Analiza pragmatyczna

wybranych form

wypowiedzi

Dr Małgorzata Mnich

Uniwersytet Śląski

Katowice

Nowa Podstawa

Programowa

Dla Szkół Podstawowych

i Gimnazjów

W zakresie treści podstawowych z zakresu

pisania precyzuje następujące działania

edukacyjne:

1. Pisanie liter, łączenie liter w sylaby, pisanie

wyrazów i zdań.

2. Przepisywanie wyrazów, zdań, tekstów,

powiązane z ich uzupełnianiem

i przekształcaniem.

3. Pisanie swobodnych tekstów, życzeń,

zaproszeń, listów, opowiadań i opisów.

4. Pisanie z wykorzystaniem elementarnych

zasad pisowni.

Opowiadanie

Opowiadanie

jest jednym z gatunków

epickich, będących utworem prozatorskim

niewielkich rozmiarów. Charakteryzuje się

prostą, często jednowątkową fabułą,

a także odznacza się dużą swobodą

kompozycyjną, epizodycznością fabuły

występowaniem dygresji, partii opisowych i

refleksyjnych. Niejednokrotnie występuje

wyraźne wyeksponowanie osoby narratora

i okoliczności towarzyszących narracji.

• Ze słownika terminów literackich

S. Sierotwińskiego dowiadujemy się,
iż

opowiadanie

to forma podawcza, jest ona

układem motywów dynamicznych, powiązanych
następstwem czasowym i rekonstruuje przebieg
zdarzeń z przeszłości. Posługując się tą formą
narrator prezentuje świat przedstawiony
a przede wszystkim fabułę, czyli zespół
zdarzeń, w których można wyodrębnić akcję,
wątki
i epizody.

• Opowiadanie

jest jedną z najstarszych

form komunikowania się ludzi. Jest relacją

ze świata zdarzeń. Ludzie od

najdawniejszych czasów chętnie słuchali

opowieści, które poszerzały ich wiedzę o

świecie, pozwalając im w ten sposób

przekraczać krąg przestrzeni ich

aktywności, oczekiwali nie tylko wiernej

relacji, ale także tematów dotyczących

niezwykłości, cudowności, dziwności.

Opowiadanie

jako szkolna forma wypowiedzi polega

na przedstawieniu

przyczynowo-skutkowego

ciągu zdarzeń

podporządkowanych określonej

problematyce, osadzonych w danym

czasie i

przestrzeni

oraz biorących w nich udział

postaci

.

Uczniowie uświadamiają sobie dokładnej istotę

powiązania wydarzeń w opowiadaniu, jeżeli jest

ono zilustrowane serią obrazków, przeźroczy lub

filmem. Wtedy łatwiej uświadomić dzieciom

powiązania przyczynowo-skutkowe poszczególnych

zdarzeń, zwrócić ich uwagę na poszczególne

ogniwa akcji, na to, że w opowiadaniu wciąż coś się

dzieje, że czynności bohaterów musimy

odpowiednio scharakteryzować.

• „

Opowiadanie

jako forma ustnej wypowiedzi

występuje od klasy pierwszej. Pracę nad
kształtowaniem umiejętności pisemnego
konstruowania opowiadania można rozpocząć
w drugim półroczu w klasie II od układania
krótkich, prostych opowiadań. W klasie III
natomiast przechodzimy do konstruowania
wypowiedzi o coraz większych walorach
jakościowych, a więc pogłębiamy wiedzę
uczniów o opowiadaniu” (Węglińska 1997:51).

Treść

opowiadania może być przedstawiona

zgodnie

z chronologią zdarzeń

i wtedy mówimy o

naturalnej kompozycji

opowiadania. Jest ona

zalecana

dla uczniów klas młodszych, gdyż jest łatwiejsza.

W klasach starszych uczniowie mogą stosować

kompozycję transformującą

,

celowo

przedstawiającą zdarzenia

. Cechą opowiadań jest

to, iż przedstawiona

akcja

powinna być

żywa i

barwna

. Niekoniecznie musi być zgodna z

przebiegiem rzeczywistych zdarzeń.

O kolejności wydarzeń decyduje autor, który wedle

własnego zamysłu może je poprzestawiać,

ale poprzez umiejętne ich powiązanie stworzyć

spójną pod względem logicznym i przyczynowo-

skutkowym całość

.

