1

S

krypt na podstawie książki A. Dziadzio „Powszechna historia prawa” Warszawa 2009 r.

Pierwotnie pisałem go pod siebie, więc niestety nie zawiera żadnych żartów, wulgaryzmów ani innych
wstawek , które dałyby mi dużo radości, a was zażenowały;’<.

Systematyka dziadziańska tj. w podręczniku, z wyjątkiem prawa kanonicznego, które jednak

zostało skrótowo opisane we wstępie książki i obowiązuje na egzaminie, dlatego znalazło się też w
skrypcie. Pomijałem rzeczy trywialne, a takie, które uznawałem za nieprzydatne na egzamin
wspominałem tylko zdawkowo.

Zaskoczeniem niechybnie jest dodane na końcu uzupełnienie z wykładu prof. Borkowskiej-

Bagieńskiej z 2010 r. na podstawie skryptu z amuland.pl wstawionego przez nihon91. Kiedy się sam
uczyłem do egzaminu, to wypisałem to, co moim zdaniem A. Dziadzio nie zamieścił w podręczniku lub
opisał zbyt zdawkowo/inaczej/zawilej, a mogłoby się znaleźć na egzaminie.

Good luck, soldiers!

2

Źródła prawa średniowiecza

Państwa barbarzyńskie

1) Wizygoci

Kodeks Euryka II poł V w.

-pierwszy znany spis prawa barbarzyńskiego

-wydany dla ludności gockiej, ale mógł być stosowany do rzymskiej

-wprowadził do prawa Gotów rzymskie konstrukcje prawne

Kodeks Recceswinta VII w.

-zniósł dualizm prawny

-podstawa kształtowania się średniowiecznego prawa hiszpańskiego

Cechy prawa:

-silne oddziaływanie prawa rzymskiego

-rozróżnienie na proces karny i cywilny

-indywidualizacja i subiektywizacja odpowiedzialności karnej

-kary cielesne przeważają nad kompozycyjnymi

-funkcjonował sąd boży i przysięga oczyszczająca

-ustawodawstwo antyżydowskie

Brewiarz Alaryka V w.

-dotyczył ludności galo-rzymskiej

-na podstawie m.in. kodeksu Teodozjusza

-obowiązywał poza granicami państwa np. jako prawo ludności
rzymskiej w państwie frankońskim

2) Burgundowie

Cechy prawa:

-odrębny zbiór prawa dla Burgundów (i procesy mieszane), i Rzymian
(oparty na kodeksie Teodozjusza)

3

-zwyczaj małżeństwa przez kupno lub porwanie

-zwyczaj krwawej zemsty, ale tylko na osobie odpowiedzialnej

-zarówno kary kompozycyjne, jak i cielesne uzależnione od pozycji
społecznej poszkodowanego

-najważniejsze dowody – przysięga i ordalia

3) Longobardowie

Edykt Rotara VII w.

-niewielki wpływ prawa rzymskiego – duży wizygockiego

Edykt Liutpranda VIII w.

-łagodził edykt Rotara

-korzystał w większym zakresie z prawa rzymskiego i kanonicznego

-poza prawem spadkowym umożliwiał wybiórczo stosowanie prawa
rzymskiego na równi z barbarzyńskim

Cechy prawa:

-zasada terytorialności

-odrzucenie prawa rzymskiego

-wspólnotowy charakter prawa majątkowego – duże ograniczenia w
swobodzie testowania (majątek pozostał w rodzie)

-uzależnienie kobiet – brak swobody dysponowania majątkiem,
pozostawanie pod władzą mężczyzny

-zwyczaj snochactwa – ożenienie dojrzałej kobiety z chłopcem, z
którą, do osiągnięcia przez syna dojrzałości, współżył teść

-brak złego zamiaru wykluczał wróżdę

-kary kompozycyjne, cielesne i pozbawienia wolności

-przysięga i sąd boży najważniejszymi środkami dowodowymi

4) Ostrogoci

Edykt Teodoryka VI w.

4

-dotyczył całej ludności

-głównie na prawie rzymskim

Cechy prawa:

-nie znano wróżdy i odpowiedzialności zbiorowej

-zróżnicowanie społeczne wpływało na karę

-kary kompozycyjne i cielesne

Bizancjum

Corpus Iuris Civilis VI w.

Ekloga VIII w.

-modyfikacja kompilacji justyniańskiej na podstawie późniejszych ustaw

cesarskich, prawa kościelnego i zwyczajowego

-prawo cywilne ulega złagodzeniu (większe uprawnienia żony i dzieci)

-większa surowość prawa karnego

Bazyliki/Heksabiblos IX w.

-przyczyniły się do przetrwania prawa rzymsko-bizantyjskiego

-oparte przede wszystkim na ustawodawstwie justyniańskim

-systematyka o dużej przejrzystości

-w Grecji zniesione przez kodeks cywilny po II WŚ

Cechy prawa:

-brak ścisłego rozdziału między prawem kanonicznym a świeckim

-podporządkowanie Kościoła państwu

-zbiory praw kościelnych źródłem prawa – Nomokanony

Monarchia Karolińska

Prawo salickie pocz. VI w.

-wolne od wpływów prawa rzymskiego i wcześniejszych praw germańskich

5

-bardzo drobiazgowa kazuistyka

-kary głównie kompozycyjne

-kryterium wysokości kar - głównie osoba pokrzywdzonego (status społeczny,
etniczny, płeć)

-kara kompozycyjna sposobem wykupienia się od wróżdy i kary śmierci

-odpowiedzialność majątkowa całego rodu z możliwością odżegnania się od
niej przez przysięgę, że się nie posiada więcej majątku

-pomoc hrabiego-urzędnika w egzekucji wyroku zagwarantowana

-przysięga i ordalia głównymi środkami dowodowymi

Uchwały synodalne

-źródło prawa obowiązującego

-łagodziły surowość przepisów prawa zwyczajowego

-wprowadziły instytucję azylu kościelnego, z którego mogli korzystać
niewolnicy, sprawcy ciężkich przestępstw lub kochankowie, którym ród
odmawiał małżeństwa – pod przysięgą mogli być wydani, ale jej złamanie
groziło ekskomuniką

Kapitularze

-ustawodawstwo królewskie od Karola Wielkiego

-zmieniały prawo szczepowe, były instrukcjami do wysłanników królewskich –
sędziów

-kapitularze właściwe obowiązywały w całości/części państwa i zawierały
uregulowania głównie prawa publicznego

-zmierzały do unifikacji prawa

Pokoje i rozejmy boże

-Kościół i król dążyli do ograniczenia przez nie konfliktów prywatnych między

feudałami

-groziły sankcje zarówno karne i kościelne

-pokój boży – ochrona prawna osób niebiorących udziału w wojnie

6

-rozejm boży – zakaz prowadzenia wojny w pewne dni (najczęściej

szczególnie uroczyste)

Cechy prawa:

-stosunki rodzinne i małżeńskie majątkowe pod dużym wpływem dawnych

praw zwyczajowych aż do XX w.

-ok. 700 róznych praw zwyczajowych w XV w.

-powstawały zbiory przepisów lokalnych praw zwyczajowych

Zwyczaje okręgu Clermont XIII w.

-jeden z najcenniejszych spisów prawa zwyczajowego XIII w.

-na podstawie praw zwyczajowych, prawa rzymskiego i kanonicznego

-wyeliminowano ordalia

-zeznanie świadków podstawowym środkiem dowodowym

-głównie kary cielesne i pozbawienia wolności, ale za lżejsze przestępstwa
grzywna

-pod jego wpływem zacierał się pierwotny charakter praw barbarzyńskich
(zanikały odtąd: wróżdy, ordalia, kary kompozycyjne, odpowiedzialność karna
oparta na przedmiotowej stronie przestępstwa)

Coutume de Paris XVI w.

-prawa zwyczajowe okręgu Paryża

-wspólność majątkowa małżonków

Rzesza Niemiecka

Zwierciadło saskie 1235 r.

-autor Eike von Repkow – pierwszy wielki niemiecki prawnik

-zebranie przepisów prawa zwyczajowego Królestwa Saksonii i odbicie norm
prawnych ustanowionych przez władzę państwową, landfrydy i prawo
kanoniczne

-dwie części:

7

-prawo ziemskie (landrecht) regulujące stosunku między wolną
ludnością w dziedzinie prawa cywilnego, karnego i postępowania
sądowego

-prawo lenne (lehnrecht) określenie relacji między seniorami a
wasalami

-zostało zgłosowane – podniesienie rangi jako równorzędnego z wielkimi

systemami prawnymi średniowiecza

-silnie oddziaływało na inne niemieckie księgi prawne i prawo miejskie

-obowiązywało m.in. w polskich miastach i na znacznych obszarach Rzeszy,

gdzie straciło moc obowiązującą przez Landrecht pruski, kodeks cywilny
Saksonii, a w innych obszarach przez BGB

-ograniczenie kar kompozycyjnych tylko do lekkich przestępstw, tak to kary

publiczne

-ugoda straciła znaczenie

-odróżniano niezamierzone działanie i uprzywilejowano prawnie takich

przestępców jak dzieci, kobiety ciężarne i chorzy psychicznie

-utrzymano przysięgę i ordalia

Landfrydy

-cesarska działalność prawotwórcza

-złamanie pokoju bożego kryterium oceny czynu przestępnego

-publiczny charakter kary i kary mutylacyjne

-brano po uwagę psychiczny stosunek do popełnionego występku

-obrona konieczna i stan wyższej konieczności wyłączały bezprawność czynu

-zakazały dwukrotnego skazywania za ten sam czyn i nakazały bezstronne
rozstrzyganie sporów

-ograniczono ordalia – sędzia musiał dążyć do prawdy materialnej

-proces inkwizycyjny – ściganie z urzędu

8

Państwa słowiańskie

Polska

Księga elbląska XIII w.

-spisana dla zakonu krzyżackiego z uwagi na zasadę osobowości prawa

-brak wpływów prawa rzymskiego i kanonicznego

-polskie prawa zwyczajowe

-szczegółowy katalog przestępstw, kar pieniężnych i świadków potrzebnych
do oczyszczenia z winy

-charakter stanowy – uprzywilejowanie wyższych warstw

-słabe występowanie subiektywnej strony przestępstwa

-dużo o ordaliach

Statuty Kazimierza Wielkiego (piotrkowsko-wiślickie; ok. lata 60-te XIV w.)

-obowiązywały do rozbiorów

-polskie prawo ziemskie z regułami prawnymi z prawa rzymskiego i
kanonicznego

Statut Jana Łaskiego 1506 r.

-z inicjatywy króla i sejmu

-obszerny zbiór praw , który stał się podstawą programu politycznego ruchu
egzekucyjnego

-dwie części:

-prawo ziemskie – przywileje szlacheckie, statuty Kazimierza
Wielkiego, edykty królewskie, uchwały sejmowe, umowy
międzynarodowe; zatwierdzone przez króla

-pomniki prawa niemieckiego obowiązującego w polskich miastach –
Zwierciadło saskie, Weichbild magdeburski; nieoficjalna część

-w XVI w. wydano także formuły procesowe, korekturę praw (odrzucona przez sejm
całościowa kodyfikacja prawa sądowego) i trzy statuty litewskie

9

-prawnicze dzieła Bartłomieja Groickiego dot. prawa niemieckiego były źródłem
prawa dla miast do rozbiorów

Czechy

Maiestas Carolina XIV w.

-niezatwierdzony przez stany obawiające się wzrostu pozycji króla

-całościowy projekt czeskiego prawa ziemskiego

-wiele zapożyczeń z prawa rzymskiego i kanonicznego

-sądy mogły stanowić tylko to prawo zatwierdzone w tym akcie

-urzędy przestawały być dziedziczne

-król nie był odpowiedzialny przed sądem

-w XVI w. kodyfikacja prawa ziemskiego

-stopniowe ujednolicanie praw z Austrią (w XVIII w. wspólna ordynacja kryminalna)

Węgry

Kodeks Werboczego (Tripartitum) XVI w.

-nie został oficjalnie ogłoszony, ale był stosowany

-w dziedzinie prawa cywilnego obowiązywał do XX w.

-konstrukcje prawne wzorowane na prawie rzymskim

-w XVII w. ogłoszony kodeks austriacki

-nietykalność osobista szlachty

Ruś

Ruska Prawda XI-XII w.

-najstarszy pomnik prawa Rusi Kijowskiej

-dwie części – Krótka Prawda i Obszerna Prawda (późniejsza)

-dopuszczała wróżdę

10

-kary pieniężne na rzecz poszkodowanego i wira na rzecz księcia

-nie było kar śmierci ani mutylacyjnych

-środki dowodowe – ordalia, przysięga, świadkowie

-przewidywała niewolę za długi

-uregulowanie testowania

Sudiebniki XV i XVI w.

-jednolity dla państwa zbiór praw

-wprowadzono karę śmierci, kary cielesne i pozbawienia wolności

Stogław XVI w.

-przepisy prawa kościelnego

Sobornoje ułożenije XVII w.

-„konstytucja” rosyjskiego samodzierżawia

-obowiązywało do wejścia w życie Zbioru Praw Cesarstwa Rosyjskiego w 1835

Cechy prawa:

-korzystanie z żywego prawa cesarstwa rzymskiego, a więc bez potrzeby jego

kodyfikacji

-obowiązywały bizantyjskie nomokanony (Kormcze Knigi)

-recypowane prawa rzymskie przez Cerkiew, która osądzała w obrębie prawa
małżeńskiego ,moralności chrześcijańskiej i zasad religijnych

11

Renesans prawa rzymskiego w Europie Zachodniej

Szkoła bolońska 1088 r.

-wykłady Irneriusa nt. kompilacji justyniańskiej

-wprowadzanie norm prawa rzymskiego w praktyce prawnej w północnych Włoszech

-sukces szkoły bolońskiej na skalę europejską rozpowszechnił jej naukę

Glosatorzy

-egzegeza Pandektów – lektura i objaśnianie słowa po słowie (krótka uwaga między
wierszami lub na marginesie)

-najważniejsi:

-Irnerius

-Azo (XIII w.) – zebrał i opracował glosy do Codexu

-Accursius – uczeń Azo; podsumował dorobek glosatorów przez Glosa
ordinaria

-twórczo opracowywali prawo rzymskie z zamiarem wprowadzenia jego zasad
prawnych do porządku prawnego

-prekursorzy analitycznego rozumienia prawa (w przeciwieństwie do kazuistycznego)

Komentatorzy (konsyliatorzy)

-praktyczne zastosowanie prawa rzymskiego

-tworzyli abstrakcyjne pojęcia prawne z prawa rzymskiego

-zamiast glos pisali traktaty luźno powiązane z tekstem kodyfikacji, analizując przede
wszystkim sens zawartego tam prawa

-najważniejsi:

-Bartolus de Saxoferrato XIV w.

-ogromny dorobek naukowy

-prawo rzymskie sankcjonowało prawo partykularne

-Baldus de Ubaldis

12

Humanizm prawniczy XVI w.

-zakwestionowali metodę analizy prawa rzymskiego uprawianą przez komentatorów

-celem odtworzenie antycznej kultury prawnej kompilacji justyniańskiej

-wyłącznie naukowy stosunek do prawa rzymskiego

-postulaty – kodyfikacja prawa, równość wobec prawa, humanizacja prawa

Recepcja prawa rzymskiego skutki:

-ujednolicenie prawa (korzystne dla tworzenia się scentralizowanych monarchii
narodowych)

-rozszerzenie zakresu przedmiotowego norm prawnych

-zabezpieczenie interesów mieszczaństwa (rozwój handlu i prywatnej własności)

-usystematyzowanie i kodyfikacja prawa na bazie ogólnych pojęć prawa rzymskiego

-prowadziła do profesjonalizacji prawników

=przyczyniła się do powstania modelu nowoczesnego państwa

13

Źródła prawa kanonicznego

-Pismo Święte

-pisma ojców Kościoła (patrystyka)

-kanony soborowe

-dekretały papieskie

Dekret Gracjana z 1140 r.

