Źródła staropolskiego ziemskiego prawa sądowego

Źródła historiograficzne



Kroniki (kronika Thietmara z l. 908-1118, Kosmasa

do 1125 r., Kronika Galla Anonima z l. 1113-1117,

Wincentego Kadłubka doprowadzona do 1202 r.,

Janka z Czarnkowa obejmująca lata 1333-1384,

Jana Długosza z l. 1455-1480), roczniki

(świętokrzyski po 1122 r.), żywoty świętych (żywot

św. Wojciecha z XI w.)



księgi uposażeń (Księga Henrykowska 1270 r.)



Dokumenty (Dagome iudex z ok.. 990 r.):

Przywileje i statuty

Inne akty stwierdzające czynności prawne (dyplomy

monarsze nadań majątkowych, monarsze

stwierdzenia czynności prawnych, akty sądowe,

akty prywatne (umowy, czynności jednostronne)

Spisy prawa zwyczajowego



Księga Elbląska



Zwyczaje i prawa ziemi łęczyckiej (Constitutiones

Lancicienses) – kon. XIV w.-pocz. XV w. – głównie

prawo karne [Statuty Kazimierza Wielkiego nie

obowiązywały na dzielnicy łęczyckiej]



Zwyczaje ziemi mazowieckiej z XV w. – 24

artykuły głównie z prawa prywatnego i częściowo

karnego



Prawo zwyczajowe ziemi krakowskiej – w Statucie

Łaskiego z 1506 r., jedyny zbiór potwierdzony

przez króla

Księga elbląska – Najstarszy

zwód prawa polskiego



Powstała po 1253 r., przed 1320 r.



Spisany przez urzędnika krzyżackiego dla celów

sądowych państwa zakonnego nad ludnością

polską



Dowód na osobowość prawa, wstęp + 29

artykułów, zawiera normy prawa karnego,

procedury sądowej, prawa spadkowego,

sąsiedzkiego



niedokończony

Prawo stanowione – początek

rozwoju



Przywileje monarsze – indywidualne,

stanowe, generalne (Władysława

Laskonogiego dla Małopolski w Cieni w

1228 r. i Wacława II Lutomyślu w 1291

r.)

Przywileje immunitetowe

Zezwolenia na lokacje wsi i miast



Statuty – sporadycznie – powstawały

na wiecach (conventiones,

convocationes)

Statuty Kazimierza

Wielkiego



Połowa XIV w.; starszy wielkopolski z Piotrkowa z l. 1356-1362 (34

artykuły); młodszy małopolski z Wiślicy (59 artykułów)



Ustrój państwa, 2/3 przepisów to prawo karne, postępowanie

sądowe, szczątkowo prawo cywilne



Statuty rozwijały się począwszy od koń. XIV w.: dodawano tzw.

ekstrawaganty = drobne ustawy Kazimierza Wielkiego i

następców; prejudykaty = orzeczenia w formie kazusów; petyta =

projekty ustaw;



Od przełomu XIV i XV w. – tworzenie jednego statutu małopolsko-

wielkopolskiego, tzw. zwody (wielkopolski ok. 50 i małopolski ok.

100 artykułów); najpowszechniejsze w XV w. były tzw. dygesta -

130 artykułów;



Dygesta wydrukowano w zbiorze tzw. Syntagmata 1487-1489 w

Lipsku; ogłoszone przez Jana Łaskiego w 1506 r.;



małe znaczenie praktyczne do 1454 r. (przywilej nieszawski), kiedy

to król nakazał sądzenie szlachty wg prawa pisanego



Tłumaczenia Statutów na język polski – poł. XV w. Świętosława z

Wojcieszyna

Statuty Kazimierza Wielkiego – główne zasady



Prawo nie działa wstecz -

Cum omnes constitutiones et statuta legem imponant rebus

et negotii presentibus et futuris et non preteritis

"Gdyż wszystkie ustawienia i statuta

wkładają rzeczom a dziejom przyjdącym, nie przeminęłym"



Zwyciężony w procesie sądowym winien uczynić zadość wyrokowi zanim jeszcze opuści

sąd" -

Quia victus tenetur victori satisfacere ... neque de iudicio prius recedat, nisi

satisfaciat de eo in quo est condemnatus



Nikt nie może czerpać korzyści z popełnionego bezprawia -

inobedientes de malitia

ipsorum commodum non deportant

- "nieposłusznym złoczyństwo nie przyniesie

korzyści".



