Prof. dr hab Mariusz Jędrzejko

Wykład I

Istota i charakter

patologii społecznej

Ramy programu

• Wprowadzenie w istotę oraz socjologiczne i

pedagogiczne

rozumienie

zjawisk

patologii

społecznej,

a

także

postrzegania

ich

w

perspektywie holistycznej.

• Przedstawienie

patologii

społecznej

jako

konsekwencji

zaburzeń

rozwoju

społeczno-

ekonomicznego, narastania dysproporcji, jak ich
uwarunkowań kulturowych.

• Omówienie

wybranych

zjawisk

patologii

społecznej, silnie rozwijających się w polskim
społeczeństwie, jak również interakcji pomiędzy
poszczególnymi przejawami patologii społecznej.

• W każdym z wykładów opis zjawisk i analiza ujęta

będzie z perspektywy społecznej, prawnej,
etyczno-moralnej i zdrowotnej.

Literatura obowiązkowa:

R.

Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 197-222, 225-234,
249-251)

A. Giddens, Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2004 (227-237, 348-352)

Patologie społeczne, cz. I red. M. Jędrzejko, Wyd. Aspra JR,

Warszawa 2006 (rozdział I).

Narkotyki i narkomania, red. W. Bożejewicz, M. Jędrzejko,

Pedagogium 2007.

J. Hołówka, Etyka w działaniu, Prószyński i S-Ka, Warszawa 2002,

s. 139-158.

M. Jarosz, Władza, przywileje, korupcja, PWN, Warszawa 2004

(176-198, 199-219)

B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa,

Warszawa r. VIII

Kryteria zaliczenia przedmiotu :

• Obecność na zajęciach (nieobecność na wykładzie

wymaga indywidualnego zaliczenia zakres
przedmiotowego)

• Znajomość wskazanej literatury;

• Przygotowanie prac zaliczeniowych zgodnie z

wytycznymi wykładowcy (typologia zjawisk patologii
społecznej, udział w programie badawczym nt.
patologii społecznych);

• Zaliczenie egzaminu pisemnego (1 pytanie opisowe,

2 pytania szczegółowe).

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

Dlaczego człowiek postępuje źle:

• … bo jest to następstwo grzechu (jesteśmy

naznaczeni grzechem)?

•…

bo jesteśmy z natury ułomni?

• … bo zło smakuje?

•…

czynimy źle, bo nie rozumiemy swojego

postępowania?

•… postępujemy źle bo takich zachowań się

nauczyliśmy, bo nie rozróżniamy dobra od zła?

• …

bo postrzegamy świat w wąskiej

perspektywie?

•… bo kierują nami popędy a nie rozsądek?

• …

bo ludziom złym lepiej się powodzi?

• …bo nie zadano nam właściwych wzorców?

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

Czemu jest posłuszny

człowiek?

Prof. Bogdan Suchodolski:

 Potrzebom domagającym się zaspokojenia lub organizacji

praktycznej działalności czy surowym apelom „wewnętrznego

głosu”?

 Człowieka charakteryzuje wewnętrzna sprzeczność:

rozdroże: wchodzimy na nie z konieczności ale z wahaniem i

niepokojem.

Oskar Wilde:

Na tym naszym świecie istnieją dwie tragedie: pierwsza

polega na tym, że się nie osiąga tego czego się pragnie;

druga na tym, iż właśnie się to osiąga. Ale tylko ta druga

tragedia jest tragedia prawdziwą.

Dylemat człowieka:

Człowiek między heroizmem a hedonizmem (szczęście

powszechne)

Człowiek a patologie i dewiacje

Dobro

Zło

Lepsze

Gorsze

?

!

Człowiek a patologie i dewiacje

Dobro

Zło

Lepsze

Gorsze

• Wymaga pracy

• Wymaga wstrzemięźliwości

• Wymaga odwagi

• Wymaga wytrwałości

• Przynosi owoce po czasie

• Widoczne z perspektywy czasu

• Wymaga asertywności

• Łatwe

• Zaspokaja pożądanie

• Pozbawione odwagi

• „Lekki owoc”

• Natychmiastowe, łatwiejsze

• Szybkie, jednorazowe

• Przyjemniejsze

Między złem a patologią

Zło jako przedmiot badań

Zło – choroba – medycyna

Zło – cierpienie – psychologia

Zło – grzech – etyka, teologia

Zło – przestępstwo – prawo

Zło (społeczne )