-pierwsze prywatne ujednolicenie przepisów kościelnych

-odtąd prawo kościelne oparte na ius antiquum (soborowe kanony) i ius novum
(dekretały)

Zbiory nowych dekretów

-sześć ksiąg XIII w.

-Clementinae XIV w.

- Extravagantes XVI w.

Corpus Iuris Canonici 1580 r.

-Dekret Gracjana i Extravagantes

-charakter urzędowych źródeł prawa kanonicznego

Kodeks prawa kanonicznego 1917 r.

-zastąpił Corpus Iuris Canonici

Kodeks prawa kanonicznego 1983 r.

14

Źródła prawa nowożytności

Rzesza Niemiecka

Constitutio Criminalis Carolina 1532 r.

-bardziej podręcznik dla sędziów niż kodeks

-ograniczona klauzula salwatoryjna – możliwość stosowania starych norm
prawa zwyczajowego jako odstępstwo od reguły stosowania prawa
cesarskiego – rzymskiego

-prawie powszechne stosowanie w Rzeszy

-zniosła system kar kompozycyjnych

-odróżniała winę umyślną od nieumyślnej

-wyłączała karalność chorych psychicznie

-szczególna odpowiedzialność nieletnich (lżejsze kary)

-obrona konieczna i stan wyższej konieczności wykluczają karalność czynu

-materialna definicja przestępstwa – możliwość stosowania analogii

-podstawowe elementy procesu inkwizycyjnego (ex officio, prawda
materialna, nowe środki dowodowe)

-podejrzany miał prawo przedstawić alibi – dowody niewinności

-ograniczone stosowanie tortur – tylko przy wiarygodnych podejrzeniach

-stworzyła podstawy do nauki prawa karnego przez obowiązek zwracania się
sędziów o opinię do uczonych w prawie w przypadkach budzących
wątpliwość (potem rzadko stosowane w praktyce)

-wpłynęła silnie na prawo karne Francji, Litwy i polskich miast

Constitutio Criminalis Theresiana 1768 r.

-bardzo duży wpływ Caroliny

-dwie części – przepisy procesowe i ogólne pojęcia prawa karnego oraz
katalog przestępstw i kar

-innowacja – wina pośrednia

15

-ograniczyła formę kar śmierci i ich stosowanie, ale zachowała ich
anachroniczne powody tj. bluźnierstwo, homoseksualizm, czary

-ograniczono sposoby przeprowadzania tortur (niedługo zniesiono je

ustawowo)

-swoją anachronicznością ukazała potrzebę zmian

Francja

Ustawodawstwo królewskie – ordonansy

Ordonans z Blois XVI w.

-wymóg zgody rodziców na małżeństwo – wejście w kompetencje
Kościoła

-trzy wielkie ordonanse z XVII w.:

1) o postępowaniu cywilnym

2) o postępowaniu karnym – na bazie Caroliny

3) o handlu

Francja rewolucyjna

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela 1789 r.

-ateistyczny wydźwięk

-naturalne prawa człowieka: wolność, własność, bezpieczeństwo, opór
przeciw uciskowi

-gwarancje wymiaru sprawiedliwości:

-nietykalność osobista

-formalna definicja przestępstwa

-domniemanie niewinności

16

Doktryna prawa natury

Kompilacja justyniańska – nienaruszalne prawa człowieka: małżeństwo i posiadanie dzieci

Św. Tomasz z Akwinu XIII w. – prawo naturalne jest tym, co rozum ludzki wyprowadza z
prawa boskiego; prawo ludzkie powinno być zgodne z prawem naturalnym

Hugo Grocjusz XVII w. – sekularyzacja prawa natury; pierwotne ich źródło – Bóg, ale przez
stworzenie człowieka jako istotny społecznej; celem kary jest ochrona społeczeństwa przed
przestępczością

Nowożytna szkoła prawa natury- nakazy prawne: nienaruszalność własności prywatnej,
obowiązek wynagrodzenia szkody, pacta sunt servanda, obowiązek ukarania sprawcy
przestępstwa

Szkoła humanitarna

-kierunek w prawoznawstwie europejskim oświecenia

-celem kary ochrona przed przestępczością

-znany: Cesare Beccaria „O przestępstwach i karach”

-postulaty:

-zniesienie kary śmierci

-zniesienie kar mutylacyjnych i hańbiących

-wprowadzenie kary pozbawienia wolności jako podstawowej kary – humanitarne
warunki

-formalna definicja przestępstwa

-jawność i ustność procesu (kontrola publiczna)

-zniesienie tortur

-pełne prawo do obrony oskarżonego

-domniemanie niewinności

-in dubio pro reo

17

Kodyfikacje karne

Leopoldina 1786 r.

-ustawa karna dla Toskanii

-forma bardziej traktatu o przestępstwach i karach

-odsyłała do obowiązujących przepisów, które miały być stosowane w jej duchu

-zniosła jako pierwsza całkowicie karę śmierci (po 4 latach przywrócono)

-depenalizacja przestępstw o charakterze obyczajowym i religijnym

-proces inkwizycyjny, ale oskarżony miał wzmocnione prawa i podzielono procesowe
role na trzy podmioty – oskarżyciel, sędzia śledczy, sąd

Constitutio Criminalis Josephina 1787 r.

-pierwsza nowoczesna ustawa karna

-wyłącznie prawo karne materialne

-zwięzłe i precyzyjne przepisy

-formalna definicja przestępstwa

-zniosła karę śmierci w postępowaniu zwyczajnym (przywrócono niedługo)

-różnego rodzaju kary pozbawienia wolności z podanym ich min. i max. Wymiarem

-pierwszeństwo prewencji generalnej przed indywidualną

-depenalizacja przestępstw przeciw religii i obyczajom

-pominięto przedawnienie

Karnoprocesowa ordynacja kryminalna Józefa II 1788 r.

-ograniczenie uprawnień oskarżonego – brak obrony, brak prawa do odmowy zeznań

-okoliczności przemawiające za niewinnością uwzględniane z urzędu

-procedura inkwizycyjna

-sędzia na podstawie wątpliwości co do wiarygodności dowodów mógł uwolnić
oskarżonego od winy

-ograniczone prawo do rekursu

18

Ustawa karna zachodniogalicyjska 1796 r.

-oparta na józefińskim dorobku ustawodawczym

-rozszerzenie karalności przestępstw religijnych i obyczajowych

-przywrócenie przedawnienia

-procedura karna z karnoprocesowej ordynacji kryminalnej z małymi zmianami

-dopuszczenie w wąskim zakresie kary śmierci

-Franciscana z 1803 r. kopią tej ustawy dla monarchii austriackiej

Kodyfikacje cywilne

Bawarski kodeks cywilny 1756 r.

-przyjmował ogólne idee prawa natury, jednak w praktyce nie zawierał ich w
przepisach

-systematyka Instytucji Gaiusa

Ehepatent 1783 r.

-pierwszy świecki kodeks prawa małżeńskiego w kraju katolickim

-małżeństwo jako umowa prawa cywilnego

-zasadniczo pokrywało się z prawem wyznaniowym

-prawo do rozwodu tylko tym, których religia na to pozwalała

-przejście sądownictwa w sprawach małżeńskich z sądów diecezjalnych do
państwowych

Kodeks cywilny zachodniogalicyjski 1797 r.

-pierwsza nowoczesna i prawno naturalna europejska kodyfikacja prawa cywilnego

-ustawodawczy pierwowzór ABGB – różnica m.in. w ściślejszym związku tego z
założeniami szkoły prawa natury

19

Landrecht pruski 1794 r.

-próba uregulowania wszystkich kwestii prawnych

-prawnonaturalne źródła kodeksu podane we wstępie

-część cywilna i karna

-formalna definicja przestępstwa

-system kar nieoznaczonych – nie nulla poena sine lege

-kwalifikowana kara śmierci

-kara konfiskaty majątku

-gorsza od innych kodyfikacji czasów oświeconego absolutyzmu w kontekście
doktryny humanitarnej

Ustawodawstwo we Francji rewolucyjnej

Prawo cywilne

-obligatoryjne śluby cywilne z prawem do rozwodu

-zniesiono uprzywilejowanie pierworodnego i zrównano w prawach dzieci nieślubne

Prawo karne

-zniesiono tortury

-instytucja sądów przysięgłych

-jawność, ustność i kontradyktoryjność

-utrzymano karę śmierci

-swobodna ocena dowodów

-usunięcie kar okaleczających

-formalna definicja przestępstwa i Nulla poena sine lege

-kary pozbawienia wolności długie i w ciężkich warunkach

20

Źródła prawa anglosaskiego

Organizacja sądownictwa w Anglii

Sądy centralne-westminsterskie:

1) Sąd Spraw Pospolitych (Court of Common Pleas)

-właściwy do spraw cywilnych

-pierwszeństwo przed pozostałymi sądami

2) Sąd Ławy Królewskiej (Court of King’s Bench)

-właściwy dla spraw karnych i skarg przeciw urzędnikom

-cieszył się dużym uznaniem

-spór kompetencyjny z Sądem Spraw Pospolitych

3) Sąd Szachownicy (Court of Exchequer)

-właściwy do skarg skarbowo-podatkowych

-kierował się zasadami słuszności

-w II poł XIX w. razem z Sądem Kanclerskim przekształcone w jeden Sąd

Najwyższy (Supreme Court of Judicature); dzielił się na Wysoki Sąd
Sprawiedliwości (High Court of Justice) i odwoławczy od niego Sąd Apelacyjny
(Court of Appeal) z niego można było się odwołać już tylko do Izby Lordów

Sąd Kanclerski od XV w.

-strony korzystały z niego, gdy pozostałe środki prawne nie zaspokajały ich
żądania

-prośby wnoszone do monarchy załatwiane przez kanclerza, a z czasem
bezpośrednio do niego kierowane

-podstawę rozstrzygnięcia stanowiły zasady słuszności (equity)

Cechy prawa:

-ława przysięgłych orzekająca o winie – przed nią odbywała się jawna i ustna
rozprawa sądowa oraz postępowanie dowodowe (od XV w.)

-gorsza pozycja oskarżonego

-raport mariański – okoliczności złapania podejrzanego, to czy się przyznał i lista
zobligowanych świadków – przedstawiany na początku rozprawy

21

Sąd Izby Gwiaździstej XV-XVII w.

-elementy inkwizycyjne

-zwalczanie przestępczości godzącej w porządek publiczny

-wyroki bez uczestnictwa ławy przysięgłych

-kary hańbiące, mutylacyjne i używanie tortur

Źródła prawa:

Common law

-źródłem orzecznictwo sądów westminsterskich, które bazowały na prawie

zwyczajowym

-jednolite i powszechne

-normy ukształtowane w treści orzeczeń sędziowskich

-prawo precedensowe – sąd odwoływał się do utrwalonego orzecznictwa lub
tworzył nowe

-odrzucenie zasad prawa rzymskiego i kanonicznego

Equity

-reguły, którymi posługiwał się Sąd Kanclerski – często czerpane z prawa

natury, rzymskiego i kanonicznego

Statute law (ustawodawstwo)

-istotne ustawy dopiero od XIX w.

-kodyfikacja pewnych działów prawa

Źródła poznania prawa:

-zbiory orzeczeń:

-records – oficjalne protokoły sądowe

-yearbooks – anonimowe zapisy przebiegu postępowania; dawniej

-reports – relacje z procesu tworzone najczęściej przez sędziów lub
pełnomocników stron

22

-traktaty prawne wybitnych prawników, na których podstawie sądy często orzekały
nawet wbrew statutom

USA

Deklaracja niepodległości z 1776 r.

Prawo sądowe:

-prawo oskarżonego do odmowy zeznań i przedstawienia dowodów na swoją

korzyść

-12-osobowa ława przysięgłych

-zakaz wymierzania bezużytecznych i zbyt okrutnych kar

-pozbawienie wolności tylko na podstawie wyroku

Organizacja sądownictwa

-trzy instancje dla sądów federalnych i stanowych (III – Sąd Najwyższy)

-sądy federalne tylko do spraw państwowych i obywateli różnych stanów

-własne ustawodawstwo i sądownictwo stanów

Źródła prawa

-większa rola prawa stanowionego od Anglii

-nie istnieje common law o zasięgu federalnym

-część stanów skodyfikowała prawo cywilne, wszystkie prawo karne

-odpowiednik equity w niektórych sprawach cywilnych

-część prawa jednolitego dla federacji np. kodeks handlowy

23

Ustawodawstwo napoleońskie

Code civil 1804 r.

-idee prawa natury i synteza prawa rzymskiego z francuskim prawem zwyczajowym

-systematyka romanistyczna:

-„o osobach”

-„o majątkach i różnych rodzajach własności”

-„o różnych sposobach nabycia własności”

-brak części ogólnej

-jasny i prosty sposób redakcji przepisów bez kazuistyki

-największy wpływ prawa rzymskiego na prawo obligacyjne i rzeczowe

-oparty na rewolucyjnych postulatach:

-wolności umów

-nienaruszalności własności prywatnej

-laickie małżeństwo

-swoboda testowania

-równość i wolność jednostki

-podstawa wielu ówczesnych kodyfikacji

-swoiste ius commune w ówczesnym prawoznawstwie

-archaizmy: patriarchalny charakter stosunków rodzinnych i małżeńskich, nierówność
dzieci nieślubnych, śmierć cywilna

Kodeks procedury cywilnej

-sądownictwo powszechne – niezawisłość sędziowska i dożywotnie sprawowanie
funkcji

-jawna i publiczna rozprawa, równość stron, swobodna ocena dowodów

Kodeks handlowy

-zasada swobody działalności handlowej

24

Kodeks procedury karnej

-odrzucił dominujący wówczas proces inkwizycyjny

-nowoczesny mieszany proces karny

-przysługiwała apelacja i kasacja

Code penal 1810 r.

-podział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia

-kara śmierci i kwalifikowana za ojcobójstwo

-formalna definicja przestępstwa i Nulla poena sine lege

Europejska myśl cywilistyczna XIX w.

Szkoła historyczna

-geneza – spór Savigny’ego z postulującym kodyfikację ogólno niemiecką Thibautem

-podstawą prawoznawstwa jest badanie procesu powstawania norm prawnych

-założenie – stworzenie spójnego systemu prawnego na podstawie zmieniających się
historycznie norm prawnych wyrażających właściwości konkretnego społeczeństwa

-ideologia konserwatywna zakładająca ewolucyjny kierunek zmian

-dwa nurty – romanistyczny (Savigny) i germanistyczny

-nurt romanistyczny przekształcił się w pandektystykę odwołującą się do
nierecypowanego prawa rzymskiego

-udoskonalili systematykę prawa cywilnego

-opracowali obszerny katalog abstrakcyjnych pojęć prawnych (jurysprudencja
pojęć)

-Bernhard Windscheid i jego „Podręcznik prawa Pandektów” o walorze
ustawy na terenach z obowiązującym prawem rzymskim

-ogromny wpływ na BGB i ZGB

25

Pozytywizm prawniczy

-badania nad prawem ograniczone do tekstu ustawy

-obowiązuje wyłącznie prawo stanowione

-rozdzielenie prawa od moralności

-powstał i rozwijał się głównie we Francji

-pozytywizm naukowy w Niemczech na gruncie pandekty styki

-w opozycji do szkoły historycznej zajął się prawem realnie istniejącym i

obowiązującym

-została rozbudowana dogmatyka prawa rzymskiego

-wobec braku kodyfikacji zajmowano się nauką prawa

Socjalizacja prawa

-krytyka pozytywizmu prawniczego i nacisk na społeczną funkcję prawa

-postulowanie ograniczenia praw indywidualnych ze względu na dobro ogółu

-teoria nadużycia prawa jako korzystania z przysługującego prawa do realizacji
wyłącznie indywidualnego interesu

-szczególnie silny nurt u schyłku XIX w. i w I poł XX w.

