Osobowość społeczna

Henryk Januszek

Socjologia

Wykłady 2011

Wykład IX

Człowiek jest nie tylko członkiem takiej lub

innej zbiorowości społecznej rodziny narodu

państwa itp., lecz jest także osobą mającą

swoiste życie określoną wizję świata

specyficzne dążenia i szczególny sposób

reagowania na otaczające go zjawiska.

Całość tych względnie stałych choć stale

zmieniających się, swoiście

strukturalizowanych cech jednostki,

warunkujących jej ustosunkowanie się do

rzeczywistości nazywamy osobowością

Socjolog analizując osobowość, wskazuje że nie jest ona cechą
gatunkową człowieka lecz jest cechą kulturową będącą wyrazem wzoru
do którego osiągnięcia zmierzał proces wychowania i samowychowania.
W socjologii analizując osobowość ma się na uwadze następujące
pytania

1) W jaki sposób dana jednostka ludzka wkomponowana jest w
społeczeństwo
W jaki sposób uczestniczy w jego życiu zbiorowym co od tego
społeczeństwa otrzymuje a co zamian daje?

2) Co daną jednostkę upodabnia do innych ludzi jakie posiada z nimi
cechy wspólne a co ją różni, a więc jakie są jej cechy swoiste, jedyne i
niepowtarzalne?

3) W jaki Sposób poszczególne zjawiska i procesy psychiczne jedno
zainteresowania, uzdolnienia itp., wzajemnie na oddziałują, łącząc się w
specyficzną niepowtarzalną strukturę?

Współcześnie terminu „osobowość” używa się przynajmniej w
trzech znaczeniach:

a) na określenie tego, co warunkuje jedność i tożsamość istoty
ludzkiej,

b) na określenie wzoru idealnego, do którego zmierza proces
wychowania oraz

c) na określenie układu stałych cech lub mechanizmów
wewnętrznych regulujących zachowania się człowieka i przebieg
jego procesów psychicznych.

W socjologii, mówiąc o osobowości,

mamy na uwadze osobowość
społeczną, tzn. ogół społecznych
wzorów, jakie realizuje i ról, jakie
pełni jednostka wobec innych ludzi
jako członków społeczeństwa.

Na tak rozumianą osobowość

społeczną składa się wiele
elementów, które kształtują się
wtoku rozwoju społecznego jednostki
pod wpływem oddziaływania
najbliższego środowiska, wychowania
własnej aktywności oraz wrodzonych
dziedzicznych zadatków organizmu.

Za najważniejsze składniki osobowości uważa

się: potrzeby, motywacje, zainteresowania,

poglądy, wartości, postawy, mechanizm

kontroli, temperament, zdolności i

inteligencję.

Najczęściej elementy składowe osobowości

dzieli się na:

biogenne,
psychogenne i
socjogenne.

Elementami biogennymi nazywamy

takie składniki osobowości, które są
przekazywanym dziedzicznie
wyposażeniem biologicznym
obejmującym: własności
anatomiczne, wzrost, budowę
organizmu, właściwości fizjologiczne,
działalność gruczołów

Zdaniem socjologów elementy biogenne odgrywają jedynie rolę
koniecznych, ale nie wystarczających warunków kształtowania osobowości i
jej struktury.
Poglądowi że elementy biogenne wręcz nie interesują socjologa,
najwyraźniej dał wyraz F. Znaniecki, pisząc: „Normalny i zdrowy organizm
jest oczywiście warunkiem sine qua non kulturalnego życia człowieka (. .)
Lecz organizm tylko umożliwia życie kulturalne, nie wyznaczając w niczym
jego istoty. Ludzi o biologicznie podobnych organizmach mogą jako
osobowości kulturalne różnić się najjaskrawiej między sobą, zależnie
cywilizacji. w których wyrośli, od sposobu, w jaki zostali do ty cywilizacji
wprowadzeni i od ról społecznych, jakie spełniają Nowe odkrycia naukowe,
a przede wszystkim istniejące możliwości zmiany życia społecznego przez
środki biochemiczne powodują, że. jak zauważa J. Szczepański, „jest
sprawą ciągle otwartą, czy podstawy biogenne osobowości wpływa i jak
wpływają na treści wytwarzanej przez ludzi kultury, wzory postępowania
oraz na organizację instytucji itp.

• Drugi układ elementów osobowości stanowią elementy

psychogenne, do których zalicza się: pamięć, wolę,

wyobraźnię, uczucia, inteligencję, spostrzegawczość,

temperament. Wielu współczesnych psychologów sprowadza

cechy osobowości trzech grup podstawowych, obejmujących:

temperament, charakter i intelekt.