STRUKTURA

OPOWIADANIA

Każde

opowiadanie

ma charakteryzuje się

budową trójczłonową

, na którą składają się

wstęp,

rozwinięcie i zakończenie

. We wstępie wprowadzamy

czytelnika w temat, czyli zaznaczamy, czego

opowiadanie dotyczy – to przedstawianie sytuacji przed

wydarzeniem. Wstęp powinien być krótką informacją,

orientującą odbiorcę w przedstawianej sytuacji.

Rozwinięcie to opis samego zdarzenia. Autor

charakteryzuje miejsce wydarzenia, jak i jego przebieg,

jakie następstwa i konsekwencje spowodowało, co było

w nim niezwykłego, co szczególnie interesującego, na

co warto zwrócić uwagę. Istotę opowiadania stanowi

akcja

, czyli zespół wydarzeń, które następują po sobie

w pewnej kolejności i pozostają w stosunku

przyczynowo – skutkowym. Na elementy jego struktury

składają się:

osoby działające, czas akcji, miejsce

akcji, czynności i stany oraz przebieg akcji.

Pięcioczęściowy układ

opowiadania

T. Jóźwicki oprócz wyróżnienia w opowiadaniu głównych części

(wstęp, rozwinięcie, zakończenie), przedstawia trójczłonową

budowę opowiadania w układzie pięciocząstkowym, a

mianowicie:

I Wstęp

1. Przedstawienie sytuacji przed wydarzeniem

II Rozwinięcie

2. Wskazanie przyczyny wydarzenia

3. Przebieg wydarzenia
4. Podanie skutków wydarzenia

III Zakończenie

5. Wyciąganie wniosków, snucie refleksji.

Teksty krótkie można ujmować w trzech akapitach,

odpowiadających trzem członom opowiadania, teksty dłuższe

– w pięciu akapitach, odpowiadających kolejnym pięciu

cząstkom opowiadania.

Akapit

jest podstawowym sposobem dzielenia na

rozpoznawalne wzrokiem mniejsze fragmenty w celu

zwiększenia czytelności tekstu. Zadaniem akapitu jest

wyraźne zaznaczenie nowej myśli

w bieżącym wątku wypowiedzi.

ELEMENTY STRUKTURY

OPOWIADANIA

• Bohater

lub bohaterowie

uczestniczący w zdarzeniach

• Zdarzenia i sytuacje
• Czas

wydarzeń

• Przestrzeń

, w której rozgrywa się

zdarzenie

• Narrator

, czyli podmiot

relacjonujący przebieg zdarzeń.

Typy opowiadań ze względu na

sposób prezentacji fabuły i

zależności czasowych

•

opowiadania właściwe

, polegające na dominacji

gramatycznej formy czasu przeszłego, podkreślającej

dystans czasowy między momentem formułowania relacji

a czasem przebiegających zdarzeń;

•

opowiadania unaoczniające

– narrator dąży do

przezwyciężenia naturalnego w opowiadaniu czasu

przeszłego i do ukazania pewnych fragmentów fabuły

niejako w teraźniejszości. Usiłuje zlikwidować odrębność

czasu narracji i czasu fabularnego i umieścić siebie samego

i świat przedstawiony w jednolitym układzie czasowym.

W ten sposób zmierza się do osiągnięcia bezpośredniości

przedstawienia, pragnie zbliżyć do czytelnika opowiadane

zdarzenia;

•

opowiadania informacyjne

, w których dominuje

informacyjna funkcja wypowiedzi narratora opowiadającego

o aktualnych wydarzeniach; typowych, powtarzalnych w

świecie przedstawionym

Typy opowiadań ze względu

na tematykę

• Opowiadanie odtwórcze

jest odtworzeniem w formie ustnej bądź

pisemnej przebiegu zdarzeń przedstawionych w czyjejś wypowiedzi.