-naturalizm prawniczy – nowe tendencje w ówczesnym prawoznawstwie

Jurysprudencja interesów

-prekursor – Rudolf Ihering

-prawo jako środek realizacji i ochrony grupowych i jednostkowych celów – rola
służebna prawa wobec społeczeństwa

-wykładnia prawa powinna polegać na ustaleniu woli prawodawcy

Szkoła wolnego prawa

-przedstawiciel w Szwajcarii – Eugen Huben

26

-sędzia może dokonywać wykładni prawa w sposób dowolny, przy związaniu
wyłącznie zasadami interpretacji określonymi przez teorię prawa

-znalazła wyraz w ZGB

Doktryny prawa karnego w Europie XIX w.

Szkoła klasyczna

-na podstawie Kanta; założyciel A. Feuerbach

-celem państwa zabezpieczenie porządku prawnego

-przymus państwa tylko wobec tych, którzy naruszali prawa i wolności innych

-legalizm represji karnej – formalna definicja przestępstwa, Nulla poena sine lege

-woluntaryzm i indeterminizm – przestępstwo jest wyłącznie wyrazem woli

-podział na winę umyślną i nieumyślną

-ustawa karna ma być sama w sobie prewencją ogólną, nie sposób wykonania kary

Szkoła antropologiczna

--założyciel - Cesare Lombroso

-na podstawie cech psychicznych i biologicznych można określić potencjalnego
przestępcę

-potencjalnych przestępców należy odseparować

-obniżenie kar głównie sprowadzonych do izolacji

-wraz z rozwojem nauk przyrodniczych odrzucona

-odżyła jeszcze w III Rzeszy

Szkoła socjologiczna

-założyciel – Franciszek Liszt

-przestępstwo jako wynik działania czynników zewnętrznych tj. nędza

-postulowali wprowadzenie środków zabezpieczających mających na względzie także
resocjalizację

27

Kodeksy prawa cywilnego

Austriacki kodeks cywilny

(ABGB) 1811 r.

-prawnonaturalny charakter

-trzy nowele (1914, 1915, 1916) – poprawiały pozycję kobiet i dzieci nieślubnych

-główny twórca – Franciszek Zeiller

-systematyka romanistyczna

-o prawie osobowym

-o prawie rzeczowym

-przepisy wspólne prawom osobowym i rzeczowym

-występowała konstrukcja własności podzielonej

-ograniczenie praw cywilnych kobiet zamężnych

-mieszany system osobowego prawa małżeńskiego tj. Ehepatent

-instytucja listu rozwodowego dla Żydów

-wymóg zgody państwowej na zawarcie małżeństwa przez Żyda (zniesiono po ok. 50
latach)

Zwód praw Cesarstwa Rosyjskiego

(Swod Zakonow) 1832 r.

-wszedł w życie 1835 r.

-główny twórca – Michał Sperański

-unifikacja prawa obowiązującego

-systematyka oparta na kompilacji justyniańskiej

-przepisy prawa cywilnego i karnego

-mało nowoczesny i archaiczny

28

Niemiecki kodeks cywilny

(BGB) 1896 r.

-wszedł w życie 1900 r.

-produkt niemieckiej pandekty styki na bazie prawa rzymskiego i zasad
prawnonaturalnych

-tendencja liberalno-indywidualistyczna

-ale niektóre przepisy ograniczały autonomię stron przy zawieraniu umów, chroniąc
poszkodowanych niesprawiedliwymi umowami wg zasad słuszności

-systematyka pandektowa:

-część ogólna

-prawo zobowiązań

-prawo rzeczowe

-prawo rodzinne

-prawo spadkowe

-równouprawnienie w prawie cywilnym płci

-laicki system prawa małżeńskiego osobowego

Szwajcarski kodeks cywilny

(ZGB) 1907 r.

-wszedł w życie 1911 r.

-główny twórca – Eugen Huber

-systematyka pandektowa (zamiast części ogólnej obszerny wstęp)

-prawo osobowe

-prawo rodzinne

-prawo spadkowe

-prawo rzeczowe

+inkorporowane prawo obligacyjne

-recypowany w Turcji

29

Królestwo Polskie

Kodeks cywilny Królestwa Polskiego 1825 r.

-nieznaczna nowelizacja przepisów Code civil, które nie znalazły akceptacji społecznej
w polskich realiach – prawo hipoteczne i małżeńskie

-system mieszany prawa osobowego małżeńskiego przewidujący podporządkowanie
przepisom prawa wyznaniowego

-polepszył sytuację dzieci nieślubnych

-zniósł instytucję śmierci cywilnej

-nowoczesna organizacja ksiąg wieczystych (hipotecznych)

Ustawa o małżeństwie 1836 r.

-przejmowało w zakresie przepisów prawa małżeńskiego normy religijne

-orzecznictwo w sprawach małżeńskich przekazane sądom kościelnym

-uprzywilejowanie prawosławia

-obca tj. prawu rosyjskiemu bezwyznaniowość – brak możliwości zawarcia
małżeństwa

-przestało obowiązywać w 1945. (w II RP bez uprzywilejowania prawosławia)

Kodeksy karne

Austriacki kodeks karny

1852 r.

-unowocześniona forma Franciscany

-trójpodział przestępstw tj. Code penal

-surowy rygor kar pozbawienia wolności kara śmierci przez powieszenie

-uzupełniony obowiązywał do 1974 r.

Niemiecki kodeks karny

1871 r.

-podstawą odpowiedzialności karnej wina – zamiar bezpośredni i ewentualny

-trójpodział przestępstw

-kara śmierci mocno ograniczona

30

-złagodzono wymiar kary pozbawienia wolności

-licznie nowelizowany zastąpiony dopiero w 1975 r.

Kodeks Tagancewa

1903 r.

-trójpodział przestępstw

-równość wobec prawa

-utrzymał karę śmierci, ale kładł nacisk na katorgę

-mimo sankcji carskiej nie wszedł praktycznie w życie poza częścią przepisów

-podstawą odpowiedzialności karnej wina – zamiar bezpośredni, ewentualny i wina
nieumyślna

Źródła prawa XX wieku

Rosja bolszewicka

Ustawodawstwo cywilne

-Dekret z 1918 r. o socjalizacji ziemi – zniesienie wszelkiej indywidualnej

własności ziemi

-dekret o zniesieniu spadkobrania – możliwość dziedziczenia tylko rzeczy

osobistych i sprzętu domowego

-potem złagodzenie powyższych

-dwa dekrety z 1917 r. o małżeńskie – świecki charakter i jego rozwiązanie na

wniosek jednego z małżonków

-na podstawie kodeksu rodzinnego z 1926 r. wypowiedzenie umowy

małżeńskiej na wniosek jednego z małżonków w terminie 7 dni

-dekret z 1944 r. – sądowe rozwiązanie małżeństwa – wniosek umotywowany

i może być odrzucony

Ustawodawstwo karne

31

-dekret z 1917 r. zniósł wszyststkie organy sądowe i na ich miejsce powołał

robotnicze i chłopskie trybunały rewolucyjne, ich członkowie byli wybierani
przez rady delegatów i mogli być odwoływani

-definicja materialna przestępstwa – każdy czyn godzący w podstawy nowego

ustroju; odrzucenie zakazu analogii

-lex Kirow – za czasów Stalina; ustawa likwidująca wszelkie gwarancje

procesowe oskarżonego w sprawach o charakterze politycznym

III Rzesza

Ustawodawstwo cywilne

-niezrealizowany postulat usunięcia wpływów prawa rzymskiego w formie

BGB jako prożydowskich

-cel: wykluczenie z życia publicznego i gospodarczego Żydów

-odrębne ustawodawstwo dla ras niższych

-ustawy norymberskie z 1935 r. – zakaz małżeństw mieszanych z Żydami i

zakaz wykonywania przez nich niektórych zawodów

-ulokowanie Żydów w gettach

Ustawodawstwo karne

-wprowadzenie kary śmierci

-materialna definicja przestępstwa – „zdrowy pogląd ludu” i zniesienie zakazu
analogii w 1935 r.

-ustawa z 1941 r. o sądownictwie karnym wobec Żydów i Polaków – za gest
niechęci lub akt wrogości wobec Niemców kara śmierci

Komisja kodyfikacyjna II RP

-odzyskanie niepodległości – trzy systemy pozaborcze, regulacje polsko-francuskie
prawa cywilnego, prawo węgierskie na Spiszu i Orawie

-powołana ustawą w 1919 r.

-dzieliła się na wydział cywilny i karny

-projekt prawa małżeńskiego osobowego – projekt Lutostańskiego z 1929 r. – zbyt
liberalny – sprzeciw związków wyznaniowych i Kościoła

32

-kodeks postępowania karnego z 1928 r. – wersja bardziej liberalna procesu
mieszanego państw zaborczych

-kodeks karny z 1932 r. – szkoła klasyczna i socjologiczna (środki zabezpieczające);
zwięzły i brak kazuistyki; bardzo wysoka jakość w skali światowej

-kodeks prawa cywilnego nie zdążył być opracowany, ale zaawansowane prace nad
nim posłużyły po wojnie

-kodeks zobowiązań z 1933 r., chroniący poszkodowanych przez umowę tj. BGB

-kodeks handlowy

-kodeks postępowania cywilnego w nawiązaniu do procedury austriackiej

-inne ustawy tj. prawo wekslowe, autorskie itd.

Po wojnie

RFN

Ustawodawstwo cywilne

-największe zmiany prawa obligacyjnego i rodzinnego

-ograniczenie wolności zawierania umów – ochrona pracowników, lokatorów
itd.

-odpowiedzialność producenta za wadliwą konstrukcję towaru

-równouprawnienie płci ustawą z 1957 r.

-orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego kształtujące współczesną
rzeczywistość

-małżeństwo związkiem partnerskim dwóch równouprawnionych płci

-dowolność rozwodu ograniczona dobrem małoletniego dziecka

-obowiązki alimentacyjne niezależne od przyczyny rozwodu

-ustawa o partnerstwie życiowym z 2001 r., ale bez umożliwienia adopcji
dzieci homoseksualistom

-zniesiono rozróżnienia na dzieci ślubne i nieślubne

33

Ustawodawstwo karne

-usunięcie z kodeksu karnego przestępstw o charakterze obyczajowym,

niekrzywdzących innych

-humanizacja kary – obowiązek resocjalizacyjny kary

-aborcja niekaralna, jeśli przemawiają względy społeczno-medyczne (1975 r.)

-a od 1995 r. przerwanie ciąży legalnie, ale z obowiązkiem uzyskania porady

zachęcającej do pozostania

-zniesienie kary śmierci i możliwość warunkowego zwolnienia przy dożywociu

Francja

Ustawodawstwo cywilne

-najwięcej zmian prawa rodzinnego

-równouprawnienie płci we wszystkich dziedzinach życia

-rozwód na umotywowany wniosek jednego z małżonków

-pakt cywilny solidarności – tj. partnerstwo życiowe

-konkubinat

-zrównanie w prawach dzieci nieślubnych

Ustawodawstwo karne

-wyodrębnienie części ogólnej

-odpowiedzialność karna osób prawnych

-polepszenie prawa osoby ściganej

-strony uprawnienia zbliżone do prokuratora

ZSRR

Ustawodawstwo cywilne

-poszczególne republiki mają prawo kształtować własny system prawa

cywilnego, ale kierując się ogólnymi założeniami ZSRR

-brak wyodrębnionej dziedziny prawa rzeczowego przy zasadach

ustawodawstwa cywilnego – nieuznawanie prywatnej własności

34

-prawo umów się nie rozwijało – wszystko dokonywano aktami

administracyjnymi

-prawo rodzinne w osobnej kodyfikacji

-rozwód na mocy zgodnego oświadczenia woli lub przed sądem

-ustalenie prawdy materialnej w postępowaniu cywilnym – upodobnienie do

procesu karnego

Ustawodawstwo karne

-wyeliminowano analogię – formalna definicja przestępstwa

-wina podstawą odpowiedzialności karnej

-ograniczenie zastosowania kary śmierci

-praktyka umieszczania opozycji politycznej w szpitalach dla psychicznie
chorych pod pozorami choroby

PRL

Unifikacja prawa cywilnego

-10 dekretów 1945/1946 przewidujących m.in.:

-pełnoletność przy 18 latach

-likwidacja instytucji separacji

-świecka forma małżeństwa

-świeckie księgi stanu cywilnego

-próby kodyfikacji cywilnej kończyły się fiaskiem przez zmiany kierunków
ideologicznych i próby odrzucenia burżuazyjnego prawa do kodeksu
cywilnego z 1964 r., który z licznymi zmianami obowiązuje do dzisiaj

-kodeks rodzinny z 1950 r.; wspólny dla Czechosłowacji; rozwód przy trwałym
rozpadzie związku małżeńskiego; niedopuszczalny, gdy chodziło o dobro
dzieci; wspólność majątku dorobkowego; usunął zróżnicowanie na dzieci
ślubne i nieślubne

-ustawa z 1998 r. – fakultatywna forma małżeństwa dla katolików

-dwuwarstwowość prawa cywilnego (kodeks cywilny z 1964. I akty prawne
Rady Ministrów regulujące odmiennie obrót gospodarczy)

Prawo karne

35

Czasy stalinowskie

-liczne akty prawne uzupełniające kodeks karny z 1932 r.

-kara śmierci za większość przestępstw politycznych

-prymat śledztwa (zbliżenie do procesu inkwizycyjnego)

-stosowanie tortur

Kodeks karny z 1969 r.

-definicja formalna i materialna (czyn niebezpieczny społecznie)
przestępstwa

-zaliczenie kary ograniczenia wolności do kar zasadniczych

-powrót do dwustopniowego procesu

-apelacja

-możliwość pozbawienia wolności do 48h bez jakiejkolwiek podstawy
formalnej – stosowane wobec opozycji

-nowy kodeks karny w 1997 r.

36

Prawo osobowe

Nabycie zdolności prawnej

-w epoce feudalnej dziecko musiało być przyjęte do rodziny i urodzić się żywe –
przejawiać oznaki życia i posiadać ludzką postać (niezdeformowane)

-od XIX w. stopniowo w kodeksach:

-domniemanie żywego urodzenia

-nie odmawiano urodzonym z deformacjami fizycznymi

Nasciturus (płód)

-w dawnym prawie zwyczajowym nie miał zdolności prawnej

-z czasem przyjmowano rzymską zasadę, że dziecko poczęte uważa się za
narodzone, gdy chodzi o jego korzyści

-od końca XVIII w. przyznawano mu zdolność prawną z warunkiem, żeby
dziecko urodziło się żywe

Ograniczenia zdolności prawnej

-współczesna zasada „każdy od chwili urodzenia nabywa zdolność prawną” dopiero
od pierwszych kodeksów prawno naturalnych

-gdy bez ograniczeń korzystał ze zdolności prawnej swojego stanu lub grupy
społecznej mogło nastąpić ograniczenie na skutek:

1) niewolnictwa

– początkowo całkowita niezdolność prawna, potem częściowa

2) zdrowia

– wady fizyczne i choroby częściowo a niekiedy całkowicie (trąd)
wykluczały zdolność prawną

-w prawie lennym utrata zdolności prawnej, gdy zdrowie nie
pozwalało pełnić żołnierskich obowiązków

-po średniowieczu przeważał pogląd, że o zdolności prawnej decyduje
wyłącznie stan psychiczny

3) przynależności państwowej

37

-pierwotnie cudzoziemcy nie mieli zdolności prawnej

-do początku nowożytności byli ograniczeni szczególnie w prawach
majątkowych (np. prawo kaduka w Polsce, prawo de traktu

-w XIX w. powszechnie przyznawano pełną zdolność prawną
cudzoziemcom, ale niekiedy na zasadzie wzajemności (Code civil,
ABGB)

4) przynależności do rodziny

-dzieci nieślubne bez praw rodzinnych i spadkowych

-pełna zdolność prawna: głowa rodziny i osoby własnowolne

-syn mógł wyjść spod władzy ojcowskiej po osiągnięciu pewnego
wieku, usamodzielnienia się, otrzymania urzędowego stanowiska itd.

