AEROKLUB 

ORLĄT

JAN MICHTA

 

 

północ rzeczywista

 

 

Położenie Biegunów Północnych Ziemi:  
1. geograficzny; 2. magnetyczny;

 

 

 

Ziemskie pole magnetyczne

Magnetyzm ziemski powodowany jest 

przez przepływ elektronów w ziemskim jądrze 
złożonym z płynnego metalu. Płynne jądro jest 
w ciągłym ruchu. 
  

Zmiany lokalizacji północy magnetycznej 

znane są jako 

deklinacja

 

magnetyczna (ang. 

variation).

Prosta łącząca bieguny magnetyczne 

nazywa się 

magnetyczną osią Ziemi. 

Oś ta nie przechodzi przez środek Ziemi i 

tworzy z osią ziemską kąt 11

o

30’.

 

 

 

 

Północny biegun magnetyczny

To punkt, w którym pole magnetyczne Ziemi 
tworzy z jej powierzchnią kąt 90°. 
Północ magnetyczna jest to punkt, który 
wskazuje każdy kompas magnetyczny. 
Jego położenie jest zmienne i w roku 2003 
znajdował się w pobliżu kanadyjskich Wysp 
Królowej Elżbiety (78°18'N; 104°W).
 

 

 

Ponieważ bieguny magnetyczne nie leżą na 
końcach tej samej średnicy Ziemi, południki 
magnetyczne, w odróżnieniu od południków 
geograficznych, nie są łukami wielkich kół.

Południk magnetyczny to południk 
wskazywany w danym miejscu przez igłę 
magnetyczną.

 

 

Do określenia i utrzymani kursu statku 
powietrznego stosuje się busole 
magnetyczne. 
Zasada działania busoli magnetycznej jest 
oparta na wykorzystaniu właściwości pola 
magnetycznego Ziemi.

Pole magnetyczne Ziemi w każdym swym 
punkcie charakteryzuje się:

• całkowitym natężeniem pola 
magnetycznego,

• inklinacją magnetyczną, 

• deklinacją magnetyczną.

 

 

Całkowitym natężeniem pola 
magnetycznego Ziemi nazywa się siłę, z 
jaką pole magnetyczne Ziemi działa w danym 
punkcie na biegun jednostkowy igły 
magnetycznej.

Linie łączące na mapie punkty o jednakowej 
wartości natężeniem pola magnetycznego 
Ziemi nazywa się 

izodynamami.

 

 

Inklinacja magnetyczna to kąt zawarty 
między płaszczyzną poziomą i osią swobodnie 
podwieszonej igły magnetycznej.

Igła magnetyczna podwieszona lub podparta 
swobodnie w środku ciężkości umieszczona w 
polu magnetycznym Ziemi ustawi się zgodnie 
z kierunkiem całkowitego natężenia pola 
magnetycznego. Igła magnetyczna przyjmuje 
na biegunie magnetycznym położenie 
pionowe, a na równiku magnetycznym 
poziome.

 

 

Wartość inklinacji magnetycznej zmienia się 
od 0º do    ± 90º. Uważa się za dodatnią, 
gdy opuszczony jest północny koniec igły 
magnetycznej, a za ujemną, gdy opuszczony 
jest południowy koniec igły.

Izoklina – linia biegnąca na mapie wzdłuż 
miejsc o takiej samej wartości inklinacji 
magnetycznej.

 

 

Deklinacja magnetyczna (ΔM) jest to kąt 
zawarty między północnym kierunkiem 
południka geograficznego i północnym 
kierunkiem południka magnetycznego. 

Mierzy się od północnego kierunku południka 
geograficznego na wschód ze znakiem „+/E”, 
na zachód ze znakiem „ –/W ” od 0º do ±180º. 

 

 

 

 

Linia łącząca na mapie punkty o 
jednakowej rocznej zmianie deklinacji nosi 
nazwę 

izopory.

Agona

 - linia biegnąca na mapie 

(geograficznej lub magnetycznej) wzdłuż 
miejsc o zerowej wartości deklinacji 
magnetycznej. 
 

Izogona

 - linia biegnąca na mapie 

(geograficznej lub magnetycznej) wzdłuż 
miejsc o takiej samej wartości deklinacji 
magnetycznej. 

 

 

 

 

Deklinacja magnetyczna jest nanoszona 

na mapach magnetycznych i niektórych 
mapach geograficznych (głównie 
nawigacyjnych).

Anomalie magnetyczne wpływają na 

dokładność wskazań busoli magnetycznej w 
zasadzie na wysokościach do 1500 – 2000 m.

 

 

PODSTAWOWE KIERUNKI

 

 

Do określenia i utrzymani kursu 

statku powietrznego stosuje się busole 
magnetyczne.  .

W busoli magnetycznej wykorzystuje 

się właściwości igły magnetycznej 
ustawiania się w płaszczyźnie południka 
magnetycznego.

We współczesnych busolach zadania 

igły magnetycznej spełnia zespół  
magnetyczny, zwany różą busoli.

 

 

 

 

 

 

 

 

Błędy busoli magnetycznej:

Pomiar kierunku lotu SP, przy wykorzystaniu 
własności magnetycznych Ziemi, jest 
obarczony wieloma błędami.

Zastój róży busoli ( błąd tarcia) – jest to 
kąt o jaki nie wraca do swojego pierwotnego 
położenia róża busoli odchylona od 
południka magnetycznego (busoli) o mały 
kąt (do 5

0)

. 

Zastój jest spowodowany zużyciem 
(niesprawnością) igły, na której oparta jest 
róża busoli lub zużyciem (niesprawnością) 
łożyska na którym oparta jest igła. Zastój 
róży busoli sprawdza się przed kompensacją 
busoli.