Nikt swego prawa nie może zostać podstępnie pozbawiony -

iure suo nullus debeat

defraudari

"Nikt ze swego prawa ma być schytrzon a chytrze pozbawion" (1459)



Nikomu nie wolno odmawiać prawa do obrony, która jest prawem naturalnym -

cuilibet

sua defensio et tuitio, cum iuris sit naturalis, non est deneganda



Zawinione niestawiennictwo powoda (

contumacia

) jest czymś większym niż

niestawiennictwo pozwanego -

contumacia actoris...est maior quam rei

. W przekładzie

Swiętosława z Wojcieszyna reguła ta brzmi: "niestanie powodowo jest większe niźli

sąprzowo"



Nie należy wzruszać sprawy prawomocnie zakończonej -

Quamvis negotia mortua et

finita, quasi contra naturam, difficile sit retractare

- W przekładzie Swiętosławowym

zasada ta brzmi: "Jakokole rzeczy umorzone a dokonane przeciwko przyrodzeniu trudno

mają być odmienione"



Powód winien pozywać do sądu właściwego dla pozwanego -

actor forum rei undique

sequi debeat



W sądach nie powinno być pośpiechu w sądzeniu spraw -

Licet in pluribus casibus

celeritas commendetur, tamen autem celeritas in iudiciis et causis expediendis

rationabiliter quandque non est observanda, sed potius amplianda et dilatanda ex eo

quod iudicantem cuncta oportet rimari

- "Aczkolwiek w wielu rzeczach rączość chwalona

bywa, wszakoż ta rączość w sądzach a w rozprawieniu rzeczy, roztropnie niegdy ma być

powściągniona, gdyż sądzący potrzebno jest wszego się badać"

Prawo stanowione – c.d.



Inne statuty – np. warcki z 1423 r. – uchwalony na

sejmie walnym w Warcie, potwierdzony przez

Władysława Jagiełłę; ok. 30 artykułów, które rozwijały

i uzupełniały postanowienia Statutów Kazimierza

Wielkiego



Przywileje - budziński 1355, koszycki 1374,

piotrkowski 1388, czerwiński 1422, warcki 1423,

jedlneńsko-krakowski 1430-1433, nieszawski 1454



Edykty – dotyczyły spraw wyznaniowych i

wojskowych (wieluński przeciwko heretykom z 1422

r.)



Dekrety – handel i cła



Ordynacje – organizacja żup solnych

Prawo stanowione – c.d.



Królewskie

uniwersały

edykty

dekrety

Artykuły wojskowe

ordynacje górnicze

przywileje inkorporacyjne



Sejmikowe – lauda



Sejmowe – konstytucje sejmowe od koń. XV w.,

od 1543 r. w języku polskim, od 1576 r.

drukowane i rozsyłane do grodów w celu ich

oblaty w księgach; uniwersały poborowe, inne

uniwersały

W stronę kodyfikacji – Statut

Łaskiego



1506 r. – z inicjatywy króla Aleksandra

Jagiellończyka i sejmu radomskiego 1505 r.



Jan Łaski, kanclerz koronny



2 części – obie potwierdzone w formie przywileju

królewskiego:

polska – prawo polityczne i sądowe – przywileje

ziemskie i generalne, statuty i edykty monarsze,

konstytucje sejmowe, umowy międzystanowe,

traktaty międzynarodowe, „Zwyczaje ziemi

krakowskiej”, krótki spis „Processus iuris”

niemiecka – „Zwierciadło saskie”, „Weichbild

magdeburski” w tłumaczeniu Konrada z

Sandomierza, prawo lubeckie, traktat o prawie

rzymskim z XIV pt. „Summa Rajmunda

Partenopejczyka”