5) utrata czci

-infamia mogła nastąpić przez przestępstwo, ekskomunikę, hańbiący
zawód, zawód zakazany (np. w Polsce dla szlachty), czyny niemoralne

Utrata zdolności prawnej

1) Przez śmierć

a. Fizyczną
b. Domniemaną – uznanie za zmarłego następowało po przeprowadzeniu

postępowania i orzeczeniu – doktryna rozwinięta przez glosatorów,
nieznana w prawie rzymskim

2) Przez śmierć cywilną – np. osoby wyjęte spod prawa; przewidywał jeszcze Code

civil (KCKP zniosła)

3) Przez śmierć zakonną (długi czas w średniowieczu)

Zdolność do czynności prawnych

-możność składania lub przyjmowania wiążących świadczeń woli,

powodujących powstanie, zmianę czy ustanie stosunku prawnego

-mogła być ograniczona wskutek choroby umysłowej lub marnotrawstwa

-zależna od wieku:

Pełnoletniość

– u ludów germańskich, gdy mężczyzna mógł władać bronią

38

-potem sztywne granice 12, 14; później 18 lat

-w dawnej Polsce od XVI w. (i Landrecht pruski) rozróżniano jeszcze
lata dojrzałe od 24 roku życia (od 18 potrzebna była zgoda ojca na
niektóre akty rozporządzające

Ograniczenia praw cywilnych do XX w.

Kobiety

-w prawie germańskim kobieta jako słaba płeć była traktowana na równi z

dziećmi i podlegała prywatnemu prawu karania; ale za to przysługiwała jej
większa ochrona (np. wyższy wergeld)

-w średniowieczu prawa szczepowe odmawiały kobietom zarządu majątkiem

i upośledzały w prawie spadkowym; kobieta znajdowała się pod stałą opieką
męskich przedstawicieli rodu

-pod wpływem doktryny kościelnej pojawiła się tendencja do emancypacji

kobiet, które mogły sobie wybrać opiekuna, który musiał asystować przy
niektórych czynnościach prawnych

-epoka rozwoju komun włoskich sprzyjała swobodzie zawierania czynności

prawnych przez kobiety

-w początkach nowożytności usus modernus pandectarum uznało

małżeństwo za wspólnotę; przez małżeństwo kobieta traciła jedynie prawo
do samodzielnego rozporządzania majątkiem

-w późnym średniowieczu samodzielną pozycję w stosunkach

cywilnoprawnych uzyskały kobiety prowadzące działalność gospodarczą

-w początkach nowożytności zniesiono w większej części Europy opiekę nad

wdowami – mogły samodzielnie zarządzać majątkiem rodzinnym i miały
prawo opieki nad dziećmi

-w polskim prawie ziemskim upowszechniła się umowa dożywocia – zapis dla

żony przyznając jej prawo użytkowania całego majątku do śmierci lub
ponownego zamążpójścia – wprowadzona do ABGB

-w XIX w. zasada powszechności praw cywilnych nie obejmowała kobiet –

patriarchalny charakter małżeństwa

-po I WŚ przyznawano żonie prawo samodzielnego dysponowania swoim

majątkiem, a po II WŚ zrównano ją w prawach z mężem

39

Dzieci nieślubne

-prawo kanoniczne za nieślubne uważało dziecko, którego rodzice nie zawarli

związku małżeńskiego – zezwalało na legitymację dziecka przez następstwo
małżeństwa

-prawo zwyczajowe nie godziło się na legitymowanie dziecka przez

następstwo małżeństwa

-konstytucja sejmowa w Polsce z XVI w. przyjmowała, że dzieckiem

nieślubnym mogło być to urodzone po ślubie, jeśli rodzice przed
małżeństwem żyli w konkubinacie

-dziecko nieślubne mógł legitymować władca (w Polsce sejm), ale nie

nabywało równych praw spadkowych z dziećmi ślubnymi

-dziecko nieślubne było spokrewnione tylko z matką (w prawie francuskim z

nikim)

-Code civil wyróżniał dzieci nieślubne naturalne, które mogły być uznane, ale i

tak dziedziczyły tylko po rodzicach (bez krewnych) i na gorszych prawach niż
ślubne oraz dzieci nieślubne ze związków kazirodczych i cudzołożnych, które
nie mogły być uznane

-polepszenie sytuacji dzieci nieślubnych dopiero po II WŚ

-kodeks cywilny Józefa II zrównał w prawach dzieci nieślubne rodziców stanu

wolnego z małżeńskimi, ale ABGB to zniósł

Żydzi

-małżeństwo i prawa spadkowe Żydów regulowały przepisy religijne judaizmu

-wyznaniowe gminy cieszyły się autonomią i samorządem (w Polsce własny
sejm)

-w Polsce nie mogli nabywać ziemi i udzielać pożyczek pod zastaw
nieruchomości

-sytuacja prawna polepszyła się w dobie oświeconego absolutyzmu

-w II poł. XIX w. doszło do pełnego równouprawnienia Żydów

Osoby prawne

-rzymskie pojęcie osoby prawnej przetrwało dzięki prawu kościelnemu, które stworzyło
teorię osoby moralnej m.in. biskupstwa, fundacje religijne

40

-pojęcie osoby prawnej jako osoby fikcyjnej zdefiniowali komentatorzy w XIV w.

-osoby prawne w obrocie cywilnoprawnym nowożytności odgrywały istotną rolę, tj.:
państwo, instytucje religijne, miasta korporacje zawodowe, uniwersytety, spółki i kompanie
handlowe, gromady wiejskie

-Code civil nie wspominał o osobach prawnych

-dwie teorie w XIX w.:

1) teoria fikcji – osoby prawne są dopuszczone do obrotu prawnego na podstawie
fikcji, jakby to był człowiek

2) teoria organizmu – osoba prawna to byt realny ukształtowany na wzór organizmu
biologicznego człowieka

-dwa sposoby powstania:

1) system koncesyjny – potrzebne specjalne zezwolenie władz

2) system rejestracyjny (normatywny) – w drodze wpisu do odpowiedniego
urzędowego rejestru po spełnieniu określonych przesłanek; upowszechnił się na
przełomie XIX i XX w.

Prawo małżeńskie osobowe

Średniowiecze

Konflikt germańskich zwyczajów z prawem kościelnym:

-poligamia wśród plemion barbarzyńskich

-przeciwstawienie Kościoła małżeństwom pod przymusem

-Kościół dopuszczał małżeństwa między różnymi stanami

-Kościół nie dopuszczał rozwodu

-Kośćiół nie wymagał zgody rodziny do ważności małżeństwa

Formy zawarcia małżeństwa w prawie zwyczajowym plemiennym:

1) Umowa kupna

-Kościół wymagał tylko udziału duchownego w obrzędach ślubnych

41

-dwa akty – zaręczyny i przekazanie dziewczyny narzeczonemu

2) porwanie

-forma oporu wobec braku zgody rodziny

-jeśli za przyzwoleniem kobiety, to Kościół akceptował

3) faktyczne pożycie (konkubinat)

-zgoda na prowadzenie przez kobietę i mężczyznę wspólnego gospodarstwa i

wzajemne współżycie

Rozwiązanie małżeństwa:

wg prawa germańskiego:

-mężczyzna po wypłaceniu odszkodowania

-żona nie mogła opuścić męża pod karą śmierci, chyba że nastawał na
jej życie lub miał konkubinę

-mąż mógł zabić żonę, gdy cudzołożyła lub nastawała na jego życie

wg prawa kanonicznego:

-nie pozwalano na ponowne małżeństwa osobie przed śmiercią
małżonka

-uznawano pewne przyczyny rozwodu tj. impotencja, zdrada,
uwięzienie

Wyznaniowe prawo małżeńskie

-od IV Soboru Laterańskiego z 1215 r. zaczęło się upowszechniać kanoniczne prawo
małżeńskie

-na IV Soborze Laterańskim określono kanoniczną koncepcję małżeństwa:

-konsensualna natura

-sakramentalny charakter

-zasada nierozerwalności

-kościelna forma zawarcia

-instytucja nieważności – małżeństwo niebyłe od początku na
podstawie przeszkód zrywających

42

Przeszkody zrywające małżeństwo:

-brak woli zawarcia

-błąd co do osoby (np. przynależności stanowej)

-impotencja lub niemożność kontaktu fizycznego kobiety

-pokrewieństwo w linii prostej

-pokrewieństwo w linii bocznej (współcześnie do III stopnia komputacji)

-bigamia

-powinowactwo

-nieczystość (np. wdowa z kochankiem, którego miała za życia męża)

-powinowactwo duchowe (z chrzestnym)

-ślub zakonny/stan kapłański

-małżeństwo z osobą niechrześcijańskiego wyznania

-naruszenie kościelnej formy zawarcia małżeństwa (od Soboru Trydenckiego)

Przeszkody wzbraniające małżeństwa (po fakcie jest ważne)

-niepełnoletność

-różnica religii w obrębie chrześcijaństwa (od reformacji)

Luterańska koncepcja małżeństwa:

-Luter uznał małżeństwo za umowę cywilną, ale zmienił potem zdanie i uznał za
instytucję boską

-możliwość rozwodu

-pieczę nad małżeństwem Luter oddał władzom świeckim z obowiązkiem
współdziałania z organami wyznaniowymi

Sobór Trydencki uporządkował przepisy prawa małżeńskiego i zniósł wszystkie przepisy
świeckie – soborowa konstytucja Tametsi z 1563 r.:

-dwoista natura małżeństwa – umowa i sakrament

-zakaz rozwodów (groźba ekskomuniki)

-określenie kościelnej formy zawarcia małżeństwa

-obowiązek trzykrotnych zapowiedzi przed ślubem

43

-kościelny rejestr chrztów, ślubów i zgonów

-egzamin przedślubny ze znajomości katechizmy

W późniejszym czasie Kościół dopuścił separację

Laicyzacja prawa małżeńskiego

W krajach protestanckich:

-ważne małżeństwa zawarte i przed władzą świecką, i duchowną

-prawo holenderskie – uregulowanie kwestii małżeńskich – rozwód,
fakultatywna forma zawarcia małżeństwa

-w Anglii okresu rewolucji obowiązkowy ślub cywilny

-Landrecht pruski zakazywał małżeństw międzystanowych bez zgody władcy;
wymagał zawarcia ślubu kościelnego, ale przewidywał rozwód dla wszystkich

W krajach katolickich:

-we Francji król Ordonansem z Blois z XVI w. wprowadził przeszkodę

zrywającą w postaci braku zgody rodziców

-ustawodawstwo rewolucji francuskiej wprowadziło obowiązkowe śluby

cywilne i prawo do rozwodu

-Ehepatent przewidywał jurysdykcję sądów państwowych w sprawach

małżeńskich, ale na podstawie norm wyznaniowych

Systemy prawa małżeńskiego w XIX i XX w.:

System wyznaniowy

-dominował do XIX w.

-obowiązywał najdłużej w Rosji i II RP na ziemiach dawnego Królestwa
Polskiego, gdzie obowiązywał KCKP

System mieszany

-w Austrii do Anschlussu; w Niemczech do II poł. XIX w.

-przeważały elementy wyznaniowe

-świeckość objawiała się w jurysdykcji państwowej

-osoby bezwyznaniowe brały ślub świecki

44

-osoby określonego wyznania podlegały własnym przepisom religijnym

System laicki

-upowszechniony w XX w.

-w II RP nie wszedł w życie - projekt Lutostańskiego z 1929 r.

-w Polsce po wojnie - dekret o małżeństwie z 1945 r. – obligatoryjna forma
ślubu cywilnego i zniesienie separacji

-forma fakultatywna albo obligatoryjna ślubu cywilnego

Prawo małżeńskie majątkowe

-zawsze regulowane przez przepisy świeckie i podlegające sądom państwowym

Intercyzy (umowy przedmałżeńskie)

-zawierane przy zaręczynach

-określały wielkość i rodzaj mienia wnoszonego przez małżonków i regulowały
wzajemne kwestie majątkowe między małżonkami w czasie trwania małżeństwa

-uzgodnienia ustne, potem zastępowane pisemnymi tj.:

-listy małżeńskie (Niemcy)

-wpis do ksiąg sądowych (w Polsce w postaci listów wiennych)

-akt notarialny we Francji

Majątek małżeński:

-wyprawa (gerada)

-ruchomości służące do osobistego użytku żony

-po śmierci męża przysługiwało roszczenie o jej zwrot

-z czasem uznana za część posagu

-posag (dos)

-przysługiwał każdej kobiecie, chyba że utraciła do niego prawo np. przez

małżeństwo przy braku zgody rodziny

45

-stanowił należną część spadkową z majątku rodziców

-po śmierci żony przechodził do dzieci a w razie ich braku wracał do jej

rodziny

-wiano (contrados)

-podwójna wysokość posagu

-odwzajemnienie męża za posag

-zabezpieczenie żony na wypadek śmierci męża – prawo zarządzania dobrami
wiennymi do czasu wypłacenia równowartości wiana i posagu

-po śmierci żony na dzieci a w razie ich braku wracało do męża

Ustroje majątkowe:

1) Wspólność majątkowa – majątek wniesiony i nabyty to jedna całość, którą

rozporządzał mąż, niekiedy potrzebując zgody żony

2) Rozdzielność majątkowa – oba majątki rozdzielone i każdy mógł własnym

dysponować, ale majątkiem żony zarządzał mąż; w prawie niemieckim

3) System posagowy – posag żony był własnością męża, ale nie mógł się go pozbyć

ani obciążyć długami i posag wracał po śmierci męża do żony

4) System rządu posagowego – posag był własnością żony, ale mąż nim zarządzał;

żona mogła mieć swój odrębny majątek, którym sama zarządzała – mąż mógł być
tylko pełnomocnikiem; w polskim prawie ziemskim

Prawo małżeńskie majątkowe w XIX i XX w.

-ustawowy ustrój majątkowy ma charakter subsydiarny (normy dyspozycyjne)

-w Code civil nie można było zmieniać ustroju majątkowego po małżeństwie ani
przekazywać zarządu żonie

-w ABGB i BGB można było zmieniać ustrój majątkowy po małżeństwie

Ustawowe ustroje małżeńskie:

-w Code civil wspólność majątkowa z zarządem męża

-ABGB rozdzielność majątkowa i obowiązek utrzymywania żony

-BGB system zarządu i pobierania korzyści w rękach męża; nie obejmował majątku
zastrzeżonego żony (własną pracą); obowiązek utrzymywania męża

46

-w Polsce dekretem z 1946 r. system podziału dorobku; każdy małżonek miał
indywidualny majątek zarówno odrębny jak i dorobkowy, a po ustaniu małżeństwa
majątek dorobkowy dzielono na 2; w razie śmierci małżonka połowa majątku dla
spadkobierców innych niż małżonek

-od kodeksu rodzinnego z 1950 r. wspólność dorobku tj. ZSRR

-w Polsce ustawą z 1921 r. polepszenie praw majątkowych żony, która miała własne tzw.
dobra wolne

-projekt prawa małżeńskiego majątkowego Lutostańskiego z 1937 r. zrównywał prawa
majątkowe małżonków; system podziału dorobku

-zrównanie praw majątkowych małżonków w Europie Zachodniej w II poł. XX w.