Autor takiego opowiadania wydobywa z tekstu oryginalnego (np.

przeczytanej lektury) zdarzenia i prezentuje je odbiorcy, najczęściej w

kolejności chronologicznej. Powinien ograniczać się przy tym, do

motywów, które zawiera tekst oryginalny, ma jednak prawo do

dodawania pewnych motywów, ale tylko tak, by te nie kłóciły się z

pierwowzorem i nie zniekształcały przebiegu zdarzeń i nie zmieniły

bohaterów i przedstawionych miejsc np. Dalsze losy bohatera

• Opowiadanie twórcze

oparte jest na doświadczeniach autora bądź na

jego fantazji. Tematem takiego opowiadania może być zdarzenie,

którego autor był świadkiem.

Narrator przedstawia opowieść w

trzeciej osobie

– jakby obserwował zdarzenie nie uczestnicząc w nim

bezpośrednio.

Może także opowiadać z perspektywy uczestnika –

wówczas użyje pierwszej osoby

. W strukturze opowiadania, które na

ogół jest wypowiedzią jakiegoś narratora, mogą pojawiać się

przytoczenia słów wypowiadanych w formie monologu i dialogu np.

Dalsze losy bohatera

• Twórcze oparte na doświadczeniach życiowych

, w których piszący

tworzy własny obraz świata na wzór i podobieństwo otaczającej

rzeczywistości np. Opowiadanie wakacyjnych przygód

Cechy językowe

• Czasowniki wyrażające ruch i stawanie się,

• Czasowniki dokonane zwiększają dynamiczność opowiadania,

• Oceniające słownictwo wartościujące,

• Wyrazy i zwroty o różnym zabarwieniu uczuciowym,

• Porównania, zwroty ekspresyjne,

• Wypowiedzenia złożone podrzędnie z okolicznikami: czasu,

przyczyny, celu – oddają następstwo w czasie oraz powiązanie

zdarzeń w łańcuch przyczynowo-skutkowy;

• Równoważniki zdań, które ułatwiają stosunek emocjonalny

mówiącego, uplastyczniają wydarzenia, a jednocześnie

zwiększają tempo akcji;

• Szeregi zdań krótkich, prowadzące do zwiększenia dynamiki

zdarzeń;;

• Szeregi wypowiedzeń bogato rozwiniętych, wprowadzające w tok

opowiadania barwność i obrazowość;

• Pytania retoryczne i wypowiedzenia wykrzyknikowe, ujawniające

zaangażowanie emocjonalne mówiącego (narratora lub postaci);

• Wypowiedzenia urwane, sugerujące wahanie, niepewność, strach

Opis

• W opisie chodzi głównie o rzeczowe lub artystyczne

zaprezentowanie najistotniejszych cech wyglądu

określonego obiektu. Opis cechuje statyczne ujęcie

najważniejszych elementów treści zgodnie z

obiektywną rzeczywistością. Słownik języka polskiego

definiuje opis jako

przedstawienie szczegółów

dotyczących wyglądu kogoś lub czegoś,

przebiegu jakiegoś wydarzenia, działania

czegoś, charakterystyka czegoś, opisanie,

opisywanie

. Teoretycy literatury traktują opis jako

jedną z dwóch podstawowych (obok opowiadania)

form narracji, która służy prezentacji statycznych

elementów świata przedstawionego - rzeczy,

krajobrazów, wyglądów osób itd.

Opis przedstawia

zjawiska

nie w następstwie czasowym - jak

opowiadanie - lecz

w porządku przestrzennym.

Typy opisów ze względu

na treść

• Opisy przedmiotów, osób i

krajobrazów, wyglądu

, czyli opisy

zewnętrzne statyczne,

• Opisy sytuacji

, czyli opisy

zewnętrzne dynamiczne,

• Opisy przeżyć wewnętrznych

,

czyli opisy psychologiczne.

• Rzeczowe (martwe),

czyli wypowiedzi, które

w sposób sprawozdawczy i dosłowny
prezentują ludzi, tło, sytuację a ujęcie
językowe odznacza się jasnością, dokładnością
i obiektywizmem.

• Artystyczne (żywe),

czyli wypowiedzi,

w których o doborze cech decyduje stosunek
uczuciowy opisującego, zaś warstwa językowa
charakteryzuje się subiektywizmem oraz
użyciem całej gamy środków stylistycznych.