charakter porządkowy, nie ma nic wspólnego z

nowożytną kodyfikacją

W stronę kodyfikacji – Formula

Processus



1520 r. – sejm powołuje komisję kodyfikacyjną:

delegaci szlacheccy + doktorzy prawa

kanonicznego i rzymskiego



1523 r. – opracowanie działu obejmującego

postępowanie sądowe



Formula processus iudiciarii

z 1523 r. – jedyna

nowożytna kodyfikacja do końca Rzeczypospolitej

– jedynie dla Małopolski, Kujawy przyjęły ją w

1528 r., Wielkopolska w 1553 r., Mazowsze w

1577 r. – 111 artykułów – I część: przepisy

normatywne, II część: formuły procesowe



Zbiór Zygmunta I 1524 r.

W stronę kodyfikacji XVI-XVII

w.– Korektura Praw



1532 r. – nowa komisja (6 deputatów: 4 szlacheckich i 2

duchownych)



1532 r. przygotowanie i ogłoszenie drukiem projektu pt.

Correctura iurium (Korektura Praw) – inna nazwa: korektura

Taszyckiego



całościowa kodyfikacja o charakterze ogólnopaństwowym – 929

artykułów, 5 ksiąg (I. źródła prawa, ustrój państwa i sądów, II.

prawo procesowe, III. prawo rodzinne i spadkowe, IV. prawo

zobowiązań i karne, V. zbiory formuł procesowych); wyraźny

podział na prawo polityczne i sądowe



oparty na Statucie Łaskiego, późniejszych konstytucjach

sejmowych i edyktach królewskich, zwyczajach ziemi krakowskiej



miała za zadanie poprawy zwyczajowego prawa



1534 r. – sejm piotrkowski odrzucił projekt – przekroczenie

założeń ruchu egzekucyjnego, za dużo nowości



kolejne komisje kodyfikacyjne w 1588 r., 1601 r., 1607 r., 1609 r.,

Dekret kasujący tzw. korekturę praw

Taszyckiego uchwalony 13.12.1534 r.



13 XII 1534, Piotrków

Senatorowie i posłowie ziemscy na sejm walny

piotrkowski, wyznaczeni przez króla do

przejrzenia spraw, które miały być rozważone na

sejmie, a w szczególności projektu korektury praw

(pospolicie zwanego nowymi prawami), uznają, że

te nowe prawa jako wysoce kontrowersyjne niosą

w sobie groźbę głębokiego rozłamu i zamieszek w

społeczeństwie i z tego powodu w całości na

zawsze je odrzucają.

W stronę kodyfikacji XVIII w. – Zbiór Praw

Sądowych i Kodeks Stanisława Augusta



postulaty na sejmach 1744, 1748, 1750, 1752, 1764, 1768, 1773-5 (tu

częściowa kodyfikacja prawa wekslowego z 1775 r.)

Zbiór praw sądowych (Kodeks Zamoyskiego)



1776 r. – powołanie komisji na czele z Andrzejem Zamoyskim, członkiem

Józef Wybicki – opracowanie kodyfikacji prawa ziemskiego dla całej

Rzeczypospolitej: Korony i Litwy



1778 r. – przedłożenie projektu Zbioru Praw Sądowych – 115 artykułów,

systematyka rzymska (I część: prawo stanów, publiczne, osobowe, II

część: prawo prywatne – spadkowe, zobowiązaniowe, rodzinne III część:

ustrój sądów, procedura, prawo wekslowe), kompromis ziemiańsko-

mieszczański, nowości w prawie prywatnym: kurateli i opieki,

zobowiązaniach, ciągle kwalifikowana kara śmierci,, idee humanitaryzmu

w procedurze karnej,



1780 r. – sejm odrzucił projekt jako zbyt radykalny bez dyskusji

merytorycznej

Kodeks Stanisława Augusta



myśl kodyfikacyjna na Sejmie Czteroletnim – Hugo Kołłątaj; art.. VIII

Konstytucji 3 Maja – spisanie praw cywilnych i karnych



2 komisje dla Korony (14 osób) i Litwy (22 osoby): Hieronim Stroynowski,

Józef Januszewicz, Józef Wybicki, Józef Szymanowski



prawo natury, humanitaryzm



projekt nie wyszedł poza fazy wstępne – prace trwały od IX 1791 do III

1792 r.