Prawo rzeczowe

-reguluje zakres władztwa człowieka nad rzeczą i inne formy korzystania z niej

-podział na rzeczy ruchome i nieruchome i odmienne dla nich przepisy prawne

-zasada zamkniętej listy praw rzeczowych (numerus clausus) – tylko takie prawa rzeczowe
jakie dopuszcza system prawny

Własność

-prawo na mocy którego właściciel ma władztwo nad rzeczą

-od II poł XIX w. rośnie liczba ograniczeń w sposobie korzystania z własności

-wg prawa rzymskiego własność to bezwzględne prawo do rzeczy, obejmujące pełne
możliwości korzystania z niej i rozporządzania

W epoce feudalnej:

-prawo germańskie nie odróżniało własności od posiadania

-własność podzielona – jednoczesne posiadanie tej samej rzeczy, utrzymane
przez szkołę bolońską

47

Posiadacz bezpośredni – własność podległa – dominium utile
z prawem do korzystania z rzeczy

Posiadacz pośredni – własność zwierzchnia – dominium
directum z prawem do rozporządzania rzeczą (pełny
właściciel)

- Landrecht pruski i ABGB uznały własność podzieloną, ale Code civil nie –

konieczność uwłaszczenia

-królewski dekret grudniowy w Księstwie Warszawskim z 1807 r. pełną

własność ziemi użytkowanej przez chłopów oddał szlachcie

-własność alodialna – władztwo indywidualne i nieskrępowane; w

feudalizmie

W państwie liberalnym:

-powrót do rzymskiej konstrukcji własności od Code civil

-w BGB pojawia się społeczna funkcja własności

Społeczne doktryny własności:

1) Społeczna nauka Kościoła – encyklika Rerum novarum; nietykalność własności

prywatnej, ale powinna służyć dobru ogólnemu

2) Solidaryzm społeczny – Leon Duguit – ignorowanie przez właściciela potrzeb

społecznych jest nadużyciem prawa i powinno prowadzić do państwowych
środków przymusu

3) Doktryna socjalistyczna – w marksistowskiej zniesienie własności prywatnej jako

źródła niesprawiedliwego podziału klasowego; w nurcie socjaldemokratycznym
własność i idea osobistej odpowiedzialności ekonomicznej

Ograniczone prawa własności

-najczęstsze ograniczenia prawa własności średniowiecza:

1) prawo bliższości

-uprawnienia krewnych, gdy właściciel decydował się na zbycie dóbr

rodowych:

-prawo udzielenia zgody (np. dobra oprawne)

-prawo pierwokupu

48

-prawo odkupu (retraktu) – od nabywcy

2) prawo sąsiedzkie

-najstarsze

-właściciel musiał albo zaniechać pewnych czynności przy korzystaniu
z rzeczy albo tolerować działania innych osób na swojej
nieruchomości

-np. prawo kobylego pola, żądanie usunięcia przerastającego chmielu,
dot. zanieczyszczeń przemysłowych

3) ordynacje i fideikomisy

-wyłączenie pewnych dóbr ziemskich spod ogólnych norm prawnych
– dziedziczenie w całości po linii męskiej i zakaz darowizny, sprzedaży,
zastawu

-w Polsce za zgodą sejmu

-fideikomisy przewidywał Landrecht pruski i ABGB; zniósł Code civil

4) wywłaszczenie

-praktyka, że wywłaszczenie dozwolone dla celów użyteczności
publicznej

-w Polsce decyzje o wywłaszczeniu podejmował sejm

Nabycie własności

1) Pierwotne – gdy nie ma poprzednika prawnego

a) Zawłaszczenie – objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej
b) Połączenie – np. powiększenie brzegu rzeki
c) Zasiedzenie – wg prawa rzymskiego 5 przesłanek:

-rzecz, którą można zasiedzieć

-słuszny tytuł

-dobra wiara

-posiadanie

-czas potrzebny do zasiedzenia

-w polskim prawie ziemskim tylko posiadanie i czas (3
lata i 3 miesiące), ale w prawie miejskim jeszcze tytuł
prawny i dobra wiara

49

2) pochodne – przejście prawa własności z dotychczasowego właściciela na inną
osobę np. kupno, spadek

-niekiedy wymagany wpis do specjalnych ksiąg

Posiadanie

Ochrona posiadania:

-cel: zlikwidowanie niedozwolonej samopomocy

-do XIII w. środkami karnymi przeciw gwałtom

-ochrona posesoryjna na bazie prawa kanonicznego rozwija się od XIII w.

-skarga spoliacyjna – zarzut procesowy mówiący, że egzekucja nie może
wyprzedzać procesu sądowego – posiadacz musiał być przywrócony, by móc
kontynuować proces o własność (pierwotnie dotyczyła biskupów)

Proces posesoryjny

-sąd bada tylko stan ostatniego spokojnego posiadania i fakt wyzucia z

posiadania

-tymczasowy charakter orzeczenia sądowego

-krótszy termin dochodzenia powództwa

-w Polsce łączył się z procesem petytoryjnym – trzeba było wykazać tytuł
prawny

Ograniczone prawa rzeczowe

1) zastaw

2) hipoteka – zastaw nieruchomy, bez dzierżenia, służący zabezpieczeniu długu
pieniężnego i obciążający nieruchomość niezależnie od właściciela

-wymóg wpisu do księgi w Niemczech XVIII w., w prawie ziemskim m.in. w

Polsce, ale nie w prawie rzymskim i francuskim, gdzie hipoteka była tajna i
generalna

-polskie prawo ziemskie mocno rozwinęło prawo hipoteczne już w XVI w.;

(hipoteka staropolska) zasady:

-jawność materialna (wymóg wpisu do księgi sądowej)

50

-jawność formalna (każdy zainteresowany mógł sprawdzić obciążenie
nieruchomości

-szczegółowość (ścisłe oznaczenie wierzytelności i nieruchomości)

-pierwszeństwo zaspokajania wcześniej wpisanego wierzyciela

-w Królestwie Polskim ustawa o prawie hipotecznym z 1818 r. wracała do

hipoteki staropolskiej po okresie hipoteki Code civil

Prawo zobowiązań

W prawie rzymskim

-katalog umów obligacyjnych był wyznaczony przez skargi (umowy zaskarżalne i
niezaskarżalne

-formalizm i sztywność norm

-źródła powstania zobowiązań:

1) ex contractu – z umowy

2) quasi ex contractu – np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia

3) ex delicto – z przestępstw prawa prywatnego (potrzeba odszkodowania)

4) quasi ex delicto – np. szkody wyrządzone przez zwierzęta

-kontrakty wg formy zawarcia:

1) werbalne – najważniejsza – stypulacja

2) literalne – pisemne

3) realne – umowy rzeczowe; wymagalne realne wręczenie przedmiotu
umowy

4) konsensualne – w drodze samego porozumienia stron

W prawie germańskim

51

-kontrakty ściśle formalistyczne (ustne i realne) i przy zachowaniu rytuałów;
Longobardowie zaczęli również pisemne – do podważenia pisma był wymagany sąd
boży

-kontrakt formalny polegał na daniu wadia wierzycielowi, którym dłużnik
gwarantował egzekucję na sobie i swoim majątku – w towarzystwie świadków

-w transakcjach życia codziennego: ściśnięcie ręki, przysięga, pociągnięcie za uszy,
picie wina, pocałunek, danie rękawiczki itp.

W prawie kanonicznym

-złamanie każdej umowy jest grzechem – pacta sunt servanda (wcześniej tj. w prawie
rzymskim – umowy zaskarżalne i niezaskarżalne)

-kazualność umów – wiążące umowy zawarte w słusznym celu

-nieważność umów lichwiarskich

Źródła powstania zobowiązań

-w prawie germańskim z deliktu – kary kompozycyjne

-we wczesnym średniowieczu dominowały:

1) umowa formalna – zobowiązanie się strony do świadczenia w przyszłości w

uroczystej formie (wadia, przysięga)

2) umowa realna – zobowiązanie do świadczenia w odpowiednim terminie

wynikało z faktu otrzymania rzeczy od drugiej strony

3) umowa konsensualna – opierała się na samym porozumieniu stron;

głównie prawo francuskie w czasach nowożytnych

-w średniowieczu o kontraktowym charakterze danej umowy decydowała możliwość
przeprowadzenia legalnego dowodu jej zawarcia

Wykonanie zobowiązań

Gwarancje wypełnienia umów:

-zadatek – danie jakiegoś przedmiotu, który przechodził na rzecz wierzyciela

w razie niewywiązania się z umowy

52

-kara umowna – w razie niewykonania umowy dłużnik zobowiązywał się

wypłacić pewną kwotę

-rękojemstwo – odpowiedzialność za wykonanie umowy przechodzi na

ręczyciela, który dawniej ręczył swoją osobą i majątkiem

-załoga – wierzyciel mógł przebywać w gospodzie na koszt dłużnika do czasu

spełnienia świadczenia

-łajanie – wierzyciel mógł bezkarnie lżyć dłużnika

-zastaw i hipoteka

Egzekucja zobowiązań

-karanie na wolności, honorze i majątku

-od czasów nowożytnych odpowiedzialność dłużnika przesuwała się na
majątek

Zobowiązanie wygasało:

a) Przez zapłatę długu
b) W sposób nadzwyczajny: ekskomunika, banicja, wojna, wstąpienie do

klasztoru

Prawo zobowiązań w XIX i XX w.

-swoboda umów zasadą prawa państwa liberalnego

-swoboda umów najbardziej wyraziście w Code civil z granicami tj. obowiązujące
prawo i dobre obyczaje

-w BGB węższy zakres swobody umów – nakazanie przy kontraktach „uczciwości i
dobrej wiary” – kierunek dla dalszego rozwoju prawa zobowiązań

-od XIX w. umowy adhezyjne – gotowe warunki umowy w postaci formularza do
zaakceptowania przez drugą stronę

- systemy zaborcze miały zasadę nominalizmu – taka kwota do jakiej dłużnik się
zobowiązał, bez względu na inflację

-polski kodeks zobowiązań z 1933 r. przyjął zasadę nominalizmu, ale z dopuszczeniem
waloryzacji sądownie lub umownie; w praktyce sądowej klauzula rebus sic stantibus

Postawy odpowiedzialności cywilnoprawnej (odszkodowawczej) w XIX i XX w.

-odpowiedzialność z tytułu:

53

a) nienależytego wykonania umowy (ex contractu)

b) czynów niedozwolonych (ex delicto)

-warunkiem koniecznym roszczenia – szkoda; w ABGB – szkoda rzeczywista i szkoda z
utraconych korzyści (lucrum cessans)

-w ABGB trzy stopnie winy (zły zamiar, rażące niedbalstwo, niedbalstwo (tutaj
możliwość żądania tylko rzeczywistej szkody)); względy słuszności podstawą
odpowiedzialności cywilnej

-polski kodeks handlowy z 1934 r. przyjmował kryterium podmiotowe, które za podstawę stosunków
handlowych uznaje normy prawne odnoszące Siudo osób zawodowo trudniących się czynnościami
handlowymi

Prawo spadkowe

-w prawie rzymskim przeważało dziedziczenie testamentowe; występowała zasada równości
dziedziczenia kobiet i mężczyzn

-w prawie germańskim majątek musiał pozostać w rodzie, więc w grę wchodziło tylko
dziedziczenie beztestamentowe

Dziedziczenie beztestamentowe

-od wczesnego średniowiecza wyłącznie dziedziczenie beztestamentowe

-dziedziczenie testamentowe upowszechniało się od XII w. pod wpływem prawa
kanonicznego

-w prawie germańskim część przedmiotów osobistego użytku denata przechodziła na
dzieci i małżonków, a część palono; pod wpływem Kościoła majątek ruchomy
przeznaczano, zamiast palenia, na cele dobroczynne; rzeczy osobistego użytku
kobiece przypadały córkom/siostrom, a elementy rynsztunku wojennego
synom/krewnym męskim

-ograniczenie praw kobiet do dziedziczenia nieruchomości

-w wielu systemach prawnych córki dziedziczyły tylko w razie braku synów

54

-wg księgi elbląskiej, gdy nie było synów, majątek przechodził na władcę a
córki otrzymywały tylko uposażenie

-w polskim prawie ziemski od XVII w. córki dziedziczyły ¼ majątku ojca; równo
z synami majątek matki

-do patentu Józefa II o dziedziczeniu córki mogły dziedziczyć tylko w razie
braku synów; po nim – po równo

-w prawie germańskim porządek dziedziczny wg bliskości pokrewieństwa

-wg średniowiecznych praw majątek należał do rodziny, z której wywodził się
spadkodawca – małżonek nie dziedziczył

-małżonek dziedziczył posag, wiano i dobra nabyte w trakcie małżeństwa

-ABGB, BGB przyznawały małżonkowi prawo dziedziczenia w zbiegu z
krewnymi

Prawo reprezentacji – wchodzenie na miejsce zmarłej osoby jego potomków przy
spadkobraniu; początkowo nieznane w prawach szczepowych

Porządek dziedziczenia

-najbardziej rozpowszechnione w Europie dziedziczenie wg parantel z prawa

frankońskiego

-I parantela – zstępni

-II parantela – bracia i ich potomstwo

-III parantela – krewni od wspólnego dziadka

-IV parantela – krewni od wspólnego pradziadka

-w niektórych prawach zwyczajowych dochodziło do VI paranteli

-Zwierciadło saskie dzieliło spadkobierców na koło ściślejsze – zstępni,

rodzeństwo, rodzice oraz obszerniejsze – pozostali krewni do VII komputacji
rzymskiej

-w obrębie paranteli dziedziczyli najbliżsi

-w polskim prawie ziemskim:

-w I kolejności – zstępni

55

-w II kolejności – rodzeństwo (dobra ojczyste w ¼ siostrom, w
¾ braciom; dobra macierzyste po równo)

-w III kolejności – wstępni (majątek po dziecku po połowie;
dziadkowie nie dziedziczyli po wnukach)

-w IV kolejności – krewni do VIII komutacji rzymskiej

Dziedziczenie testamentowe

-na terenach Italii i płd. Francji przetrwało

-niekiedy było wręcz zakazywane przez prawo zwyczajowe

-Germanie mogli przysposobić dziedzica przez afiliację (adopcję), ale tylko bezdzietni

-Kościół wymuszał testament dla zbawienia duszy (część majątku na cele społeczne),
traktując go jako sakrament spowiedzi; dziedzicem mógł być Chrystus, święci, biedni,
więźniowie

-kanoniści zminimalizowali rzymskie formalności do rozporządzeń złożonych przed
duchownym i 2 świadkami

-ostatnie słowa zmarłego były wiążące

-można było w średniowieczu nie ustanawiać dziedzica i rozporządzać tylko częścią
majątku – zbiory legatów

-można było być spadkobiercą po części testamentowym i beztestamentowym

Zdolność testowania:

Nie mieli:

-osoby małoletnie (<12/14 lat)

-chorzy umysłowo

-osoby skazane za określone przestępstwa (np. lichwiarze)

-osoby dotknięte śmiercią cywilną

-heretycy

-dzieci nieślubne

-zakonnicy

-kobiety były ograniczone przez zgodę ojca/braci a często też męża

56

Wykonawca praw spadkowych

-testator powierzał wykonanie testamentu osobie zaufanej

-najczęściej egzekutorem testamentu był biskup lub zakonnicy z zakonów żebraczych;
jeśli inna osoba niż biskup, to biskup czuwał nad sprawowaniem tej funkcji

Prawo spadkowe w kodeksach XIX w.

Porządek dziedziczenia

Code civil

-dziedziczyli krewni do XII komputacji rzymskiej, po nich małżonek, a
potem skarb państwa

-pierwszeństwo dzieci a potem zstępni prawem reprezentacji

-dzieci naturalne uznane dziedziczyły tylko po rodzicach 1/3 udziałów
dzieci prawych i ½ w zbiegu ze zstępnymi

ABGB

-na podstawie systemu parantel do 6-tej linii

-małżonek przy więcej niż 2 dzieciach dziedziczył ich część spadku,
przy mniejszej liczbie, dożywotnie użytkował ¼ majątku; w zbiegu z
krewnymi ¼ majątku na własność; w razie braku krewnych w całości

BGB

-tylko gdy nie było testamentu/umowy dziedziczenia lub
spadkobiercy odmówili wzięcia spadku

-przejął system średniowiecznych parantel

-małżonek miał prawo do zachowku

-małżonek dziedziczył w zbiegu ze zstępnymi ¼ majątku, a z krewnymi
½

Ograniczenie zdolności dziedziczenia

-w Code civil osoby dotknięte śmiercią cywilną

57

-osoby niegodne dziedziczenia – krzywdzące spadkodawcę lub jego bliskich;
BGB znał instytucję przebaczenia przez spadkodawcę

Dziedziczenie testamentowe

Ograniczenia testowania

-ABGB

-osoby w stanie szaleństwa, obłąkania, głupkowatości, upicia

-duchowni

-marnotrawcy tylko połowę majątku

-małoletni

-Code civil

-małoletni od 16 lat tylko połowę majątku

-nie mogli otrzymać zapisu:

-opiekunowie od małoletniego

-lekarze i aptekarze, którzy leczyli spadkodawcę przed
śmiercią

-dzieci nieślubne nieuznane

-duchowni

Ochrona dziedziczenia (najbliższych krewnych – głównie zstępnych)

1) System rezerwy (Code civil)

-dyspozycje testamentowe nie mogły przekroczyć określonej części
majątku zależnej od liczby zstępnych

-część majątku zarezerwowana dla dziedziców koniecznych – rezerwa

-dziedzice konieczni mieli roszczenie rzeczowe do dziedzica o wydanie
naturze składników majątku, gdy rezerwa nie była zachowana

2) zachowek (Landrecht pruski, ABGB, BGB, polski kodeks cywilny z 1964 r.)