– wojny,

terroryzm, wyzysk, bezrobocie,

patologie – nauki społeczne

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

Przyczyny obecności zła

w życiu człowieka

•

natura zła

– brak obecności dobra

Wypadek samochodowy – brak wiedzy o przepisach, nadmierna

pewność siebie, brawura

Przestępstwo – wzorce środowiskowe, sytuacja bytowa, stan pod

wpływem narkotyku

Niepowodzenie w nauce – brak systematyczności, lenistwo, brak

wsparcia w nauce

•

zło nie istnieje w samodzielnej pozytywnej

postaci bytowej

• nie ma formy ani istnienia

•

nie ma wzorcowej przyczyny istnienia zła

• zło jest realnym zaprzeczeniem dobra

Zasadniczą przyczyną występowania zła

(patologii) jest niedoskonałość człowieka

„Wybuchy” zła:

Sprawcą człowiek:

wojny,

terroryzm, narkomania, prostytucja,

korupcja, mobbing, agresywne

subkultury

Sprawcą człowiek i natura:

huragany, zmiany klimatyczne,

globalne ocieplenie

Sprawcą natura:

trzęsienia ziemi, tsunami

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

Zło jest zawsze brakiem jakiegoś dobra, które w danym

bycie powinno się znajdować, jest niedostatkiem. Nigdy

jednak nie jest całkowitą nieobecnością dobra.

Św. Augustyn, Jan Paweł II

Problem do przemyślenia:

Czy człowiek bez

ograniczeń może

stanowić co jest dobre, a

co jest złe?

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

Jeśli może to:

•

może stanowić o tym kto jest dobry a kto

jest zły

•

może podejmować wszelkie decyzje wobec

tego co dobre a co jest złe

• może decydować. o losie tego co dobre a co

złe

może zdecydować, że:

 ludzi złych można unicestwić

 ludzi myślących inaczej można izolować

 pewne grupy ludzi można izolować i

unicestwiać

Człowiek a patologie i dewiacje

Patologie - odwieczny problem człowieka

•

alkoholizm (od Noego)

• narkotyzowanie się – 4000 lat (Egipt, Babilonia)

• prostytucja – starożytne Grecja i Rzym, Babilonia

• szajki złodziejskie – starożytność

• niewolnictwo – od zarania zorganizowanych dziejów

• subkultury – XIX wiek

• korupcja – Kodeks Hammurabiego

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

Co jest patologiczne – co jest
normalne?

Normalne

– zachowania normalne to takie, które nie

odbiegają od powszechności,
są najczęstsze, powszechne oraz akceptowane społecznie.

To co odbiega od normalności

– jest nienormalne,

anormalne, odmienne, patologiczne

Normalność określają kryteria:

• Społeczne

• Kulturowe

• Historyczne

Kryteria normalności i nienormalności mogą się
zmieniać:

• w długiej perspektywie czasowej (wieki)

• w krótkiej perspektywie czasowej (pokolenie, kilka lat)

Nie ma patologicznych społeczeństw, nie ma patologicznych kultur.

Patologiczni mogą być pojedynczy ludzie, patologią mogą być objęte grupy ludzi.

POSTĘPOWANIE

PORZĄDNEGO

CZŁOWIEKA –

PRAWIDŁOWE, ZGODNE Z

NORMAMI I OCZEKIWANIAMI

SPOŁECZNYMI

POSTĘPOWANIE

DEWIANTA, CZŁOWIEKA

PATOLOGICZNEGO

–

NP. PRZESTĘPCY

NIEPRAWIDŁOWE Z PUNKTU

WIDZENIA NORM SPOŁECZNYCH

– PONIEWAŻ JEST SPRZECZNE Z

NORMAMI PRZYJĘTYMI

W SZERSZEJ KULTURZE

ALE PRAWIDŁOWE

Z PUNKTU WIDZENIA

STANDARDÓW,

JEGO SUBKULTURY

Norma i

brak normy

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

Człowiek między normą a brakiem normy

Norma:

Praca

Szanuj pracę
Pracuj aktywnie – będziesz żył lepiej
Pomagaj innym – będzie się tobie lepiej pracowało

Brak normy:

Bezrobocie:

Bierz każdą pracę
Nie narzekaj – na twoje miejsce znajdą się inni
Nie interesuj się innymi – myśl o sobie

Patologie

i zjawiska negatywne

• bezrobocie

• mobbing

• frustracje

• pracoholizm

• napięcia

• strach

Normy są kulturowe

• Normy są historyczne

• Normy są zmienne

Przestrzegamy takich norm jakie

towarzyszyły nam w procesie

socjalizacji i wychowania

Podstawowych norm dostarcza

rodzina, szkoła, środowisk

rówieśnicze

Cechy norm:

Normy i sankcje:

Norma

- to kanon postępowania akceptowany w

społeczeństwie (państwie) przestrzegamy tych

norm, w których zostaliśmy wychowania

przestrzegamy tych norm, które uznajemy za

własne

przestrzegamy tych norm, które nam sprzyjają

Każdej normie towarzyszą sankcje i zachęty

Sankcja

- to reakcja na działanie niezgodne z

normami (sankcje formalne i nieformalne, sankcje

prawne, moralne)

Prawo

- to norma określona przez rząd (władzę), to

sankcja formalna

Niedostosowanie społeczne

INTERES SPOŁECZNY

Zjawisko złożone

Zjawisko

związane

z rzeczywistością

społeczną

Zjawisko

wielopostaciowe

Zjawisko

zmienne

kulturowo

i historycznie

Szkodzi:

• stosunkom społecznym;

• relacjom interpersonalnym;

• rozwojowi społecznemu

• rozwojowi ekonomicznemu

• pozycji grupy
społecznej

• rodzinie

• ogranicza
szanse
rozwojowe

• sprzyja
rozwojowi
patologii

• wywołuje szkody
zdrowotne
(somatyczne i psychiczne)

Pojęcie patologii społecznej

Dewiacja pierwotna i wtórna

Dewiacja pierwotna – zachowania będące skutkiem negatywnego oddziaływania społecznego.
Jednostka działa (lub zaniechuje działania), w sposób odbiegający od norm, co określane jest w
społeczeństwie jako zachowanie dewiacyjne. Reakcją społeczną jest potępienie lub kara.

Dewiacja wtórna – reakcja człowieka będąca odpowiedzią na społeczną reakcję ma jego dewiację.
Jednostka uznana za dewianta przyjmuje na trwałe (na dłużej) te normy, które są społecznie
potępiane.

Dewiacja

– devio – zboczenie z drogi

Patologia

– patos - choroba

Dewiacja

to zachowanie lub stany traktowane jako „odmieńcze” –

nie spełniające stereotypów zachowań, w sensie negatywnym lub

pozytywnym.

Dewiacja negatywna – potępienie

Dewiacja pozytywna - akceptacja

Maria Łoś definiuje dewiację jako zachowania lub stany rzeczy
traktowane jako „odmieńcze” – nie spełniające stereotypowych
oczekiwań – w sensie negatywnym bądź pozytywnym.
Podobnie traktuje pojęcie dewiacji J. Kwaśniewski, określając je jako
wszystkie zachowania jednostkowe lub zbiorowe, które wykraczają
poza obszar społecznej obojętności i wywołują potępienie (repulsję)
lub też silną aprobatę (apulsję). To pierwsze można nazwać dewiacją
negatywną, drugie – mianem dewiacji pozytywnej.

Pojęcie patologii i dewiacji społecznej

E. Durkheim:

wszystko, co normalne, jest wprawdzie pożyteczne

lub przynajmniej konieczne, ale nie wszystko, co

pożyteczne jest normalne

Zachowania normalne

Dewiacje, patologie

Dewiacje, patologie

kontrola społeczna nakłada kaganiec tej „bestii ludzkiej”

i zmusza ją do przestrzegania norm

.

Patologie jako wynik konfliktu i buntu

Jednostka

oczekiwania

możliwości

Innowacja

bunt

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

Teza Emila Durkheima:

Wszystko co jest normalne, jest wprawdzie pożyteczne lub
przynajmniej konieczne, ale nie wszystko co jest pożyteczne jest
normalne.

Anomia

– stan beznormia, zanik uznania wszelkich norm

społecznych, brak poczucia związku z nimi.

Normy społeczne są zmienne

. Mogą ewoluować mogą się

zmieniać gwałtownie.

Durkheim twierdzi, że źródła dewiacji tkwią w naturze człowieka -

człowiek ma naturę zwierzęcą i egoistyczną

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

Teoria Roberta Mertona:

-

Źródła dewiacji tkwią w społeczeństwie

- Anomia to załamanie zdarzające się strukturze
kulturowej, występujące zwłaszcza wtedy, kiedy istnieje
silna rozbieżność pomiędzy normami i celami kulturowymi
a społecznie ustrukturowanymi możliwościami działania
członków grupy zgodnie z tymi normami.