Typy opisów ze względu

na funkcje i dobór

środków językowo-

stylistycznych

Cechy językowe

• Jego podstawowymi środkami są

rzeczowniki konkretne i przymiotniki,
a z czasowników te przede
wszystkim, które oznaczają stan i
niezmienność, częste są też przyimki,
wyrażenia przyimkowe i przysłówki,
które aktywizują przestrzeń.

• Opis przedmiotu

powinien zawierać

nazwę,
i określone cechy: wielkość, kształt, kolor,
materiał, przeznaczenie, części składowe,
stosunek do opisywanego przedmiotu.

• Opis postaci

powinien zawierać

wiadomości ogólne a następnie
szczegółowe: wygląd postaci: twarz, nos,
usta, włosy, sylwetka, sposób poruszania
się, styl ubierania, sposób mówienia itd.

Związek opisu z

opowiadaniem

• Związek opisu z opowiadaniem polega na tym, iż jego

elementy mogą wchodzić w skład tej formy

wypowiedzi. Opis możemy wplatać w tok

opowiadania w dwojaki sposób: wyodrębniając go z

opowiadania lub wtapiając w tok opowiadania. Z

opowiadanie najczęściej związanie są

opisy

sytuacji

. Można powiedzieć, że stanowią one formę

pośrednią między opisem a opowiadaniem. W opisie

sytuacji ważną rolę stanowi element statyczny, to jest

opis nastroju i scenerii zewnętrznej

natomiast w

opowiadaniu istotną rolę spełnia element dynamiczny

– jakaś akcja, konflikt. Identyfikacja opisu sytuacji z

opowiadaniem zachodzi najczęściej podczas pisania

opowiadanie na podstawie obrazka.

List

Należy do form użytkowych. Jest jedna
z najstarszych form porozumiewania

się ludzi pomiędzy sobą (2400-2200 r

p.n.e.). Posługujemy się nim w

korespondencji prywatnej,

służbowej, handlowej

i zawodowej.

Podstawową

formą

podawczą

listu jest

monolog

, na co

wskazuje wyraźne adresowanie

wypowiedzi do określonego odbiorcy.

Wszelka korespondencja powinna odznaczać się:

jasnością, poprawnością i zwięzłością

. Styl listu jest

jasny, jeśli słowa listu są zrozumiałe dla odbiorcy i nie

zawierają dwuznaczności.

Poprawność gramatyczna

i ortograficzna jest konieczną zaletą listu i

świadczy dodatnio o jego autorze.

Zwięzłość listu

wymaga używania krótkich, logicznych zdań,

zrozumiałych dla odbiorcy. Aby list był zrozumiały,

piszący musi używać

w należyty sposób znaków przestankowych. Styl listu

zależy również od charakteru korespondencji.

Korespondencja prywatna

ma

charakter serdeczny

,

korespondencja urzędowa

lub

zawodowa

ma

formę

oficjalną

. W klasach niższych szkoły podstawowej,

zwraca się uwagę przede wszystkim w listach na ich

stronę formalną, w zakresie treści wymagania są

skromne.

Kompozycja i układ graficzny

List odznacza się

trójdzielną kompozycją

, na

którą składa się wstęp, rozwinięcie i zakończenie.

Elementami uzupełniającymi

są:

w prawym górnym roku

informacja o miejscu i

dacie

napisania listu,

nagłówek

będący bezpośrednim zwrotem do

adresata pośrodku nad wstępem,

podpis

nadawcy pod zakończeniem z prawej

strony,

postscriptum

- P.S., czyli dopisek, dodatek do

części zasadniczej, umieszczony na końcu pod

podpisem.

•Częste używanie

wyrażeń i

zwrotów odnoszących się do

adresata

,

pisane

ze względów

grzecznościowych

wielką literą

:

Rodziców, Cię, Was…

•Stosowanie słownictwa potocznego

podobnego do rozmowy,

•Używanie wyrazów i zwrotów

ekspresywnych, o silnym

nacechowaniu uczuciowym w celu

oddania wrażeń

i uczuć nadawcy.

Cechy językowe

• Ton

listu należy

uzależnić od

adresata

: rówieśnik czy osoba

dorosła, dobrze nam znana czy
nieznajoma. Zalety listu podkreślają
liczne zwroty do adresata. Warto
pozdrowić odbiorcę, podziękować na
otrzymaną korespondencję i wyjaśnić
cel pisania listu.