AKSJOLOGIA W PROCESIE

WYCHOWANIA

M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Kraków

2003

Pedagogika. Podstawy nauk o wychowaniu, t.1,

(red.) B. Śliwerski, Gdańsk 2006

Proces (łac.) procedere – postępowanie naprzód; ciąg
działań, bądź zmian, które są uporządkowane i wynikają
jedne z drugich;

Proces wychowania – podejście subiektywistyczne K.
Sośnicki, pewien ciąg zmian dokonujących się w obrębie
osobowości, zmian, które prowadzą do nowego stanu
psychicznego i fizycznego człowieka;

- poprzez analizę zmian w jego osobowości można
orzekać o kierunku i skuteczności oddziaływań
wychowawczych.

Podejście obiektywistyczne – R. Wroczyński – ciągi
zaplanowanych działań podejmowanych przez
wychowawców wobec wychowanka, można ocenić ich
skuteczność pedagogiczną w postaci zmian w
zachowaniach wychowanków

Proces wychowania – W. Okoń –system czynności
wychowawców i wychowanków, umożliwiających
wychowankom zmienianie się w pożądanym kierunku, a
więc kształtowanie i przekształcanie wiedzy o świecie,
uczuć, przekonań i postaw społecznych, moralnych,
etycznych, estetycznych, kształtowanie woli i charakteru
oraz wszechstronne rozwijanie osobowości.

Sytuacje, w których dokonuję się proces wychowania –
sytuacje zadaniowe, w których jednostka , kierując się
postawionym sobie zadaniem, dokonuje analizy
elementów zadania oraz środków jego realizacji,
podejmuje sama decyzje.

Istotnym celem i efektem wychowania staje się
uformowanie charakteru wychowanka – tj.
doprowadzenie do zgodności jego postępowania z
nabywanymi i uznawanymi przezeń zasadami, mającymi
swoje źródło w jakimś systemie wartości.

Aksjologia (gr. aksios – mający wartość, godny, cenny
+ logos – nauka) – nauka o wartościach, filozofia
wartości, ogólna teoria wartości, dociekająca istoty
moralnego zachowania i piękna oraz podejmująca próby
ustalenia, jakie postępowanie jest dobre, a jakie jest jego
przeciwieństwem. Jako nauka przełom XIX i XX w.

Przedmiot aksjologii – ujęcie szerokie – zajmuje się:

- podstawami i kryteriami wartościowania,
- klasyfikacją wartości, ich podziałem na typy lub
rodzaje, kryteriami tego podziału,

- budowaniem hierarchii wartości i ustalaniem, co
stanowi wartość najwyższą,

- sposobami poznawania i realizowania wartości i ich
źródła.

Biorąc pod uwagę dziedzinę, wyróżniamy następujące
wartości :
- etyczne
- estetyczne
- religijne
- poznawcze
- ogólno kulturowe

Przedmiot aksjologii (węższe znaczenie) – szczegółowa
teoria wartości, która wchodzi w skład poszczególnych
dyscyplin naukowych: pedagogiki, psychologii, socjologii,
filozofii, etyki, estetyki, ekonomii i innych,

- jest dziedziną rozważań nad wartościami określonego
rodzaju: poznawczymi, estetycznymi, moralnymi,
ekonomicznymi, religijnymi, witalnymi, absolutnymi i
innymi.

Aksjologia pedagogiczna – (wąskie ujęcie)
jedna z odmian aksjologii szczegółowej,
zajmująca się – jako dział pedagogiki ogólnej –
tymi wartościami, które wychowanie ma
zaszczepić w wychowankach;

- (szerokie ujęcie) dział pedagogiki ogólnej
zajmujący się wartościami w socjalizacji i
wychowaniu człowieka, dostarczający przesłanek
teoretycznych do oddziaływań pedagogicznych
czy formułowania treści i programów wychowania

Aksjologiczne podstawy wychowania – systemy
filozoficzne, religie, dorobek wiedzy humanistycznej,
systemy społeczne, doświadczenie kulturowe ludzkości,
potrzeby, pragnienia i wyobrażenia ludzi o życiu.
Wartość – teorie obiektywistyczne - pewna właściwość
przedmiotów istniejąca niezależnie od tego, jak oceniają
je ludzie; charakter absolutny i powszechnie
obowiązujący:
dobro, prawda, piękno;

- teorie subiektywne – wartości są właściwościami
ukonstytuowanymi przez człowieka w zależności od jego
potrzeb, pragnień, dążeń, uczuć i woli; subiektywne
zjawiska świadomości ludzkiej

- podstawowa kategoria aksjologii, oznaczająca
wszystko, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel
dążeń ludzkich, co uważane jest za ważne oraz
sprzyjające i w takiż sposób urzeczywistniane.