 

 

  Pociąganie cieczą róży busoli – błąd 

ten powstaje w czasie zakrętów w wyniku 
bezwładności cieczy 

(najczęściej ligroina)

 w 

której zanurzona jest róża wiatrów, w 
przypadku długotrwałego zakrętu ciecz 
wypełniająca busolę na skutek tarcia o 
obudowę zostaje wprawiana w ruch 
obrotowy pociągając (obracając) różę busoli. 
Po zakończeniu zakrętu ciecz przez pewien 
czas obraca się dalej pociągając za sobą 
różę busoli, co opóźnia jej powrót do 
południka magnetycznego. Czas uspokojenia 
róży busoli przy silnym pociąganiu może 
dochodzić do 1-2 min w zależności od 
prędkości kątowej, lepkości cieczy, 
temperatury..

 

 

  Błąd montażowy -  po zamontowaniu 

busoli na statku powietrznym zdarza się, że 
płaszczyzna symetrii busoli nie leży w osi 
podłużnej statku powietrznego lub nie jest 
do niej równoległa. W takim przypadku 
wskazania busoli będą obarczone błędem 
równym odchyleniu kątowemu kreski busoli 
od osi symetrii statku powietrznego. 

Błąd ten wykrywa się w czasie kompensacji 
dewiacji i usuwa razem z dewiacją stałą 
przez odpowiedni obrót obudowy busoli o 
wartość tego błędu.

 

 

Błąd  zakrętu północnego.
Istota tego błędu polega na tym, że podczas 
wykonywania skoordynowanego zakrętu, 
róża busoli ma taki sam kąt przechylenia jak 
i samolot, a cały czas jest także poddana 
dodatkowemu oddziaływaniu pionowej 
składowej pola magnetycznego Ziemi oraz 
sile odśrodkowej wykonywanego zakrętu, co 
powoduje dodatkowy obrót róży busoli 
zawsze w kierunku bieguna północnego (na 
półkuli północnej). Błąd ten występuje w 
czasie zakrętów na kursach północnych i 
południowych (nie występuje na kursach 90° 
i 270°).

 

 

 

 

  Błąd wywołany działaniem 

przyspieszenia – powstaje na wskutek nie 
pokrywania się środka ciężkości róży busoli 
z punktem podparcia. Jeżeli na busolę 
działają przyspieszenia liniowe np. w czasie 
rozpędzania i hamowania to powstaje 
moment odchylający różę od położenia 
równowagi, błąd ten ma największą wartość 
przy zmianach prędkości podczas lotu na 
kursach wschodnich i zachodnich.

 

 

Przyspieszenie  lub  hamowanie  na  kursach 
północnych  i  południowych  nie  powoduje 
znaczących 

zakrętów 

róży 

kompasowej, 

ponieważ oś obrotu róży znajduje się na jednej 
linii  ze  środkiem  jej  ciężkości  (nie  ma 
znaczących momentów sił).
Wartości 

błędu 

przyspieszenia/hamowania 

rosną  jednak  wraz  ze  zbliżaniem  się  samolotu 
do  bieguna,  gdyż  rośnie  wówczas  wartość 
inklinacji.

 

 

Podsumowując, można uogólnić 

powstanie błędu przyspieszenia/hamowania 
jako powiedzenie:

- „przyspieszanie przybliża północ" - P-P-P,    
    

- „hamowanie przybliża południe" - H-P-P.

 

 

- „hamowanie przybliża południe" - H-P-P,

- „przyspieszanie przybliża północ" - P-P-P.

 

 

  Dewiacja busoli  (ΔB)  jest to kąt o jaki 

odchyla  się  od  północnego  kierunku 
południka 

magnetycznego 

igła 

magnetyczna 

busoli 

na 

statku 

powietrznym.  Dewiacja  jest  wyrażana  w 
stopniach  i  mierzona  od  północnego 
kierunku  południka  magnetycznego  do 
północnego  kierunku  południka  busoli  na 
wschód  ze  znakiem  plus  i  na  zachód  ze 
znakiem minus.

 

 

 

 

KOMPENSACJA DEWIACJI                              

 (BUSOLI  MAGNETYCZNEJ)

Czynności kompensacyjne sprowadzają się 

do:
- kompensacji dewiacji półokrężnej;
- określenia i usunięcia błędu pozycyjnego 

busoli i dewiacji stałej;
- zarejestrowaniu dewiacji pozostałej 

(końcowej) i sporządzenia wykresu lub tabeli 

dewiacji.
Dewiację busoli określa się przez 

porównanie wskazań busoli ze znanym 

kierunkiem magnetycznym statku 

powietrznego na ośmiu kierunkach.

 

 

 

 

 

 

UTRATA ORIENTACJI GEOGRAFICZNEJ

Po stwierdzeniu utraty geograficznej  nie „tracąc 
głowy” należy:

- włączyć sygnał „NIEBEZPIECZEŃSTWO” (na 
transponderze)  i zgłosić do organu kierującego 
lotami (ATS) o utracie orientacji;

- zapisać czas i kontynuować lot według wskazówek 
organu kierującego (ATS);

- jeżeli jest to możliwe wykorzystać kanał 
radionamierzania;

- w oczekiwaniu na pomoc sprawdzić swoje 
obliczenia, sprawdzić pracę przyrządów (busoli) i 
starać się ustalić swoją pozycję poprzez zliczanie 
drogi.

W przypadku utraty orientacji geograficznej w 
pobliżu granicy państwowej przyjąć kurs w głąb 
własnego terytorium i na nim przejść do 
wznawiania orientacji.