Elementy

baśniowe i

fantastyczne

w

,,Balladynie”

Juliusza

Słowackiego.

Wstęp

,,Bo ileż to razy patrząc na stary zamek, koronujący

ruinami górę mego rodzinnego miasteczka, marzyłem, że

kiedyś w ten wieniec wyszczerbionych murów nasypię

widm, duchów, rycerzy; że odbuduję upadłe sale i oświecę

je przez okna ogniem piorunowych nocy.” (Juliusz Słowacki,

fragment dedykacji Zygmuntowi Krasińskiemu).

 

Poeci romantyzmu chętnie wykorzystywali w swych

dziełach elementy baśni, podań ludowych, legend,

nadając swym utworom specyficzny nastrój łączący

tajemniczość, niezwykłość a czasem grozę (patrz: ballady

Mickiewicza). Słowacki postanowił wprowadzić te elementy

do swojego dramatu. ,,Balladyna” nie jest typową tragedią,

realistyczny wątek zbrodni głównej bohaterki przeplata się

ze scenami fantastycznymi a postaci rodem z baśni

ludowych w widoczny sposób wpływają na ludzkie losy.

 

 Podczas

tej

lekcji

pójdziemy

śladem

,,wątku

baśniowego”, zastanowimy się nad funkcją postaci

fantastycznych (Goplana), sprawdzimy jaką rolę w

utworze odgrywa przyroda a może wpadniemy nawet na

trop historycznej legendy…

 Na początek proponuję Ci jednak przypomnienie dwóch

pojęć, które mogą się okazać pomocne w odkrywaniu

baśniowości ,,Balladyny”. Już samo imię głównej

bohaterki nasuwa skojarzenia z pewnym gatunkiem

literackim:

 

 ,,ballada – gatunek epicko-liryczny wyrosły z poezji

ludowej, do którego należą pieśni, najczęściej stroficzne,

opowiadające o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub

historycznych. Fabuła b. odznacza się szkicowością i

zagadkowością (…).”

 

 ,,baśń – jeden z głównych gatunków ludowej literatury:

utwór narracyjny o treści fantastycznej, którego fabuła

przedstawia dzieje bohaterów swobodnie przekraczających

granice

między

światem

poddanym

motywacjom

realistycznym a światem rządzonym przez siły nadnaturalne

(…)” (źródło pojęć: Podręczny słownik terminów literackich,

red. J.Sławiński, W-wa 1996.)

 

Siły nadnaturalne, czyli kto?

Postaci fantastyczne:

Goplana

,,(…) lekka i gibka,
Skoczyła z wody jak rybka,
Na nezabudek warkoczu
Wiesza się za białe rączki,
A stopą po fal przezroczu
Brylantowe iskry skrzesza.
Ach, czarowna!

 

 Główną fantastyczną postacią dramatu jest królową Gopła.

Goplana to postać rodem z ludowych podań i baśni,

przypomina wyglądem wodną rusałkę (lub postaci mitycznych,

starogreckich nimf, czyli pomniejszych leśnych lub wodnych

boginek). Jest blada, ,,przezroczysta”, ma złote włosy ozdobione

wiankiem (ze śpiących jaskółek, które odleciały po przebudzeniu

nimfy). Każdego roku zapada w zimowy sen na dnie jeziora,

wiosną powraca do życia razem z budząca się przyrodą. Goplana

włada siłami natury, jest obdarzona wielką mocą i potrafi

wywierać wpływ na ludzkie losy. Autor dramatu obdarzył ją jedną

znaczącą wadą – nimfa jest kochliwa i zazdrosna. W dramacie

postać ta odgrywa kluczową rolę, uruchamiając (nieświadomie)

szereg zdarzeń prowadzących do finałowej tragedii.

Postaci fantastyczne: Skierka i

Chochlik.

Oto baśniowa świta nimfy. Wierny, oddany

Skierka i leniwy Chochlik, czyli elfy zwane

przez Goplanę diablikami. Para zestawiona

na zasadzie kontrastu wzmacnia baśniowy

charakter dramatu i wprowadza do utworu

efekt komizmu. Skierka wypełnia bez

wahania wszelkie polecenia swej pani:

 

,,Co mi rozkażesz królowo?