Filozoficzne ujecie wartości – początek Sokrates,
Platon, Arystoteles – dobro, piękno i prawda

- przełom XIX i XX w. z filozofii - teoria wartości;

- nasz świat jest światem wartości – J. Tischner

Psychologiczne ujęcie wartości – wartości jako:

- kierunek motywacji – wartość to przedmiot lub stan
rzeczy, który wzbudza emocje pozytywne i ku któremu
jednostka skierowuje swe pragnienia i dążenia, coś, ku
czemu się dąży, co daje satysfakcję, czego poszukują;

- przedmiot pozytywnej oceny – cechy osobowości,
przedmioty i zjawiska – wartość to obiekt pozytywnej
postawy;

- kryterium pozytywnej oceny przedmiotów;

Socjologiczne ujęcie wartości – zinternalizowane
standardy zachowań, modele, wzorce, normy,
dziedziczone w procesie socjalizacji w określonych
warunkach społeczno-kulturowych;

- wartością jest wszystko, co stanowi przedmiot
potrzeb, postaw, dążeń i aspiracji człowieka; może to
być przedmiot materialny, cecha, instytucja, idea,
rodzaj działania, typ stosunków społecznych;

- J. Szczepański – dowolny przedmiot materialny lub
idea, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości
przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną
rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia
odczuwają jako przymus. Wartościami są te
przedmioty, lub stany rzeczy, które jednostkom,
grupom, zapewniają równowagę psychiczną, dają
zadowolenie.

Klasyfikacja wartości

Wartością uniwersalną stanowiącą centralny punkt
odniesienia – CZŁOWIECZEŃSTWO (M. Gołaszewska)

Jeżeli danej rzeczy przypisujemy doskonałość, wartość
nazywamy wówczas :
- absolutną
- bezwzględną

Wartości naczelne: poznawcze, moralne, estetyczne

Poznawcze – prawda, autentyczność, niezależność,
zgodność ze stanem faktycznym itp.

Moralne – dobroć, miłość, lojalność, wierność,
uczciwość itp..

Estetyczne – piękno, brzydota, komizm, tragizm,
poetyczność, itp.

Edward Spranger:

- teoretyczne, reprezentatywne dla ludzi, którzy
najbardziej cenią odkrywanie prawdy, jaką daje nauka;

- ekonomiczne, charakterystyczne dla ludzi ceniących
najwyżej dobra materialne;

- estetyczno-artystyczne, bliskie ludziom ceniącym
najbardziej przeżycia piękna i harmonii;

- społeczne, za którymi opowiadają się ludzie ceniący
najwyżej bezinteresowne działania na rzecz innych;

- polityczne, reprezentowane przez tych, którzy cenią
najwyżej władzę i wpływy;

- religijne, charakterystyczne dla ludzi ceniących
najbardziej prawdy, których źródłem jest religia (wiara
w Boga).

R. Jedliński – wartości: - transcendentne (Bóg,
świętość, wiara, zbawienie)

- uniwersalne (dobro, prawda)
- estetyczne (piękno)
- poznawcze (wiedza, mądrość, refleksyjność)
- moralne (bohaterstwo, godność, honor, miłość,
przyjaźń, odpowiedzialność, sprawiedliwość, skromność,
szczerość, uczciwość, wierność)

- społeczne (demokracja, patriotyzm, praworządność,
solidarność, tolerancja, rodzina)

- witalne (siła, zdrowie, życie)
- pragmatyczne (praca, talent, zaradność)
- prestiżowe (kariera, sława, władza, majątek, pieniądze)
- hedonistyczne (radość, seks, zabawa)

J. Gajda – podział wartości dychotomiczny:

-Ze względu na materię wartości – rzeczy i idee,
materialne i duchowe;

- ze względu na zasięg, powszechność odczuwania –
uniwersalne i jednostkowe;

-- ze względu na czas – historyczne i aktualne;
-Ze względu na trwałość – trwałe i chwilowe;
- ze względu na sferę zaangażowania – uczuciowe i
intelektualne;

- ze względu na ogólna ocenę –pozytywne i
negatywne;

- wymiar egzystencjalny – bytowe i duchowe:
poznawcze, hedonistyczne, moralne, estetyczne;

Wartość określa się między innymi:

- jako to, co być powinno;
- jako to, co daje przyjemność, satysfakcję,
zadowolenie;
- jako to, co szczególnie cenne;
- jako przedmiot dążenia, pożądania, cel;
- jako to, co zaspokaja czyjeś
zainteresowania, potrzeby.