• Temperament składa się z zespołu cech wrodzonych,

stanowiących jak gdyby psychiczną podbudowę osobowości.

Są to cechy właściwie niezależne od warunków życia

społecznego.

• Na temperament składa się:

• emocjonalność, a więc dyspozycja do ulegania mniej lub

bardziej silnym przeżyciom psychicznym pod wpływem

bodźców zewnętrznych;

• aktywność, a więc skłonność człowieka do spontanicznego

działania i pokonywania przeszkód;

• oddźwiękowość czyli dyspozycja do szybszego lub

powolniejszego reagowania na doznawane podniety

Charakter stanowi nadbudowę temperamentu

— w pewnym stopniu od niego zależy —
obejmuje ogół względnie trwa cech
psychicznych zależnych od warunków
społecznych. Charakter jest z jednej strony
wytworem oddziaływania środowiska na
jednostkę, np rodziny, szkoły, organizacji
społecznych itp., z drugiej strony — jest
wynikiem własnych zabiegów jednostki,
która w sposób świadomy może wyrobić
sobie cechy społecznie wartościowe, np. siłę
woli, pracowitość, odwagę, życzliwy
stosunek do innych ludzi itp.

Intelekt obejmuje:

właściwości psychiczne i specjalne, np.

inteligencja, słuch muzyczny, zainteresowania,

które decydują o kierunkach działania.

Przesłanki takich cech, jak inteligencja, talent są

wrodzone, jednak o ich ujawnieniu i

wykorzystaniu decydują warunki społeczne,

nastawienie uczuciowe i moralne.

Konkretne osiągnięcia poszczególnych osób są

więc sumą zdolności, warunków społecznych

oraz nakładu pracy. Odpowiednie zatem

Warunki społeczne wskazują jednostce wzory

postępowania „mobilizują” ją do twórczego

wysiłku oraz wpływają na rozwój jej osobowości

Zdaniem socjologów najważniejszą część osobowości

człowieka stanowią elementy socjogenne, do których zalicza

się:

• kulturowy ideał osobowości narzucony przez społeczeństwo

w toku socjalizacji, a zwłaszcza w toku wychowania;

• role społeczne pełnione w grupach społecznych, a

polegające na wykonywaniu pewnych układów czynności w

sposób formalnie lub nieformalnie ustalony przez te grupy;

• jaźń subiektywną, czyli wyobrażenie o własnej osobie

wytworzone pod wpływem innych ludzi; wreszcie

• jaźń odzwierciedloną, czyli zespół wyobrażeń o sobie

„odczytanych z wyobrażeń innych ludzi o nas samych.

Chcąc więc określić osobowość jakiegoś człowieka i

zrozumieć go, kim jest, trzeba znać jego cechy biogenne,

jego cechy psychiczne, kulturowy ideał osobowości, który

jest dla niego wzorem do naśladowania i rolę społeczną, z

którą się identyfikuje

Jedną z pierwszych klasyfikacji osobowości jest klasyfikacja stworzona

przez Hipokratesa (około 460-360 r. p.n.e.), który wyróżnił cztery

następujące typy osobowości; sangwinika, choleryka, flegmatyka i

melancholika

• 1) sangwinik to człowiek łatwo zapalający się, ale i szybko gasnący, żywego

usposobienia, aktywny, ale niewytrwały, rozpraszający się I zmienny w

swych działaniach, łatwo poddaj się silnym uczuciom radości, gniewu,

obrazy itd., ale szybko o nich zapominający,

• 2) choleryk to człowiek równie pobudliwy, jak sangwin ale w

przeciwieństwie do niego wytrwały w działaniu w uczuciach,

• 3) flegmatyk to człowiek mało pobudliwy, nie ulegający gwałtownym

uczuciom i nie podejmujący łatwo nowych dział wytrwały w działaniach

rozpoczętych i w uczuciach długo zachowujący sympatię lub urazę,

• 4) melancholik to człowiek słabo reagujący uczuciowo i mało aktywny, ale

jednocześnie wytrwały zarówno w działaniu, i w uczuciach.

• Hipokrates — jak z powyższego wynika — za podstawę klasyfikacji przyjął

ogół cech, takich jak: emocjonalność. aktywność oddźwiękowość,

składających się tylko na temperament człowieka. Typologia osobowości

Hipokratesa ma więc charakter psychologiczny i aspołeczny.