Według Mertona struktura społeczna to hierarchia społeczna,
społecznie zorganizowany system zależności

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

Teoria Travisa Hirshiego:

-

jednostka zachowuje się dewiacyjnie w przypadku, gdy

więzi z porządkiem konformistycznym zostaną w jakiś
sposób naruszone lub zerwane

- teoria Hirshiego jest teorią kontroli społecznej

Cztery komponenty więzi społecznej:

• PRZYWIĄZANIE

• ZAANGAŻOWANIE

• ZAABSORBOWANIE

• PRZEKONANIE

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

Teoria Maurice LeBlanca:

- zachowanie dewiacyjne jednostki zależy
od przebiegu jej socjalizacji

Leblanc wyróżnia w etiologii zachowań dewiacyjnych cztery
typy zmiennych:

• PRZYWIĄZANIE

• ZAABSORBOWANIE

• POWŚCIAG WEWNĘTRZNY

• POWŚCIĄG ZEWNĘTRZNY

Patologie społeczne a wykluczenie i marginalizacja

Bieda
Nierówne szanse startu życiowego
Niskie status społeczny
Niska wiedza
Niepełnosprawność
Rasa – narodowość – wyznanie
Bunt
Wycofanie

Alkoholizm
Nikotynizm

Bezrobocie

Przestępczość
Mobbing

Narkomania

Korupcja
Shopping

Sekty

Infoholizm

Prostytucja

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

NARKOMANIA

WOJNA

CZŁOWIEK I SPOŁECZEŃSTWO POSIADAJĄ OGRANICZONE I

RÓŻNE ŚRODKI PRZECIWDZIAŁANIA ZŁU ORAZ PATOLOGII

WYCHOWANIE
EDUKACJA
PROFILAKTYKA
DZIAŁANIA PRAWNE - PRZECIWDZIAŁANIE

POLITYKA MIĘDZYNARODOWA
SOJUSZE
WYCHOWANIE

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

Zło i patologia jako następstwo wykolejenia społecznego

Zwichnięta socjalizacja

– czynnikiem

etiologicznym zachowań dewiacyjnych

są niedostatki w socjalizacji dziecka

(błędy wychowawcze rodziców)

Demoralizacja

(przyczyną demoralizacji

jest wpływ - na jednostkę prawidłowo

wychowaną – innej obyczajowości,

kultury, o wartościach różnych od tych

przekazywanych w procesie socjalizacji.

Jednostka przyjmuje nowe wartości ale

nie potrafi się do nich w pełni

przystosować

Socjalizacja podkulturowa

– ma miejsce przy prawidłowo

przebiegającej socjalizacji, jednak normy i wartości

wpajane jednostce są sprzeczne z ogólnie przyjętymi w

społeczeństwie

Czesław Czapów – Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 1971.

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

Siła oddziaływania zła - patologii

W małej grupie

(silniejsze, bardziej widoczne,

tworzy większe zagrożenia)

W dużej grupie

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

Człowiek i odpowiedzialność

JESTEŚMY ODPOWIEDZIALNI:

• PRZED SOBĄ

• ZA SIEBIE

• PRZED INNYMI

• ZA KONSEKWENCJE SWOICH CZYNÓW

Roman Ingarden – Książeczka o człowieku, Warszawa 1970

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

Wnioski:

• współcześnie rośnie liczba czynników patologicznych i
dewiacyjnych

•

„szansa” na spotkanie z nimi jest wyższa

• część patologii społecznych jest destygmatyzowana

•

istnieje wysoki stopień społecznej obojętności wobec

„drobnego” zła

• istnieje zróżnicowanie do podejścia oceny patologii społecznej

•

istnieje silny związek przycznowo-skutkowy pomiędzy różnymi

przejawami patologii społecznej

• wielu ludzi ma problem z oceną tego co jest dobre a co jest złe

•

dla wielu zło jest środkiem osiągania dobra

• zło i dobro są oceniane w wąskiej perspektywie (moje dobro,
moje zło)

•

zło/patologia jest wielopostaciowe

Pojęcie patologii społecznej - podsumowanie

Patologie i dewiacje są nieodłączną częścią życia społecznego

Rozwój patologii i dewiacji determinują głównie czynniki

społeczno-ekonomicze i kulturowe

Rozwojowi patologii sprzyjają nierówności społeczne,

marginalizacja

i wykluczenie

Patologie – są z natury negatywne

Dewiacje – mogą być negatywne lub pozytywne

Patologie – to zjawiska, zachowania, typy funkcjonowania

nie akceptowane społecznie

Patologie indywidualne (grupowe) i instytucjonalne

Patologie – zjawisko zmienne w czasie (jakościowo i ilościowo)

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

Nie ma ludzi z natury złych

,

są tylko ludzie, którzy

nie doświadczyli

w wystarczającym zakresie

owoców dobra

.

Człowiek w świecie zła – człowiek wobec zła

Temat następnego wykładu

Historyczne i

współczesne teorie

patologii i dewiacji

społecznej

Literatura do zapoznania się przed

wykładem:

Patologie i dewiacje społeczne

red. M. Jędrzejko, rozdz. I autorstwa

dr Marty Petrykowskiej