Wartość można podzielić na :

- wartości dodatnie – jeżeli dana rzecz jest
traktowana pozytywnie
- wartości ujemne – jeżeli mówimy o danej rzeczy
negatywnie
- wartości względne – jeżeli dana rzecz jest
oceniana pod jakimś względem np. wartości
względne można podzielić na :
- wartości utylitarne – ze względu na użyteczność
rzeczy;
- wartości instrumentalne – ze względu na to, że
dana rzecz jest środkiem prowadzącym do celu;
- wartości przyjemnościowe (hedonistyczne) – ze
względu na to, że dostarczają przyjemności;-

Rola i funkcje wartości w życiu człowieka:

- czynnik integralnego rozwoju człowieka, kreowania
tożsamości w indywidualnym i społecznym aspekcie,
budowania projektu życia, integracji społecznej,
rozwiązywania konfliktów;

- czynnik motywacyjny – warunkują stosunek do
otaczającego świata, wpływają na ocenę przeszłości
oraz na wybór celów i kierunków działania w
przyszłości;

- czynnik rozwoju poznawczego – przedmiot
intelektualnych zainteresowań, emocjonalnych
odniesień i podmiotowych działań jednostki;

- czynnik rozwijania zainteresowań – pobudzają
aktywność poznawczą i działaniową;

- odkrycie siebie jako wartości – poszanowanie
godności, budowanie głębi człowieczeństwa;

Wartości pełnią funkcję motywacyjną i integracyjną w
organizacji życia społecznego:

- są źródłem dynamizmu społecznego, czynnik zmian;
- inspirują znaczące inicjatywy w społeczeństwie;
- interweniują w strukturę systemu działania jednostki
i grupy

- ukierunkowują i legitymizują zachowania;
- pełnią funkcję sankcji społecznej;
- podstawa sieci relacji między jednostkami lub
grupami;

- czynnik podtrzymywania norm;
- dostarczają „pierwszej materii” ideologiom i jako
takie nieustannie interweniują w historię dziejów grup i
społeczeństw.

Wartości a cele wychowania:

- Cele i wartości są związane z działaniem
wychowawczym, w którym ukazujemy wychowankowi
cele naszych dążeń, które powinny stać się jego
celami;

- Cele wychowania zawarte są w wartościach, nie
wszystkie wartości stają się celami wychowania; tylko
wartości świadomie przyjęte w wychowaniu stanowią
cele wychowania;

- Ważne jest rozeznanie w wartościach przez
wychowawców, rozumienie ich znaczenia dla
wychowania, świadectwo dawane wartościom we
własnym życiu, umiejętność inspiracji wychowanków
do urzeczywistniania wartości.

Wychowanie ku wartościom – kształcenie
aksjologiczne

- Wychowanie z pomocą najwyższych wartości
prowadzi do głębi człowieczeństwa, które jest treścią
życia osoby, jej integralnego rozwoju;

- kształcenie aksjologiczne – celowe wypracowanie w
wychowankach umiejętności rozpoznawania sytuacji
aksjologicznych, wartościowania i właściwego
odpowiadania na wartości, dążenia do wartości, oraz
tendencji do poszerzania wiedzy o wartościach i
wartościowaniu;

Na kształcenie aksjologiczne składają się działania:

1. Edukacja aksjologiczna – nauczanie o sposobach
traktowania wartości, wartościowania, o sposobach
ich uzasadniania, a także o uwarunkowaniach i
konsekwencjach różnych postaw wobec wartości;

2. Wychowanie do wartości – w sensie odnoszenia
działań wychowawczych do określonych koncepcji
wartości i wartościowania a także w sensie
kształtowania odpowiadającym tym teoriom i
stanowiskom aksjologicznym postaw oraz struktur
szczególnie te postawy wspomagających.

Edukacja aksjologiczna obejmuje wiedzę o
wartościach i wartościowaniu, samowiedzę obejmującą
własny stosunek do wartości, uznawanej i realizowanej
ich hierarchii, wewnętrznej konsekwencji osobistego
systemu aksjologicznego, programy zachowań.