W stronę kodyfikacji – prywatne

zbiory



Prywatne projekty kodyfikacyjne

Jakub Przyłuski „Statuta Regni Poloniae” 1548; „Leges seu

statuta ac privilegia Regni Poloniae” 1553 (I. ustrój prawa i

stanów, II. skarbowość, III. prawo karne i prywatne, IV. proces, V.

stosunek innych ziem do Korony, VI. wojna)

Kompendium Jana Sierakowskiego „Statutorum Regni Poloniae

methodus” 1554 (47 rozdziałów, układ podobny do Korektury

praw)

„

Zbiór prawa polskiego” Jana Palczewskiego 1555, drukiem w

1561

Jan Herburt „Statuta Regni Poloniae in ordinem alphabeti

digesta” 1563 (potem zbiór statutów i konstytucji w jęz. pol. w

1570 jako „Statuta i przywileje koronne z łacińskiego języka na

polski przełożone, nowym porządkiem zebrane i spisane” –

niezatwierdzone przez sejm 1569 r.): I. prawo publiczne,

stanów, prawo karne i opieka, II. ustrój sądów, proces, prawo

karne, wojna, III. rozmaite akty prawne i ich treść

Stanisław Sarnicki „Statuta i metryka przywilejów koronnych”

1594 – cz. I. statuta głównie prawo polityczne i cz. II metryka

głównie prawo sądowe

Jan Januszowski „Statuta, prawa i konstytucje koronne, łacińskie

i polskie” 1600 – 10 ksiąg

W stronę kodyfikacji – prywatne

zbiory



Dzieła prawnicze

Jan Ostroróg „Memoriał o urządzeniu

Rzeczypospolitej” II poł. XV w.

Andrzej Frycz-Modrzewski „O poprawie

Rzeczypospolitej” 1551

Tomasz Drezner „Processus iudiciarius Regni

Poloniae” 1601, „Institutionum iuris Regni Poloniae”

1613

Teodor Zawacki „Processus iudiciarius” 1612

Mikołaj Zalaszowski „Ius Regni Poloniae” 1699-1702

Teodor Ostrowski „Prawo cywilne narodu polskiego”

1784

Tomasz Kuźmirski „Uwagi nad procesem” 1792

Źródła poznania prawa



Księgi sądowe

– od kon. XIV w., najstarsze krakowskie od

1374 r.: sądy ziemskie, grodzkie, podkomorskie; z początku

jednolite, od XVI w. dzielone na księgi inskrypcji (głównie

nieruchomości), dekretów (wyroki); księgi relacji w sądach

grodzkich (zawierały wpisy aktów publicznych)



Metryka Koronna

– prowadzona od kon. XIV w., zachowała

się od poł. XV w.: akty normatywne, statuty, przywileje, akty

międzynarodowe, akty majątkowe, nadania, wyroki – 343

księgi z l. 1447-1795



Volumina Legum

(VL)

– konstytucje sejmowe od XIV w.;

Józef A. Załuski i Stanisław Konarski opublikowali pierwsze 6

tomów w l. 1732-1739; potem 2 kolejne tomy wydali pijarzy

w 1782 r. z aktami do 1780 r.; te 8 tomów przedrukował

Józef Ohryzko w Petersburgu w l. 1859-1860; Akademia

Umiejętności w Krakowie wydała w 1889 r. tom IX z aktami

do 1792 r., zaś tom X z aktami sejmu grodzieńskiego 1793 r.

opublikowano w 1952 r.



Volumina Constitutionum

– uzupełniony przedruk VL, 1996-,

środowisko krakowskich historyków prawa (Stanisław

Grodziski), t. I vol. 1 1493-1526, vol. 2 1527-1549, t. II vol. 1

1550-1585, t. II vol. 2 1587-1629 (w przygotowaniu)

Document Outline