestiżu. Gdy mamy do czynienia z ocenami, zawsze powinniśmy pytać: czyje są te wartości? Powszechne wartości są często wartościami grup dominujących w społeczeństwie. Może więc istnieć ideologiczny wymiar nierówności.