Wartościowanie – odniesienie doświadczeń
indywidualnych do systemu wartości

Wychowanie do wartościowania:

- zapewnienie wychowankom wolności wyboru z
alternatywnych możliwości;

- wspomaganie wychowanków w analizowaniu
konsekwencji wyboru w kategoriach dobra i zła;

- pozytywne akceptowanie wartości;
- konfrontowanie własnych wyborów z wyborami inych
osób, urzeczywistnienie i utrwalanie własnych
wyborów.

Wychowanie do wartości – wychowanie do
określonego sposobu traktowania wartości,
przyjmowania określonego ich statusu, sposobu
istnienia, ewentualnej hierarchii, sposobu ich
poznawania i realizowania.

Wrażliwość aksjologiczna – zdolność człowieka do
wartościowania wrażeń pochodzących ze świata
zewnętrznego lub/i świata wewnętrznego organizmu
oraz do internalizowania systemu wartości i ich
hierarchii jako podstawy postępowania podmiotu.

Nabywanie kompetencji aksjologicznych w
wychowaniu

- odkrywanie – rozpoznawanie wartości – wymaga
zdolności rozpoznawania dobra i zła, dostrzegania
tego co cenne;

- rozumienie wartości – wymaga wiedzy o
wartościach, zdolności logicznego myślenia;

- uznawanie – akceptowanie wartości – wymaga
umiejętności przyjmowania wartości jako własnych,
interioryzacja;

- urzeczywistnianie wartości – wymaga konsekwencji
w zakresie przyjętych zobowiązań w sowiecie
wartości;

- tworzenie wartości – wymaga aktywności twórczej,
uzdolnień, talentu,
przekraczania stereotypów.

W Polsce tematykę aksjologii analizowali zwłaszcza
Florian Znaniecki (Zagadnienie wartości w filozofii
1910), Władysław Tatarkiewicz (O bezwzględności
dobra 1919) i Roman Ingarden (Przeżycie, dzieło,
wartość 1966).

Moralność – zbiór zasad (norm), które określają co
jest dobre (prawidłowe, nieszkodliwe), a co złe
(nieprawidłowe, szkodliwe).

Moralność można definiować jako sposób
postępowania jednostki ludzkiej przyjęty pośród
większości za normę, będąca częścią dziedzictwa
kulturowego danej organizacji kulturowej, która
wywołuje negatywne lub pozytywne emocje innych
jednostek, nie jest lub jest sprzeczna z naturą
człowieka oraz nie jest lub jest szkodliwa z punktu
widzenia organizacji kulturowej danej społeczności.

ETYKA (gr ethikos-zwyczajny, obyczajny) to nauka
o moralności lub teoria moralności.

Mówi się często „moralność” zamiast „etyka”.

W nauce jednak odróżniamy „moralność” od
„etyki”.

Moralność obejmuje decyzje i czyny człowieka,
etyka zaś jest teoretyczną refleksją nad tak pojętą
moralnością, jest nauką o moralności, moralność
jest natomiast przedmiotem etyki.

Etyka próbuje wyjaśnić czym jest dobro moralne, w
szczególności tzw. dobro najwyższe, sumienie,
odpowiedzialność, powinność moralna. Etyka od
najdawniejszych czasów starała się również
odpowiedzieć na pytanie : jak żyć jaki jest cel, sens
i wartość życia, czym jest szczęście i jak je
osiągnąć.

Moralność jest jednym ze społecznych systemów
normatywnych (systemów norm społecznych,
zasad, funkcjonujących w obrębie kultury):

- normy postępowania, dopuszczone przez
prawo.
- normy moralne - normy nakładane przez dany
system filozoficzny, religijny.
- normy konkretnej społeczności, którym
jednostka podporządkowuje się w procesie
socjalizacji (tzw. prawo obyczajowe, niepisane)

Zasady moralne przyjmują często formę zdań
rozkazujących lub zakazujących, rzadziej
oznajmujących.

Przykładem zasady moralnej jest np. zakaz "nie
zabijaj". Większość ludzi ma zasady moralne
głęboko zinternalizowane (wpojone w swój system
indywidualny, podświadomość, duszę) w trakcie
procesu wychowawczego i często w ogóle nie
zastanawia się nad ich pochodzeniem (szczególnie,
gdy są to nakazy religijne).

Naruszenie tych zasad powoduje zwykle
wewnętrzny konflikt psychiczny, zwany poczuciem
winy.