Zadaj piękną jaką pracę.

Winąć tęczę kolorową

Albo budować pałace.”

 

Przypomina dobrego skrzata – pomocnego i

niewidocznego dla otoczenia. To jemu Goplana

poleca ważną misję: wydania jednej z córek

wdowy za hrabiego Kirkora. Chochlik, jak

sama nazwa wskazuje, to istota psotna,

złośliwa i zdolna do rzucania uroków. Z rozkazu

swej pani będzie błąkał pijanego Grabca po

manowcach tak, aby ten nie trafił do chaty

Balladyny.

Wpływ postaci fantastycznych na przebieg

wydarzeń.

 To bohaterowie fantastyczni uruchamiają pośrednio

cykl złowrogich wydarzeń. Goplana, zaślepiona

zazdrością o Grabca (spotykającego się z Balladyną),

wydaje swym sługom z pozoru niewinne rozkazy, ale ich

konsekwencje przerosną jej najśmielsze oczekiwania.

Skierka wywraca wóz Kirkora, prowadzi go do chaty i

rzuca czar, skłaniając serce hrabiego do obydwu

dziewcząt. Konsekwencją ,,malinowego pojedynku”

będzie tragiczna decyzja Balladyny, która przekona się,

że dzięki zbrodni może osiągnąć wszystko.

 Kolejne próby ,,naprawienia błędu” okażą się

nieskuteczne. Ani krwawe znamię (,,dar” Goplany dla

nieugiętej morderczyni) ani żałobna pieśń, śpiewana

przez chochliki podczas uczty na zamku nie wpłyną na

postępowanie ,,grafini”. Gdy nimfa pojmie ogrom jednej,

fatalnej w skutkach decyzji, postanowi opuścić raz na

zawsze Gopło.

Baśniowy nastrój dramatu .

Oto kolejna z funkcji fantastycznych bohaterów ,,Balladyny”.

Wątek

Goplany

nadaje

dramatowi

odpowiedni

nastrój:

baśniowy, tajemniczy, romantyczny. Już na wstępie czytamy,

że akcja dramatu toczy się ,,za czasów bajecznych, koło

jeziora Gopła”. Samo jezioro i otaczająca je puszcza jest

miejscem niezwykłych wydarzeń. Gopło, królestwo rusałki kryje w

sobie niejedną tajemnicę. Gdzieś w jego głębinach leży łoże, na

które zimą upadł tonący rybak. Pustelnik mieszkający obok w lesie

słyszy czasem dzwony zatopionego miasta i wycie potępionych

duchów:

 

,,Wszelki duch! W lesie śmieją się szatani!
Wiedźma goplańska z diablików orszakiem
Śmieszy ponure dęby, a z płaczących
Brzóz się naigrawa.”

 

Samo jezioro i otaczająca je puszcza może też zmieniać swój

wygląd w zależności od nastroju Goplany (np. przyroda

rozkwita, gdy nimfa jest zakochana). Ożywiona przyroda jest nie

tyle tłem, co żywą istotą, wrażliwą i współodczuwającą z

bohaterami.

Ożywiona natura – kolejny baśniowy element

dramatu.

Natura towarzyszy zmaganiom bohaterów

dramatu,

podkreśla

ich

charakter,

nastroje a nawet zamiary:

 

 Pustelnik wyznaje Kirkorowi, że jaskółka

wskaże mu drogę do chaty, w której

znajdzie dobrą żonę. Ten sam motyw

pojawia się podczas oczekiwania hrabiego

na powrót sióstr z lasu. Wdowa rozpoznaje,

która z córek powróci jako pierwsza po

zachowaniu jaskółek (chowają się przed

Balladyną, wylatują na spotkanie Aliny).

 

 Przyroda ,,wyczuwa” charaktery

obydwu sióstr, przechylając zwycięstwo

na stronę Aliny (,,Ach, pełno malin – a jakie

różowe!”) i niepokojąc Balladynę:

 

,,Jak mało malin! a jakie czerwone

By krew (…)

A niebo jakie zapalone

Jak krew… Czemu ty, słońce, wschodzisz

krwawo?”