-dziedzice konieczni mieli roszczenie pieniężne o należną im część do
dziedzica

-z reguły połowa tego, co przysługiwało z dziedziczenia
beztestamentowego

58

-BGB do dziedziców koniecznych zaliczał też małżonka

Wydziedziczenie – pozbawienie praw do zachowku

-w ABGB można na podstawie:

-porzucenia wiary chrześcijańskiej

-pozostawienia spadkodawcy bez pomocy

-kary dożywotniego lub 20-letniego więzienia

-uporczywego prowadzenia nieobyczajnego życia

-w BGB można było na podstawie:

-ciężkiego przestępstwa wobec spadkodawcy

-cielesnego sponiewierania spadkodawcy

-nastawania na życie spadkodawcy

-bezecne i niemoralne prowadzenie się

Kierunek zmian w XX w.

-ograniczenie klasy spadkobierców ustawowych

-zwiększenie praw spadkowych małżonka i dzieci pozamałżeńskich (nowelizacja ABGB
i Code civil)

59

Prawo karne średniowiecza

Wczesne średniowiecze

-sankcje za naruszenie porządku prawnego miały charakter kar prywatnych

-zwalczanie przestępstw należało do prywatnej inicjatywy poszkodowanego i jego
rodziny – samopomoc rodowa

-system kar kompozycyjnych – opłaty na rzecz pokrzywdzonego lub jego rodu i opłata
na rzecz władcy; charakter subsydiarny – forma wykupienia od kary na życiu lub ciele

-niektóre kary miały charakter publiczny bez możliwości wykupienia – tj. ciężkie
przestępstwa, przestępstwa przeciw religii; były ścigane z urzędu

Kanoniczna koncepcja przestępstwa i kary

-przestępstwo czynem etycznie i moralnie złym – grzechem

-kara środkiem pojednania sprawcy przestępstwa z Bogiem; gdyby sprawa nie poniósł
kary publicznej, gniew Boga mógł dosięgnąć całą społeczność

-zasada indywidualizacji odpowiedzialności karnej

-najwcześniej przejawiała się w pokojach bożych i ziemskich

-komuny włoskie najwcześniej dostrzegły potrzebę karania wszelkich naruszeń porządku
publicznego wyłącznie z upoważnienia władzy, adaptując elementy publicznoprawne
rzymskiego prawa karnego odtworzone przez szkołę bolońską – włoska doktryna wywarła
decydujący wpływ na rozwój prawa karnego w nowożytności

Podstawy odpowiedzialności karnej

Odpowiedzialność obiektywna (przedmiotowa)

-do kwalifikacji prawnej przestępstwa liczył się tylko wywołany nim skutek

-wina nieumyślna zmniejszała tylko wymiar surowości kary

Odpowiedzialność subiektywna (podmiotowa)

-od XII w. przez wpływ glosatorów i kanonistów dochodziło do zmiany

podstawy odpowiedzialności karnej na subiektywną

-prawo komun włoskich odróżniało winę umyślną od nieumyślnej

60

Przyczyny bezkarności

Obrona konieczna

-wg praw germańskich pierwotnie nie znano obrony koniecznej, potem

ujmowano ją w sposób zróżnicowany i kazuistyczny

-w statutach komun włoskich obrona konieczna powodowała całkowitą

bezkarność, jeśli była proporcjonalna do ataku i bezpośrednia

Stan wyższej konieczności

-w prawie rzymskim i średniowiecznym nie było ogólnej konstrukcji stanu

wyższej konieczności

-w prawie średniowiecznym występowały przepisy, które kazuistycznie

określały bezkarność sprawcy działającego w warunkach wyższej konieczności

Nieletniość

-wg prawa rzymskiego <7 lat byli bezkarni, a 7-14 lat zależnie od stopnia ich

rozwoju umysłowego

-w prawie salickim <12 lat nie ponosili winy, ale opiekun musiał wynagrodzić

szkodę

-w średniowieczu nieletni (głównie <12 lat) nie mogli być skazani na karę

śmierci lub karę okaleczającą

Niepoczytalność

-stan niepoczytalności wynikający z choroby umysłowej lub niedorozwoju

umysłowego powodował umniejszenie lub wyłączenie odpowiedzialności
karnej

-na opiekunie sprawcy przestępstwa spoczywał obowiązek wynagrodzenia

szkody

-niektóre zbiory prawa dopuszczały możliwość wygnania z miejsca

zamieszkania niepoczytalnego przestępcę

Formy popełnienia przestępstwa

-w prawie średniowiecznym rzeczywiste usiłowania popełnienia przestępstwa były
traktowane jako osobne przestępstwa (np. wyjęcie miecza)

-niekiedy (rzadko) działania sprawcy mające znamiona usiłowania były zagrożone
większą karą niż samo przestępstwo

61

-pierwsze elementy ogólnego ujęcia usiłowania pojawiły się w XIV w. w statutach
miast włoskich

Podżeganie i pomocnictwo

-z reguły pomocnik i podżegacz ponosili taką samą karę co sprawca (w niektórych
prawach podżegacz większą)

-zasada akcesoryjności – równej odpowiedzialności sprawcy, podżegacza i
pomocnika, powodowała, że w razie karnej nieodpowiedzialności sprawcy oni
również nie odpowiadali; zrezygnowała z niej Józefina

Prawo karne od czasów nowożytnych

Pojęcie i podział przestępstwa

-formalna definicja przestępstwa od oświeceniowych kodyfikacji prawa karnego;
postulatem szkoły klasycznej; po raz pierwszy w Józefinie; reżimy totalitarne wróciły
do materialnej definicji przestępstwa

-zasada publicznoprawna powoli wchodziła u progu czasów nowożytnych; w
Constitutio Criminalis Carolina odnosiła się do zbrodni i cięższych przestępstw, ale
lżejsze przestępstwa były dochodzone na podstawie skargi; od ordynacji
karnoprocesowej Józefa Ii z 1788 r. do wszystkich spraw kryminalnych; z oskarżenia
prywatnego ścigano już tylko przestępstwa naruszające dobra tylko samego
pokrzywdzonego np. cudzołóstwo małżonka, zniesławienie

-nowe podziały przestępstw

-Józefina wyróżniała przestępstwa kryminalne i polityczne

-Code penal wyróżniał zbrodnie, występki i wykroczenia

Katalog przestępstw

Przestępstwa przeciw władzy i religii

-od Caroliny wzrosła represja za przestępstwa przeciw władzy i religii

-surowa karalność przestępstw wymierzonych w ustrój państwa oraz zdrady

62

-w średniowieczu za bluźnierstwo typowa kara – obcięcie języka; w nowożytności
kara śmierci (w polskich miastach w praktyce dużo częstsza chłosta)

-kodeksy prawa karnego epoki oświecenia zdepenalizowały kary przeciw religii, ale
Franciscana już powróciła do surowości

-przestępstwo bluźnierstwa było w XX w. stopniowo eliminowane z kodeksów
karnych, zostały przestępstwa naruszające czynności religijne związków
wyznaniowych

Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu

-od XVI w. kara i śmierć za większość takich przestępstw; szczególnie kwalifikowana

-Carolina odróżniała morderstwo i zabójstwo (spontaniczne) i karała morderstwo
surowszą karą

-możliwości zaostrzenia kary, gdy mordu dokonano na osobie wyższej w hierarchii lub
bliskim przyjacielu

-ustawodawstwo karne w XIX w. zrezygnowało z szerokiego zastosowania kary
śmierci

-w nowożytności przestępstwa powodujące uszkodzenie ciała były najczęściej
zagrożone karą talionu

-pod wpływem postulatów szkoły humanitarnej ograniczano kary okaleczające od
końca XVIII w.; XIX w. kodeksy przewidywały już z reguły kary pozbawienia wolności
za ciężkie uszkodzenia ciała

Przestępstwa przeciwko mieniu

-stopień karalności zależał od wartości rzeczy i sposobu jej kradzieży; drobna =
chłosta, większa = powieszenie

-Carolina przewidywała różną odpowiedzialność karną za kradzież jawną, tajną i z
włamaniem/użyciem broni – kradzież tajna i rzeczy małej wartości = grzywna (w razie
niewypłacalności więzienie); jawna (In flagranti) = pręgierz/chłosta/wygnanie;
włamanie/użycie broni = bezwzględnie powieszenie

-karę śmierci za kradzież rozbójniczą w nocy z włamaniem/użyciem broni
przewidywał Code penal z 1810 r.

-późniejsze kodeksy od Code penal przewidywały kary pozbawienia wolności lub
łagodniejsze tj. grzywna

-w systemach komunistycznych stosowano karę śmierci za kradzież mienia
państwowego (na Węgrzech do 1971 r.)

63

Przestępstwa przeciw dobrym obyczajom

Cudzołóstwo

-w prawie rzymskim odpowiadała tylko kobieta – mąż musiał się rozwieść i mógł zabić
in flagranti; pod koniec cesarstwa nawet kara śmierci; prawo justyniańskie
przewidywało też kary dla cudzołożących mężczyzn, kobiety najczęściej umieszczano
w klasztorach

-chrześcijaństwo dążyło do karalności również mężczyzn i zaznaczało tu swój wpływ

-w prawie zwyczajowym ludów germańskich początkowo mężczyzna nie odpowiadał
za cudzołóstwo, kobieta mogą być zabita przez męża In flagranti – poza tym kara
chłosty lub wygnania; mężczyzna potem był skazywany, ale na karę łagodniejszą tj.
grzywna

-statuty komun włoskich, pod wpływem recepcji prawa rzymskiego, wróciły do kary
śmierci za cudzołóstwo

-kara śmierci utrzymała się w nowożytności głównie w prawie miejskim; w
stosunkach wiejskich z reguły chłosta/grzywna/wygnanie

-Józefina uzależniała ściganie od wniosku małżonka; kara chłosty lub więzienia z
postem; małżonek mógł przebaczyć i wtedy kary nie było

-Code penal podobnie jak Jóżefina (bez chłosty), ale mężczyzna odpowiadał
pieniężnie tylko za wprowadzenie kochanki do domu

-ustawodawstwo XX w. dopiero zaczęło eliminować cudzołóstwo z katalogu
przestępstw – tj. polski kodeks karny z 1932 r. lub ustawa z 1969 r. w Niemczech

Homoseksualizm

-w okresie dominatu kara pozbawienia połowy majątku

-Justynian karał kastracją i wygnaniem

-we wczesnym średniowieczu stosowano raczej kościelne pokuty i post

-od III Soboru Laterańskiego w XII w. Kościół postanowił karać homoseksualizm
ekskomuniką, a duchownych pozbawieniem stanowiska i zamknięciem w klasztorze

-Kościół od XIII w. uważał homoseksualizm za herezję i wzywał do podobnej kary

-Carolina za homoseksualizm przewidywała karę śmierci, co przetrwało do XVIII w.

-w XIX w. wciąż był uważany za ciężkie przestępstwo (wyłączając Józefinę)

-w okresie międzywojennym dopiero zaczęto znosić jego karalność – polski kodeks
karny z 1932 r., w Niemczech ustawa z 1969 r.

64

Podstawy odpowiedzialności karnej

-Carolina wyróżniała winę umyślną, nieumyślną i przypadek

-wina umyślne w zamiarze pośrednim została zdefiniowana przez Theresianę

-winę umyślną pośrednią (dolus indirectus) zastąpiła w II poł. XIX w. konstrukcja winy
umyślnej ewentualnej (dolus eventualis)

-ogólne ujęcie winy nieumyślnej jako niedbalstwa znalazło się w Landrechcie pruskim

-dojrzałe definicje dolus eventualis i winy nieumyślnej podał dopiero kodeks
Tagancewa z 1903 r.

Przyczyny bezkarności

Obrona konieczna

-nowoczesnym ujęciem posłużyła się dopiero Carolina – odparcie

bezprawnego zamachu na dobro prawnie chronione napadniętego lub osoby
trzeciej (tj. życie, zdrowie, cześć); przyjmowała zasadę subsydiarności – tylko
gdy konieczna (też dobra sława była koniecznym warunkiem), ale bez zasady
proporcjonalności

-Józefina obronę konieczną zawężała do odparcia ataku przeciw mieniu lub

wolności również osoby trzeciej i obok zasady subsydiarności wprowadzała
zasadę proporcjonalności (tj. Landrecht pruski)

-niektóre kodeksy karne XIX w. (austriacki, niemiecki, Tagancewa)

usprawiedliwiały przekroczenie granic obrony koniecznej stanem strachu

-w XX w. zawężono granicę obrony koniecznej i przekroczenie ich w postaci

ekscesu intensywnego (przekroczenie proporcjonalności) lub ekscesu
ekstensywnego (obrona opóźniona lub wyprzedzająca) skutkowało karą, choć
z reguły łagodniejszą

Stan wyższej konieczności

-do XIX w. nie istniała wyraźnie oddzielona od obrony koniecznej konstrukcja

-nowoczesne i szerokie ujęcie kodeksy XX w. tj. polski KK, kodeks Tagancewa

-w razie niebezpieczeństwa pochodzącego z różnych źródeł,
zagrażającemu bezpośrednio dobru prawnie chronionemu, można
było odsunąć niebezpieczeństwo przez poświęcenie cudzego dobra
(przy zachowaniu zasady subsydiarności i proporcjonalności)

65

Niepoczytalność

-wyłączała odpowiedzialność karną

-w Carolinie o niej decydowała opinia biegłych

-ustawodawstwo XX w. pod wpływem szkoły socjologicznej wprowadziło
środki zabezpieczające przeciwko niepoczytalnym przestępcom umieszczając
ich w zakładach zamkniętych (np. polski KK)

Nieletniość

-trzy główne systemy wyznaczające granice odpowiedzialności nieletnich w

kodeksach XIX i XX w.:

1) system trzech okresów

-prawo rzymskie, kanoniczne, niemieckie, polskie, francuskie
(XX w.) itd.

-okres bezwzględnej nieodpowiedzialności do 12 roku życia

-okres warunkowej odpowiedzialności do 18 (w Polsce 13-17)

-okres bezwarunkowej odpowiedzialności

-wobec nieletniego sprawcy stosowano środki poprawcze

-w okresie drugim mógł odpowiadać, gdy był w stanie
rozpoznać znaczenie czynu

2) system dwóch okresów

-Code penal

-nieletni przed ukończeniem 16 roku życia (potem 18)
podlegał warunkowej odpowiedzialności - jeśli działał z
należytym rozeznaniem

3) system pośredni trzech okresów

-austriacki kodeks karny z 1852 r.