Zasady etyczne w odróżnieniu od moralnych są
ogólnymi, filozoficznymi twierdzeniami, wynikającymi
z danego światopoglądu – przyjętego systemu
pojęciowego (w niektórych wypadkach również
religijnego).

Na ich bazie można tworzyć konkretne nakazy i
zakazy moralne. Często zdarza się tak, że różne
zasady etyczne prowadzą do tych samych zasad
moralnych.

Na przykład z czterech zasad etycznych:

- Życie ludzkie jest święte, gdyż jest ono darem
Boga. (chrześcijaństwo, islam)
- Odbieranie życia ludzkiego jest zadawaniem
największego cierpienia. (buddyzm)
- Życie ludzkie jest podstawową wartością, gdyż
wszyscy jesteśmy równoprawnymi członkami
ludzkiej wspólnoty. (humanizm)

- Życie ludzkie jest własnością jednostki oraz
podstawą jej wolności, a odbieranie go jest
pozbawianiem wolności w sposób ostateczny
(liberalizm, indywidualizm, anarchizm).

Można bez trudu wyprowadzić nakaz moralny "nie
zabijaj", chociaż podstawy światopoglądowe tych
zasad są zupełnie różne.

Nie wszystkie systemy etyczne prowadzą jednak
zawsze do tego samego zbioru zasad moralnych,
dlatego nie ma czegoś takiego jak "moralność
uniwersalna", gdyż nie pokrywałaby się ona nigdy w
całości z poszczególnymi moralnościami.

Analizując jednak zbiory nakazów moralnych,
obowiązujących w różnych kulturach i epokach, daje
się wyróżnić pewien zbiór zasad, które obowiązują w
olbrzymiej większości z nich, takich jak generalny
zakaz dopuszczania się kłamstwa, zabójstwa czy
kradzieży.

Zdarzają się też pewne sprzeczności w samych
podstawach światopoglądowych (biorące się
głównie ze skrajności myślenia).
Przykładem jest tu często podkreślany przez
etyków konflikt pomiędzy zasadą wolności
("człowiek jest wolny") a zasadą równości
("wszyscy ludzie są równi"). Obydwie te zasady są
głęboko zakorzenione w kulturze europejskiej,
jednak w skrajnej interpretacji są one sprzeczne,
gdyż absolutna wolność prowadzi do powstania
nierówności społecznych, a narzucenie absolutnej
równości do totalitaryzmu, czyli przeciwieństwa
wolności.
Stąd konieczność uporządkowania zasad i nadania
im różnych wag. Takie uporządkowanie nazywane
jest hierarchią wartości.

Mora

lności nie należy mylić z obyczajami. Normy

obyczajowe są takimi samymi zdaniami
rozkazującymi jak normy moralne i część norm
moralnych obowiązujących w danej społeczności
jest zazwyczaj również normami obyczajowymi.

Normy obyczajowe odpowiadają jednak na
pytanie "Co wypada robić/nie robić" a normy
moralne "Co jest źle robić/nie robić".

Przy łamaniu normy obyczajowej ma się
poczucie wstydu, zaś przy łamaniu normy
moralnej poczucie winy.

Lawrence Kohlberg stworzył klasyfikację poziomów
ludzkiego rozwoju moralnego.

Wyróżnia on około sześciu kolejno następujących
stadiów. Człowiek zaczyna swój rozwój od pierwszego
stadium. Na ogół zatrzymuje się w rozwoju w
okolicach trzeciego lub czwartego.

1. Posłuszeństwo i kara – w tym stadium ludzie
postępują moralnie, wyłącznie z powodu strachu
przed karą.
2. Instrumentalizm – człowiek postępuje moralnie,
gdyż widzi, że leży to w jego interesie.
3. Szukanie aprobaty – człowiek postępuje
moralnie, gdyż jest za to nagradzany przez innych
("dobry chłopczyk", prawy obywatel, dobry
chrześcijanin etc.).
4. Zgodność z prawem – człowiek postępuje
moralnie, gdyż popiera istnienie prawa, które
nakłada i egzekwuje odpowiednie normy.
5. Kontrakt społeczny – człowiek postępuje
moralnie, gdyż widzi, iż dane normy są korzystne
dla społeczeństwa.
6. Uniwersalne sumienie – człowiek ma
świadomość uniwersalnych zasad moralnych, w
których istnienie wierzył Kohlberg.