 śmierci Aliny towarzyszy lament płaczącej wierzby

(jest nią ukarany przez Goplanę Grabiec),

 przyroda spełnia rolę jedynego świadka zbrodni

(,,Natura zbrodnią pogwałcona mścić się będzie”).

Goplana prześladuje zbrodniarkę przyjmując postać

zabitej siostry a gdy to nie wywołuje skutku (Balladyna

nie żałuje swojego czynu), posyła za nią przekleństwo:

 

,,Każda malina może ciebie zdradzi,
Ta wierzba ciebie widziała,
Korą wyśpiewa…
Lękaj się drzewa!
Lękaj się kwiatu!”

 

 przyroda jest jedynym mścicielem zbrodni, prześladuje

bohaterkę na każdym kroku: wiatr przywołuje imię siostry,

podarowane przez druhny kwiaty mają krwawe plamy,

nawet orszak Kirkora ,,wyczuwa w lesie trupa”.

Natura wymierzająca sprawiedliwość.

Przyroda ,,reaguje” na kolejne czyny bohaterki:

wygnaniu matki z zamku towarzyszy wzmagająca się

burza (wdowa zostaje oślepiona przez błyskawicę),

burzliwa jest też noc, podczas której zabito śpiącego

Grabca. Natura nie potrafi znieść ilości zbrodni

popełnianych przez jednego człowieka.

Kolejne morderstwa uświadamiają Goplanie, czym

skończyła się jej ingerencja w ludzkie losy. Nimfa

postanawia więc opuścić raz na zawsze krainę, w którą

wsiąkła krew zabitych. Żegna swoich poddanych

słowami, wskazującymi na to, że sama podejmie się

pomszczenia zmarłych:

 

,,Poplątałam ludzkie czyny

Tak, że Bogu mścicielowi

Trzeba wziąć grom i upuścić

Na ludzkie dzieła i winy…”

,,Grom z jasnego nieba”

 Ostatecznie to ,,zaświaty” wymierzają złej królowej

sprawiedliwość. Po wygranej bitwie Balladyna zakłada na

głowę koronę Popiela i przejmuje władzę nad krajem. Temu

doniosłemu wydarzeniu towarzyszą niezwykłe zjawiska.

Dziejopis Wawel informuje zebranych na zamku o widmie

kobiety lecącej ze stadem żurawi. Nad wieżą gromadzą

się też czarne chmury, z których wydobywa się jęk:

 

,,Na czarnym wozie jakaś jędza blada,

Stu żurawiami wywieziona z piekła,

Wężami stado wędrujące siekła

I kierowała nad zamek do chmury.”

 

 Piorun, który zabił królową jest więc karą wymierzoną

przez Goplanę. Z drugiej strony potrójny wyrok Balladyny i

wcześniejsza przysięga mogła na nią ściągnąć gniew

samego Boga. Kara jest słuszna i zgodna z ludowymi

wierzeniami, według których każda zbrodnia wyjdzie na

jaw i zostanie pomszczona.

Wątek Grabca – ludowość i komizm.

Niedoszły kochanek nimfy przypomina bohaterów ludowych

podań. Grabiec to baśniowy ,,chłopek-roztropek”, komiczna

postać, która zależnie od własnego sprytu i umiejętności może

osiągnąć bogactwo lub popaść w tarapaty. Niestety Grabiec nie

grzeszy roztropnością. Nie potrafi rozpoznać królowej Gopła,

nazywając ją ,,stworzeniem z mgły i galarety” i ,,wywiędłym

schabkiem”. Syn organisty to obiekt żartów wiejskich dzieci i

stały bywalec karczmy. Przekonuje się na własnej skórze o

skuteczności czarów Goplany, gdy zostaje przez nią zamieniony

w płaczącą wierzbę:

 

,,Wrośnij w ziemię i z tej ziemi
Wyrośnij korą odziany
I liści płaczącemi.”

 

Grabiec to postać komiczna, uosabiająca ludzkie słabości

(pragnienie władzy, ciekawość, pijaństwo) i wady (głupotę i

niewierność). Na własne życzenie poddaje się czarom, aby przyjąć

wygląd karcianego króla dzwonkowego. Jego beztroska i chciwość

(zgodnie z ludowymi przekonaniami) zostaje jednak szybko

ukarana, a ,,królowanie” kończy się tragiczną śmiercią.