-bezwzględna niepoczytalność do 10 roku życia

-bezwzględna częściowa niepoczytalność 10-14 (za zbrodnie
kara do 6 miesięcy w odosobnionym miejscu)

-bezwzględna poczytalność

-sąd nie badał zdolności rozeznania znaczenia czynu

-na pocz. XX w. wyodrębniło się prawo karne nieletnich

66

-model opiekuńczy zakładający posługiwanie się środkami opiekuńczo-
wychowawczymi i poprawczymi

Błąd

-błąd co do faktu od Caroliny powodował bezkarność, jeśli nie był

niedbalstwem (brak rozeznania co do znaczenia popełnionego czynu)

-błąd co do prawa zasadniczo nie powodował bezkarności czynu

Formy popełnienia przestępstwa

Usiłowanie

-konstrukcje usiłowania wprowadzała Carolina, różnicując je na oddalone,

bliskie i bardzo bliskie

-Józefina jako pierwsza w Europie zrównała wymiar kary usiłowania z

dokonaniem, uzależniając karalność usiłowania od początku wykonania – tj.
Code penal, niemiecki, włoski, rosyjski KK

-samo przygotowanie nie było karalne

-w Austrii stanowisko subiektywne – zewnętrzny przejaw woli
sprawcy

-w Niemczech stanowisko obiektywne – przedsięwzięcie
takich czynności, które chociaż częściowo łamały prawo

-karalność usiłowania nieudolnego dopiero w XIX w.; np. w polskim KK, ale

wyłączając działanie przez zabobon lub ciemnotę

Podżeganie i pomocnictwo

-przez długi czas zasada akcesoryjności

-polski KK potraktował podżeganie i pomocnictwo jako osobne przestępstwa,
gdy nie doszło nawet do usiłowania przestępstwa podżeganego sąd mógł
nadzwyczajnie złagodzić karę lub uwolnić od niej

Kara

Funkcja i wymiar kary

-teokratyczne podstawy stosowania kary do oświecenia

67

-do Józefiny panowała materialna definicja przestępstwa i sędziowie mogli
wymierzać nawet karę z podejrzenia

-teoria odstraszania (prewencja generalna) wyłączną funkcją kary do XVIII w.

-resocjalizacyjny charakter kary (prewencja indywidualna) w większej mierze
dopiero przez reformy po II WŚ w Europie Zachodniej

Katalog kar

Kara śmierci

-Carolina często przewidywała karę śmierci przy alternatywnej nieoznaczonej karze
cielesnej

-kobiety zawsze w Carolinie doświadczały kary śmierci przez utopienie (łagodniejsza)

-Carolina w szerokim zakresie posługiwała się karą śmierci, ale nawiązywała do idei
kary sprawiedliwej

-Carolina przewidywała zwykłą karę śmierci (ścięcie, powieszenie) i kwalifikowaną
(ćwiartowanie, spalenie, utopienie, łamanie kołem, pogrzebanie żywcem)

-łamanie kołem było typową karą germańską (zezwalała jeszcze Theresiana i
Landrecht pruski)

-do poł XIX w. karę śmierci wykonywano publicznie (prewencja ogólna); we Francji do
XX w.

-Leopoldina zniosła karę śmierci, ale przywrócono ją już po 4 latach

-wiele krajów w II poł. XIX w. zniosło karę śmierci, a pozostałe rzadko ją stosowały

-po II WŚ znoszono karę śmierci w krajach Europy Zachodniej, od 1989 r. w krajach
byłego bloku wschodniego

Kara pozbawienia wolności

-pozbawienie wolności, opierając się na zdaniu Ulpiana, długo służyło do
przetrzymywania przestępców a nie ich karania

-we wczesnym średniowieczu kara pozbawienia wolności bywała niekiedy stosowana
np. w stosunku do złodziei, którzy pierwszy raz coś ukradli

68

-prawo kanoniczne posługiwało się karą pozbawienia wolności (od XIX w. papież
uznaje karny charakter więzienia)

-w Carolinie więzienie było stosowane w razie niewypłacalności grzywny i w
charakterze prewencji wobec podejrzanych cieszących się złą sławą

-w polskim prawie ziemskim od XV w. była kara więzy (a’ la więzienia); nie miała
charakteru hańbiącego; skazany sam płacił za swoje utrzymanie, a w razie braku
środków czynił to powód przegranego sporu; rozróżniano na karę górnej wieży
(lepsze warunki) i dolnej

-domy poprawcze od XVI w. w Anglii i Holandii służyły za środek prewencyjny wobec
włóczęgów, żebraków, obłąkanych itd.

-narodziny nowożytnego więziennictwa w XVIII w. w Pensylwanii za sprawą Johna
Howarda – resocjalizacja przez wychowanie religijne, umysłowe i pracę/naukę
zawodu

-na szeroką skalę znalazła zastosowanie w Józefinie, ale była rozmaicie obostrzana

-Landrecht pruski wyraził normę, że nie może być wykonywana tak, by narazić
skazańca na niebezpieczeństwo utraty życia/zdrowia

Kary cielesne

-kary mutylacyjne były znane wszystkim systemom prawnym Europy do XVIII w.;
najczęściej były karami odzwierciedlającymi

-kary „na skórze i włosach” były najczęściej hańbiące tj. pręgierz, chłosta; chłosta
utrzymała się do II poł. XIX w. i była najbardziej powszechną karą na ciele

Kary majątkowe

-kary kompozycyjne przetrwały w nowożytności w Europie Środkowej i Wschodniej

-Carolina przewidywała grzywnę za lżejsze przestępstwa i konfiskatę majątku
samobójcy

-od II poł. XIX w. znalazła szerokie zastosowanie kara grzywny

-Franciscana zniosła karę konfiskaty majątku, ale ta jeszcze przetrwała w innych
krajach i w kodeksie austriackim z 1852 r.; głównie za zdradę państwa

-Polski kodeks karny nie przewidywał nawet częściowej utraty mienia poza
pochodzącym z kradzieży

-niektóre państwa komunistyczne stosowały karę konfiskaty majątku

69

Środki zabezpieczające

-w prawie karnym XIX i XX w. często można było orzec środki zabezpieczające obok
kary lub zamiast niej

-wobec niepoczytalnych sprawców stosowano środki lecznicze

-polski kodeks karny z 1932 r. przewidywał ośrodki lecznictwa zamkniętego,
przymusowe zakłady pracy i zakłady dla niepoprawnych

-eugenika – sterylizacja/kastracja przestępców psychicznie i fizycznie ułomnym oraz
seksualnych wprowadzona w latach 30-tych m.in. w większości stanów USA,
Niemczech, Norwegii, Szwecji; sprzeciw Polski, Belgii i Francji

70

Proces karny

Średniowieczny proces skargowy

-w państwach plemiennych najważniejszą instytucją sądowniczą był wiec, skupiający
wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni

-od epoki karolińskiej funkcję sądowniczą przejęli wysłannicy królewscy, hrabiowie i
komesowie, którzy dobierali z lokalnej ludności ławników, znających prawa zwyczajowe

-we wczesnym średniowieczu nie było rozróżnienia na proces karny i cywilny, co stopniowo
się różnicowało dopiero od XIII w. w sądownictwie kościelnym i nastąpiło w czasach
nowożytnych

-zasada skargowości – proces wyłącznie na żądanie pokrzywdzonego; za niestawienie się i za
przerwanie wniesionej skargi grzywna

-zasada kontradyktoryjności; w razie bezpodstawnego oskarżenia, oskarżyciel otrzymuje taką
karę, jakiej żądał dla pozwanego

-zasada jawności – na forum publicznym tj. wiec, posiedzenie ławników pod przewodnictwem
królewskiego urzędnika; z udziałem miejscowych odbywało się również przeprowadzenie
środków dowodowych tj ordalia

-zasada ustności – roszczenia stron wyłącznie w formie ustnej

-zasada formalizmu – niezachowanie przez stronę wymaganych symboli, gestów lub formuł
skutkowało przegraniem procesu; pojawiła się przez to instytucja rzeczników stron za to
odpowiedzialnych

-wyrok polegał na ustaleniu strony, która przeprowadzi dowód określonym środkiem
dowodowym zgodnie z prawem zwyczajowym i określeniu czym będzie skutkowało
dowiedzenie

-nie przeprowadzano bada podstaw wniesionej skargi ani faktycznych okoliczności sprawy

Postępowanie rugowe – od czasów karolińskich dobierano osoby, które miały ujawniać
sprawców ciężkich przestępstw pomijając niezbędną skargę pokrzywdzonego (ex officio)

Zasady i środki dowodowe

Legalna teoria dowodowa

-zasada prawdy formalnej – przyjęcie winy/niewinności oskarżonego na

podstawie ścisłych reguł prawa zwyczajowego

71

-bliższość do dowodu – pozwany mógł złożyć przysięgę oczyszczającą, ale tę

możliwość dawano z reguły, gdy cieszył się dobra opinią – powód mógł
odpowiedzieć świadkami lub pojedynkiem

-polskie i litewskie prawo ziemskie zachowało charakter skargowy i instytucje

bliższości do dowodu aż do XVIII w.

-wyjątek – scrutinium – proces inkwizycyjny w Polsce z możliwością
tortur wobec oskarżonych o obrazę majestatu

Przysięga

-najczęstszy środek dowodowy; stosowany aż do XIX w.

-wierzono, że krzywoprzysięzca ryzykuje wiecznym potępieniem

-początkowo jej nieprawidłowe złożenie skutkowało przegraną procesu, ale
potem wprowadzono możliwość powtórzenia

-pozwany składał przysięgę oczyszczającą, powód oskarżającą

-prawo zwyczajowe rzadko zadowalało się przysięgą własną strony

-z reguły do przysięgi wymagano od 2 do 72 współprzysiężników, którzy
poświadczali wiarygodność strony i w razie przegranej płacili grzywnę

-świadków dopuszczano początkowo tylko uczestniczących przy sporządzaniu
aktu prawnego

-od XIII w. pod wpływem procesu rzymsko-kanonicznego także świadkowie
przestępstwa

Ordalia

-występowały w prawie zwyczajowym germańskim, ale ich rangę podniósł
Karol Wielki

-były publicznym spektaklem – ich wynik oceniała komisja złożona z
duchownego i przedstawicieli stron

-otoczenie wywoływało silną presję i nierzadko dyktowało własne warunki

-dwustronne ordalia – tj. pojedynek, próba krzyża; jednostronne – tj. próba
gorącej i zimnej wody, próba gorącego żelaza i próba poświęconego kęsa

-IV Sobór Laterański w 1215 r. zabronił stosowania ordaliów

72

Środki odwoławcze

-nadzwyczajną pomoc prawną mógł zapewnić król

-prawo zwyczajowe wykształciło instytucję nagany wyroku – polegała na podważeniu
wyroku przez jakiegokolwiek uczestnika postępowania sadowego i zaproponowaniu
własnego – rozstrzygał pojedynek (przegrana=grzywna); z czasem naganę
rozpatrywał inny sad, co przekształciło się w apelację

Proces inkwizycyjny

-procedurę inkwizycyjną prowadził Innocenty III w XIII w.

-procedurę inkwizycyjną jako jeden z pierwszych wprowadził Fryderyk II w Królestwie Sycylii
w XIII w. przeciw obrazie majestatu i herezji; dopuścił tortury

-procedura inkwizycyjna miała zapewnić ustalenie prawdy materialnej

-kanoniczna wersja procesu inkwizycyjnemu przyznawała podsądnemu liczne gwarancje
procesowe, ale świeckie postępowanie ograniczyły je do minimum

Wszczęcie i przebieg procesu

-zasada ścigania przestępstw z urzędu – postępowanie sądowe wszczynane zawsze wobec
doniesień o popełnieniu przestępstwa; najwcześniej przejęta przez miasta włoskie

W praktyce sądowej polskich miast, które przyjęły model procesu inkwizycyjnego, od XVI do
XVIII w. podstawowym sposobem wszczynania procesu karnego była dalej skarga

-sędzia-inkwirent pełnił funkcję oskarżyciela, śledczego, wyrokującego i obrońcy

-sędzia-inkwirent wszczynał postępowanie na podstawie złożonego doniesienia oraz własnej
wiedzy o przestępstwie

-czynności procesowe dzieliły się na dwa stadia:

-inkwizycję generalną – ustalenie czy zostało popełnione przestępstwo i przez kogo

-inkwizycję specjalną – śledztwo przeciwko konkretnej osobie; Carolina przed
wszczęciem inkwizycji specjalnej zalecała konsultację ze znawcami prawa, ale na
praktykę sądową to nie wpłynęło (przeważyło zdanie Carpzova)

-zasada pisemności – wszystkie czynności sędziego musiały być utrwalane w protokołach –
podstawie wyroków

73

-wyrok był ogłaszany przed ławnikami, którzy mogli zakwestionować niektóre ustalenia
sędziego-inkwirenta na podstawie protokołów

-zasada tajności – śledztwo było tajne wobec osób postronnych a czynności procesowe
podejmowano poza wiedzą oskarżonego

-sedzia-inkwirent przesłuchiwał oskarżonego wg ustalonych z góry pytań na podstawie
dowodów i poszlak – przesłuchanie artykułowane

Zasady i środki dowodowe

-pozytywna legalna teoria dowodowa – sedzia mógł wymierzyć karę, gdy zebrał przeciw
oskarżonemu określoną wartość dowodów przewidzianą przez ustawę

-na podstawie niepełnego dowodu można było przeprowadzić tortury lub orzec karę
nadzwyczajną, z reguły łagodniejszą (poena suspicionis)

-od końca XVIII w. w ustawach karnych występuje negatywna legalna teoria dowodowa –
sedzia nie mógł orzec wyroku skazującego bez określonych w ustawie jakości środków
dowodowych

Przyznanie się do winy

-najwyższa ranga wśród środków dowodowych

-wg Caroliny sędzia powinien nakłaniać oskarżonego do przyznania się do winy, nawet jak
miał ku niej dowody

-przyznanie się do winy było konieczną przesłanką pokuty i zbawienia duszy, dlatego
utrzymała się tak długo żywotność tortur do niej prowadzących

-jeśli oskarżony nie przyznawał się do winy, sędzia mógł zastosować tortury

-kodeksy z początku XIX w. zakazały wymuszania przyznania się do winy, ale nie przyznawały
prawa do odmowy zeznań

Tortury

-nieodłączny element procedury sądowej od procesu inkwizycyjnego

-wg Caroliny mogły być stosowane tylko przy oskarżeniu dotyczącym ciężkiej zbrodni i
przestępstw skierowanych przeciw władzy i religii; były dopuszczalne gdy sędzia dysponował
niebudzącymi wątpliwości poszlakami lub połowicznym dowodem

-nie wolno było ich stosować wobec: dzieci, starców, kobiet w ciąży, uczonych, szlachty,
urzedników

74

-Carolina przewidywała dla sędziego karę (również śmierci), gdy torturowany zmarł

-z czasem uznano za dopuszczalne tylko niektóre metody torturowania

-tortur nie stosowano w prawie ziemskim Polski i Anglii poza wyjątkami np. obrazy majestatu
(skrutynium)

-prawo angielskie znało torturę – karę mocną (peine forte et dure), którą stosowano wobec
tych, co nie chcieli poddać się osądowi sądu, czego wymagał formalizm

-tortury jako środek wymuszania winy przetrwały do poł. XVIII w. (w niektórych państwach do
poł XIX w.)

Świadkowie

-Carolina wymagała zeznań 2-3 świadków do wydania wyroku

-odrzucano zeznania świadków niepewnych, podejrzanych

-wyłącznie świadkowie naoczni

-sędzia nie mógł zadawać pytań sugerujących; przesłuchanie było tajne

-ustawy karne z XIX w. dopiero przyznawały oskarżonemu prawo do konfrontacji ze
świadkami

-gdy zeznania były sprzeczne, a ich waga za skazaniem i niewinnością rozkładała się
równomiernie, sędzia miał dać wiarę dowodom na korzyść oskarżonego

Kara za nieposłuszeństwo

-gdy tortury zostały zniesione, była stosowana kara chłosty i postu dla oskarżonego, który nie
chciał złożyć zeznań lub składał je sprzecznie

Pozycja oskarżonego

-oskarżony mógł przedstawić dowody poświadczające niewinność, do uwolnienia wystarczyła
połowa dowodu

-od XIX w. kodeksy przewidywały prawo do wyboru obrońcy

-w niemieckim powszechnym procesie karnym wykształciło się prawo do rewizji procesu –
wysłania akt inkwizycji do ponownego rozpatrzenia przez uniwersytecki fakultet prawa

-ograniczone prawo do apelacji od ordynacji kryminalnej Józefa II z 1788 r.