Podobnie aspołeczny charakter ma biologiczna klasyfikacja typów osobowości,

przyjmująca tezę o zależności ludzkiej osobowości od biologicznych cech

organizmu. Zwolennicy tej próbowali udowodnić, że istnieje ścisły związek między

kształtem gruczołów dokrewnych lub ogólnych proporcji ciała. Najbardziej znaną

tego rodzaju typologię osobowości dokonał E. Kretschmer (1888- 1964), wyróżniając

następujące typy: pykniczny, asteniczny, atletyczny i dysplastyczny. Według jego

klasyfikacji:

a) typ pykniczny to człowiek o masywnej budowie ciała, przysadkowaty, o krótkiej szyi

i stosunkowo słabo rozwiniętych kończynach, skłonny do tycia, o usposobieniu

cyklotymicznym, mający na przemian skłonności do depresji i wzmożonej

aktywności,

b) typ asteniczny to człowiek chudy, wysoki, wątły, o usposobieniu schizotymicznym,

zamknięty w sobie, nieufny wobec otoczenia,

c) typ atletyczny charakteryzuje się silnym rozwojem kośćca umięśnieniem, pojemną

klatką piersiową usposobieniem zbliżonym do schizotymicznego,

d) typ dysplastyczny to człowiek o budowie nieregularnej, harmonijnej, o usposobieniu

schizotymicznym. Zdaniem Kretschmera właściwości fizyczne człowieka nie o

całkowicie determinują jego osobowość, ale i określają o miejsce j rolę w

społeczeństwie, co więcej, określają także właściwości społeczeństwa i kultury.

Wysiłki zmierzające do empirycznego uzasadnienia zależności osobowości od

właściwości fizycznych organizmu zostały ocenione jednak jako jednostronne i

spekulatywne, nie uwzględniające złożoności i wielorakich uwarunkowań

osobowości.

Do bardziej znanych psychologicznych

typologii osobowości leży klasyfikacja

C.C. Junga. Wyróżnia on dwa zasadnicze

typy osobowości:

introwertyka, tj. człowieka, który całą

swą energię obraca niejako do

wewnątrz, oraz

ekstrawertyka, kierującego swoją

działalność na otoczenie, na zewnątrz.

W każdym wymienionych typów

osobowych Jung wyróżnił ponadto

cztery podtypy, a mianowicie: myślący,

uczuciowy, intuitywny, zmysłowy.

Spośród socjologicznych klasyfikacji

typów osobowości wymienić należy
klasyfikację F. Znanieckiego,
wskazującego na:

człowieka pracy,
człowieka zabawy,
człowieka dobrze wychowanego,
człowieka zboczeńca.

Z przedstawionych wyżej rozważań

wynika, że aby określić osobowość, nie
wystarczy poznać subiektywny świat
prze dążeń, umiejętności i wartości bez
odniesienia do zbiorowości, w których
jednostka działa, bez zrozumienia jej
miejsca w zbiorowościach, bez
określenia charakteru stosunków łączą
ją z innymi ludźmi, bez jej obiektywnych
interesów społecznych oraz
podejmowanych przez nią form
współdziałania z innymi ludźmi.

Tym, co kształtuje osobowość i jej indywidualność, jest

swoisty sposób, w jaki konkretna jednostka uczestniczy w

zbiorowym, w jaki działa i zachowuje się społecznie.

Bogactwo życia osobowego jednostek związane jest z

bogactwem aktywności, bogactwem kontaktów i relacji

społecznych, różnorodnością form uczestnictwa w

przyswajaniu i współtworzeniu wartości kulturowych.

W strukturze każdego społeczeństwa wyróżnia się dwa

poziomy: makrostrukturalny i mikrostrukturalny. Terminem

makrostruktura” określa się charakterystyczny dla danego

społeczeństwa układ kategorii społecznych w odpowiedni

sposób funkcjonalnie ze sobą powiązanych. W szerszym

znaczeniu makrostruktura obejmuje także układ instytucji i

dużych typu zrzeszeniowego, np. partii politycznych, jakie w

da społeczeństwie występują. Makrostruktura stanowi więc

gdyby „ramowy, ogólny i łatwo dostrzegalny szkielet

społeczeństwa.

Istotny wpływ na osobowość ma

makrostruktura społeczna , ponieważ
określa:

1) szanse jednostki na osiągnięcie

cenionych wartości w życiu społecznym,
takich jak: udział we władzy, bogactwo,
kształcenie, prestiż, możliwość
wykonywania interesującego zawodu itd.,

2) rodzaj podkultury i ideologii właściwej

danej kategorii a kształtującej duchowe
oblicze jej członków, czyli ich idee,
zwyczaje, normy moralne, styl zachowań,
wzory spędzania czasu wolnego, itd