Historyczna legenda.

Oprócz elementów baśniowych, w dramacie

można

odnaleźć

nawiązania

do

historycznych legend. Taką rolę spełnia

wprowadzenie do dramatu tajemniczej

postaci pustelnika. Starzec potrafi

czytać w ludzkich sercach (odgaduje winę

Balladyny), przyrządzać lecznicze wywary

i odczytywać przyszłość. Swoje prawdziwe

pochodzenie wyjawia przed Kirkorem:

 

,,Bo ja też kiedyś byłem pan nad pany.

Stutysiącznemu narodowi miły,

Żyłem w purpurze, dziś noszę łachmany.”

 

Pustelnik to pozbawiony tronu król Popiel

III. Starzec jest w posiadaniu magicznego

przedmiotu (kolejny stały element baśni!)

– korony Lecha, pierwszego polskiego

władcy. Według legendy korona była

darem jednego z trzech, biblijnych

królów

i

miała

być

gwarantem

szczęśliwego panowania jej właściciela.

Magiczny przedmiot – korona Lecha.

W

dramacie

korona

jest

symbolem

władzy,

wywołującym bratobójczą walkę. Święty dar został

zbrukany przez ludzką chciwość (kolejni władcy

mordowali swoich poprzedników, aby przejąć tron),

zamiast błogosławieństwa ciąży na nim klątwa.

Przeklętym nazywa pustelnik ród obecnych władców,

posługujący się bez skrupułów zbrodnią i kłamstwem:

 

,,Nieba! to ród węża.
Żona zbrodniami podobna do męża.
Córki do ojca, a do matek syny,
Jak w jednym gnieździe skłębione gadziny.”

 

Sam korona przypadkowo trafia w ręce chochlików

Goplany i przynosi zgubę każdemu, kto założy ją na

głowę. Pustelnik zostaje powieszony, Grabiec ,,król

dzwonkowy” ginie z ręki Balladyny a samozwańczą

królową dosięga boska ręka sprawiedliwości.

Wyliczmy baśniowe (bajkowe, fantastyczne)

elementy dramatu:

 

 występowanie fantastycznych postaci (Goplana, Skierka,

Chochlik), wpływających na ludzkie losy,

 przenikanie się dwóch światów – rzeczywistego i

niematerialnego,

 

 baśniowy nastrój utworu (elementy grozy, tajemniczości,

makabry),

 

 istnienie ożywionej, ,,czującej” natury, współczującej

ludzkim dramatom i wymierzającej sprawiedliwość,

 

 elementy ludowych wierzeń i podań (podążanie za

błędnym ognikiem, zamiana człowieka w drzewo, zbrodniarz

zabity piorunem itp.),

 

 nawiązanie do historycznych legend, dotyczących początków

polskiej państwowości (legenda o Popielu), obecność

przedmiotów posiadających magiczne właściwości,

Ciekawostki:

o akcja dramatu toczy się w okolicach Gniezna, pierwszej

historycznej stolicy państwa polskiego i nad jeziorem Gopło,

o w pobliżu Gopła znajduje się słynna kruszwicka wieża, w której

– według legendy spopularyzowanej przez Jana Długosza – miał

zostać zjedzony przez myszy zły władca Goplan, Popiel,

 

o Słowacki nawiązał w ,,Balladynie” do bohaterów (i wątków)

dramatów Szekspira: główna bohaterka została stworzona na

wzór tragicznej Lady Makbet (,,Makbet”) a Goplana ze swą

świtą przypomina szekspirowską królową elfów – Tytanię (,,Sen

nocy letniej”); luźnym nawiązaniem jest także pojawienie się

podczas uczty na zamku ducha zamordowanej siostry

(,,Makbet”, ,,Hamlet”),

 

o współcześni Słowackiemu nie przyjęli ,,Balladyny” zbyt

entuzjastycznie, krytyków raziły ,,udziwnienia” w

kompozycji i doborze bohaterów; poeta nawiązał do tej

sytuacji w poemacie ,,Beniowski”: ,,Nie podobało się już w

<<Balladynie>>, / Że mój maleńki Skierka w bańce z mydła /

Cicho po rzece kryształowej płynie;”