75

-od Franciscany zakaz reformationis in peius

Proces o czary

-osoba podejrzana o czary, gdy istniały wyraźne poszlaki, była poddawana torturom

-tortury były stosowane wielokrotnie (zamiast 3 podejść), ponieważ wierzono, że w
wytrzymaniu tortur pomaga diabeł

-groziła kara spalenia na stosie – Carolina

-procesy o czary zaczęły zanikać w połowie XVII w., będąc całkowicie zlikwidowanymi do
końca XVIII w.

Nowoczesny proces mieszany

-od idei rewolucji we Francji, przypieczętowanej ustawodawstwem napoleona – kodeks
procedury karnej z 1808 r.

-w II poł. XIX w. rozpowszechnił się w prawie wszystkich krajach Europy

Przebieg procesu

-rozdzielenie funkcji ścigania i śledztwa od sądzenia

-dwa etapy – postępowanie przygotowawcze i postępowanie główne

Postępowanie przygotowawcze

-wszczynane z urzędu

-początkowo w duże mierze charakter tajny i pisemny, potem dopuszczono do niego
oskarżonego i obrońcę

-dochodzenie – ustalenie czy rzeczywiście dokonano przestępstwa i wykrycie sprawcy

-śledztwo – wyjaśnienie okoliczności sprawy i zebranie dowodów; z reguły tylko przy ciężkich
przestępstwach; prowadzone przez organ procesowy pod nadzorem prokuratora lub samego

76

prokuratora; po jego zakończeniu prokurator decydował o umorzeniu albo wniesieniu aktu
oskarżenia

-środki zapobiegawcze – m.in. areszt, poręczenie majątkowe i osobiste, dozór policyjny, zakaz
opuszczania stałego miejsca pobytu

Rozprawa

-zasada jawności u ustności – publiczny charakter; może być wyłączony przez sąd tylko w
wyjątkowych przypadkach

-zasada kontradyktoryjności – skargą jest akt oskarżenia; równość stron; prawo do riposty –
ostatni głos oskarżonego

-zasada prawdy materialnej – wnioski dowodowe przedkładają strony, ale sąd może z własnej
inicjatywy dopuścić każdy dowód; wyrok musi się opierać na ustaleniach zgodnych ze stanem
rzeczy

-zasada bezpośredniości – wszystkie dowody musza być na nowo przeprowadzone i
ujawnione na rozprawie; zmiana składu sądu wymusza przeprowadzenie rozprawy od
początku; odczytanie protokołów śledztwa jest dopuszczalne jeśli świadek nie może stawić
się na rozprawę lub istotnie zmienia zeznania

-swobodna ocena dowodów – sędziowie swobodnie oceniają dowody, posługując się wiedzą
prawniczą, doświadczeniem życiowym i wewnętrznym przekonaniem

Gwarancje procesowe

-oskarżony może wybrać obrońcę lub wziąć z urzędu; w niektórych przypadkach obrońca jest
obligatoryjny (np. oskarżony jest niemową, głuchy)

-domniemanie niewinności

-in dubio pro reo

-prawo odmowy zeznań

-oskarżony może bezpośrednio zadawać pytania świadkom i biegłym

-oskarżony uczestniczy cały czas w przebiegu rozprawy

Środki odwoławcze

-zwyczajne – zażalenie, apelacja; nadzwyczajne – kasacja, wznowienie postępowania

77

-zakaz reformationis in peius

-apelacja – zakwestionowanie ustaleń sądu lub wymiaru kary

-kasacja – zarzut natury prawnej

-wznowienie postępowania – fałszywość środków dowodowych, nowe dowody; oskarżony
uniewinniony mógł domagać się odszkodowania od Skarbu Państwa

Proces cywilny

Proces rzymsko-kanoniczny i nowożytny

-proces rzymsko-kanoniczny interpretacją procesu kognicyjnego

-powstal w wyniku prawotwórczej działalności papieży w XII-XIII w. i w XIII w. wzorowały się
na nim sądy miast włoskich

-Sąd Kameralny Rzeszy przeniósł zasady procedury rzymsko-kanonicznej do prawa świeckiego

-źródła procesu rzymsko-kanonicznego:

-Dekret Gracjana – przejęte zasady procesowe kompilacji justyniańskiej

-Dekretały papieskie IX z XIII w.

-liczne prace kanonistów i legistów

-ruch kodyfikacji prawa w XVIII w. doprowadził do powstania ustaw cywilno procesowych w
Austrii i Prusach

Cechy procesu

Zasada skargowości

-proces dzielił się na dwa stadia rozdzielone litis contestatio (utwierdzenie
sporu)

78

-w pierwszym stadium powód wnosił pisemną skargę, gdy odpowiadała
wymaganiom formalnym, sędzia wydawał pozew i urzędowo wzywano
pozwanego przed sąd

-pozwany mógł podnieść zarzuty procesowe (ekscepcje):

-dylatoryjne – powodujące odroczenie procesu

-deklinatoryjne – zwalniające od wdania się w spór

-peremptoryjne – niweczące roszczenia powoda; wyjątkowo
mogły być wniesione w trakcie sporu

Zasada pisemności

-dalsze postępowanie – wymiana pism procesowych między stronami

-ustnie mógł tylko sędzia zadawać pytania, ale i to było protokołowane

-ciężar dowodu spoczywał na stronie występującej z jakimś twierdzeniem

Zasada dyspozycyjności

-dowody dostarczały wyłącznie strony

Legalna teoria dowodowa

-prawo określało wartość i liczbę dowodów potrzebną do wygrania sporu

-środki dowodowe – przysięga, świadkowie, dokumenty, świadectwa
urzędowe

-świadków (min. 2) przesłuchiwał sędzia pod nieobecność stron

Apelacja

-każda strona mogła wnieść apelację dwukrotnie

Nowożytne procedury cywilne

Powszechny niemiecki proces cywilny

-różnił się tym od procesu rzymsko-kanonicznego, że z prawa saskiego

przyjmował zasadę ewentualności i wyroku na dowód

-zasada ewentualności miała zapobiegać przewlekłości postępowania –

zmuszała strony do przedstawienia od razy wszystkich żądań i zaprzeczeń

79

-wyrok na dowód (vide: bliższość do dowodu) – sąd ustalał, co ma być

przedmiotem dowodu, kto miał go przeprowadzić i kiedy, co decydowało o
wygraniu procesu

Procedura austriacka

-w II poł. XVIII w. wprowadzono model procedury cywilnej wzorując się na

powszechnym niemieckim procesie cywilnym

-sędzia nie mógł ingerować z urzędu w przebieg procesu, strony miały pełną

autonomię w dysponowaniu przedmiotem sporu

-sąd wydawał wyrok na podstawie akt (zasada pisemności), który przesyłał

stronom na piśmie

-w sprawach drobiazgowych proces przebiegał ustnie i w sposób uproszczony

Procedura pruska

-ograniczenie zasady dyspozycyjności przez prowadzenie śledztwa przez

sędziego inkwirenta, który dążył do ustalenia prawdy materialnej

-strony mogły skorzystać z usług sądu rozjemczego

Nowoczesna procedura cywilna XIX i XX w.

-uznanie w pełni zasady skargowości – skargę stanowi pozew – pismo procesowe, które
powinno spełniać określone kryteria

Zasady procesowe

Zasada jawności i ustności

-charakter publiczny rozprawy

-zgłaszanie roszczeń przed sądem w formie ustnej

Zasada kontradyktoryjności

-strony same gromadzą materiał procesowy

-przed wydaniem wyroku sąd ma obowiązek wysłuchać racji strony
przeciwnej

80

Zasada dyspozycyjności

-swoboda rozporządzania własnością stron

-dyspozycyjność materialna – sąd nie może orzec nic ponad żądanie stron

-dyspozycyjność formalna – strony mają swobodę w dysponowaniu środkami
walki procesowej

Zasada instrukcyjności

-sąd może przeprowadzić środek dowodowy z urzędu, ale tylko za zgodą

stron (narzędzia do dojścia do prawdy materialnej

Zasada prawdy formalnej

-sąd uznaje wydarzenia za prawdziwe, jeśli strony zgodnie je uznają za

takowe

Zasada koncentracji materiału procesowego

-sąd może odrzucić środki dowodowe, gdy uzna, że służą tylko przedłużaniu

procesu

-sąd może nie dopuścić do przeprowadzenia kolejnych dowodów, gdy uzna,

że wszystkie okoliczności sporne zostały już wyjaśnione

Zasady orzekania

Zasada bezpośredniości

-postępowanie dowodowe odbywa się przed sądem orzekającym

-wyrok mogą wydawać tylko ci sędziowie, którzy cały czas biorą udział w
procesie

Swobodna ocena dowodów

-dwie różnice w stosunku do mieszanego procesu karnego:

-dowód z przesłuchania stron (vide: przysięga)

-pozostałości legalnej teorii dowodowej – przepisy zakazujące
obalania treści dokumentu zeznaniami świadków

Środki odwoławcze

-apelacja, kasacja

-napoleoński kodeks procedury cywilnej przewidywał jeszcze:

81

-opozycję trzeciego – środek prawny przysługujący osobie trzeciej, której

wyrok naruszył prawa

-restytucja in integrum – prośba o uchylenie wyroku ostatniej instancji i

powrotu do stanu przed wyrokiem

-niemiecka ustawa z II poł. XIX w. przewidywała rewizję do Trybunału Rzeszy –
możliwość kasacji, zmiany wyroku i przeprowadzenia ograniczonego postępowania
dowodowego na podstawie tego czy wyrok naruszył prawo

82

Uzupełnienie z wykładu prof. Borkowskiej-Bagieńskiej

Podziały prawa wg różnych kryteriów

1) prawo publiczne

2) prawo prywatne

1) prawo wewnętrzne

2) prawo międzynarodowe

1) prawo materialne

2) prawo procesowe

1) prawo wyznaniowe

2) prawo świeckie

1) prawo jednorodne

2) prawo o mieszanych źródłach

Cechy epoki feudalnej:

-stanowy charakter społeczeństwa i prawa

-partykularyzm terytorialny (geograficzny) – nie we wczesnym średniowieczu

-zasada osobowości (wczesne średniowiecze)– zasada terytorialności

-wielość podmiotów stanowiących prawo

-istnienie praw szczególnych (dot. grup zawodowych, religijnych)

Zbiór:

-spis prywatny albo urzędowy (najwięcej)

83

-brak systematyki

-wszystko, co wiadomo o prawie

-pisane skażoną łaciną (wczesne)

-najstarsze – Leges Romanae i Leges Romanae Barbarorum

Kodeks

-spis praw zawierających jeden dział prawa [wyjątek-austriacki (prawo materialne i procesowe)]

-przepisy uporządkowane

-pisany w językach narodowych

-brak kazuistyki

-systematyka dla kodeksów karnych – część ogólna i część szczegółowa (katalog kar)

-systematyka dla kodeksów cywilnych:

1) romanistyczna (ABGB, Code civil)

-personae

-res

-actiones

2) pandektowa (BGB, kodeksy XX w.)

-część ogólna

-prawo rzeczowe

-zobowiązania

-prawo spadkowe

-prawo rodzinne

-pojawia się w XVIII w.

Recepcja prawa rzymskiego w Niemczech

Teoretyczna

-dziedzictwo Starożytnego Rzymu

84

-przekonanie władców, że prawo rzymskie zlikwiduje partykularyzm terytorialny

Praktyczna

-prawo rzymskie na uniwersytetach

-działalność Sądu Kameralnego Rzeszy

Subsydiarność prawa rzymskiego skutkowała zanikiem rozwoju praw rodzimych

Źródła prawa miejskiego

-przywileje właścicieli

-wilkierze (ustawy miejskie)

-ortyle (wyroki sądów miast starszych przesyłane miastom nowopowstałym)

-pouczenia prawne (od miasta macierzystego)

-statuty miast włoskich (swoiste konstytucje

-w Polsce prawo niemieckie tj. Zwierciadło saskie, Weichbild magdeburski

Źródła prawa wiejskiego (w Polsce)

-wilkierze wiejskie

-ordynacje wiejskie (polecenia, zarządzenia wydawane przez magnatów)

-księgi sądowe

Małżeństwo w średniowieczu:

-zmówiny – dogadanie się z ojcem przyszłej małżonki nt. posagu itd.

-zdawiny – przeniesienie dziewczyny do domu męża

-pokładziny – obserwacja/towarzyszenie pierwszemu stosunkowi płciowemu młodej pary, by
zanotować datę poczęcia dziecka i prawność urodzenia

Ad. Prawo bliższości – regalia – monopole państwa np. na wydobycie soli, polowanie

Prawo państwa socjalistycznego

Dwa poglądy:

85

-utrzymanie dawnego prawa przy kryterium postępowości i zmienianie go aktami
prawnymi

-uchylenie dawnego prawa tj. Rada Komisarzy Ludowych w 1917 r.

Cechy:

-ogromne ilości aktów prawnych, z czego wynikała ich sprzeczność

-prawo niejasne dla obywateli, tylko dla urzędników

-wykształconych sędziów zastępowali przedstawiciele klasy robotniczej po przyśpieszonych
kursach prawniczych

-zmiana charakteru prawa z indywidualnego na kolektywistyczne

-ograniczanie swobody umów

-dysponowanie lokalem właściciela przez urząd – np. wprowadzenie lokatora

-zanik/mocne ograniczenie takich działów prawa jak: prawo wekslowe, czekowe, handlowe,
upadłościowe

-wyodrębnienie prawa rodzinnego z całości prawa cywilnego

-laicyzacja prawa rodzinnego, równość małżonków i poprawa sytuacji dzieci nieślubnych

-zmniejszenie znaczenia testamentu

-proces cywilny ma dowieść prawdy materialnej przez zwiększenie roli państwa

-zniesienie w rewolucyjnej Rosji prawa spadkowego, późniejsze przywrócenie z b. wysokim
podatkiem

-materialna definicja przestępstwa

-akty niższego rzędu i „świadomość rewolucyjna” zastępowały kodeks karny

-wprowadzenie nowych przestępstw i kar

-odpowiedzialność karna również z tytułu uzasadnionego podejrzenia

-rozszerzenie zakresu kary śmierci

-prawo karne pełni rolę służebną wobec państwa

-proces specjalny – szybkość orzekania i pozbawienie oskarżonego obrony m.in. przy
przestępstwach politycznych

Próby kodyfikacyjne czasów stanisławowskich:

86

1) Zbiór praw sądowych Andrzeja Zamoyskiego

-systematyka rzymska

-prawo cywilne, karne i procesowe

-odrzucony przez sejm z uwagi na sprzeciw Kościoła (zwiększenie roli państwa wobec
Kościoła) i szlachty (zwiększenie praw chłopów)

-nowoczesny proces sądowy i przyzwoite prawo zobowiązań

2) Kodeks Stanisława Augusta

-zapowiedziany w Konstytucji 3 Maja

-utworzono dwie komisje kodyfikacyjne – koronną i litewską

-prawo cywilne, karne i procesowe

-projekt przerwany przez targowicę i rozbiory

Komisja kodyfikacyjna II RP

-powołana przez Sejm w 1919 r.

-tryb prac gwarantował sporą niezależność od Sejmu

-od Noweli Sierpniowej kodeksy wprowadzał prezydent, wcześniej Sejm

-projekty kierowane do Ministerstwa Sprawiedliwości, które mogło zgłaszać poprawki

Kodeks postępowania karnego 1928 r.

-wszedł w życie 1929 r.

-proces mieszany

Kodeks karny 1932 r.

-główny autor prof. Makarewicz

-odpowiedzialność karna oparta na winie

-trójpodział przestępstw

-liczne środki zabezpieczające

-po II WŚ mocno zmieniany dekretami i zniesiony dopiero w 1969 r.

Kodeks handlowy 1930 r.

-wszedł w życie 1934 r.

87

-dzielił kupców na rejestrowych i nierejestrowych (mniejsi, bez wymagania wpisu)

-obowiązywał do 2000 r. z licznymi zmianami w okresie PRL

-w kodeksie cywilnym w 1964 r. został częściowo uchylony

Kodeks zobowiązań 1930 r.

-wszedł w życie 1934 r.

Kodeks postępowania cywilnego

-w duchu indywidualistyczno-liberalnym