1

rykoszet stosowania

reprezentacji kategorii

społecznej

dr Kinga Piber-

Dąbrowska

Prof. Grzegorz Sędek

18-19 stycznia 2009

SWPS Wrocław

stereotypu

2

stereotyp

klasyczne podejście

(Aronson, Wilson i Akert, 2006)

uogólnienie dotyczące grupy ludzi,

a polegające na przypisywaniu

identycznych cech niemal wszystkim

jej członkom, niezależnie

od rzeczywistych różnic między nimi

3

stereotyp jako umysłowa

reprezentacja

(mental representation)

kategorii społecznej

•

struktury poznawcze zawierające wiedzę,
przekonania i oczekiwania wobec grup ludzkich

(Hamilton i Trolier, 1986, s. 133)

•

w reprezentacji obecne są poglądy posiadającego
ją człowieka, czyli „jego opinie o kategorii,
osobiste normy traktowania, odnoszenia się do
kategorii, oceny kojarzone z kategorią i własny
sposób zachowywania się względem kategorii i
jej reprezentantów”

(Sia, Lord, Blessum, Thomas i

Lepper, 1999, s. 517; por. Smith, 1998)

4

Motto:

„nie myśl o ludziach negatywnie,

bo to skojarzenie osłabi cię niechybnie”

rykoszet stosowania
reprezentacji kategorii
społecznej

5

rola umysłowej reprezentacji

z reguły wskazuje się, że skutkiem zastosowania

przez człowieka – świadomie lub nieświadomie

– reprezentacji określonej kategorii do przetwarzania

informacji o jej reprezentantach

•

jest tendencyjność we wszelkich procesach
przetwarzania, takich jak np. wyszukiwanie informacji o
reprezentancie, zapamiętywanie, interpretowanie
otrzymanych o nim informacji

•

tendencyjność oznacza traktowanie reprezentantów
kategorii nie jako indywidualne, autonomiczne byty lecz
jako odwzorowania szablonu „kategoria”

•

na przetwarzaniu via reprezentacja „traci” (gdy
negatywna reprezentacja) lub „zyskuje” (gdy pozytywna
reprezentacja) obiekt reprezentacji

6

rola umysłowej reprezentacji

•

rzadko dostrzegane są straty lub zyski
człowieka przetwarzającego via reprezentacja

1.

poza stratą możliwości pełnego –
obiektywnego – poznania obiektu

a przecież człowiek przetwarzający via

reprezentacja także „osobiście” traci lub
zyskuje

2.

bowiem reprezentacja wpływa na jego
zachowanie

3.

a nawet na jego myśli – treść i sprawność
umysłową

7

przykłady badań nad wpływem

zaktywizowanej reprezentacji obcej

kategorii na własne zachowanie

•

efekt asymilacji – po zaktywizowaniu reprezentacji starszego
człowieka (the elderly) atrybutami starości (np. stary, siwy)
chód był wolniejszy

(Bargh, Chen i (f) Burrows,

1996, Eksperyment 2)

•

efekt asymilacji – po zaktywizowaniu (nazwiskiem: Schumacher)
reprezentacji kierowcy wyścigowego szybsze...
czytanie

(Macrae, Bodenhausen, Milne, Castelli, (f) Schloescheidt i Greco, 1998,

Eksperyment 4)

•

efekt kontrastu – po zaktywizowaniu reprezentacji starszego
człowieka „ekstremalnym” reprezentantem (extreme
category exemplar) (holenderska Królowa Matka lat 89) chód był…
szybszy

(Dijksterhuis, Spears, Postmes,

Stapel, Koomen, Knippenberg i Scheepers, 1998, Eksperyment 2)

8

aktywizacja reprezentacji

Czarnego

a poziom wykonania zadania

matematycznego

Wheeler, Jarvis i Petty, 2001,

Eksperyment 2

•

uczestnicy badania: amerykańscy – nie-Czarni – studenci

•

najpierw samoocena własnych zdolności/umiejętności
matematycznych

•

następnie manipulacja zmienną niezależną: aktywizacja
reprezentacji

(3 poziomy: Czarnego, Białego, brak aktywizacji – grupa kontrolna)
aktywizacja poprzez wyobrażenie sobie i opisywanie jednego dnia z

życia studenta (ich uniwersytetu) mającego nazywać się albo Tyrone
(reprezentacja Czarnego) albo Erik (reprezentacja Białego)

•

na koniec pomiar zmiennej zależnej: poziom wykonania zadania
matematycznego; do wykonania było 30 pytań z matematyki w
czasie 20 min.; do każdego pytania załączonych było pięć
ewentualnych odpowiedzi

•

zmienna kontrolowana: poziom trudności zadania (łatwe vs trudne)

9

Wheeler, Jarvis i Petty, 2001,

Eksperymenty 1 i 2 łącznie: średnia

liczba poprawnie rozwiązanych zadań

•

osoby, u których

zaktywizowano reprezentację

Czarnego rozwiązały poprawnie

mniej zadań od innych osób –

zarówno tych, u których

aktywizowano reprezentację

Białego, jak i tych, które nie

poddane zostały manipulacji

reprezentacją

•

osoby, u których

zaktywizowana reprezentację

Białego nie różniły się istotnie

liczbą poprawnie rozwiązanych

zadań od osób, które nie

poddano manipulacji

reprezentacją

10

Wheeler, Jarvis i Petty, 2001,

Eksperyment 2:

średnia liczba poprawnie

rozwiązanych zadań

•

osoby, u których
zaktywizowano
reprezentację Czarnego
w porównaniu do osób,
u których
zaktywizowano
reprezentację Białego:

•

rozwiązały poprawnie
podobną liczbę łatwych
zadań

•

natomiast zadań
trudnych poprawnie
rozwiązały mniej

11

aktywizacja reprezentacji pseudo-kibica piłki
nożnej

(soccer hooligan)

a poziom wykonania testu z wiedzy
ogólnej
Dijksterhuis i van Knippenberg, 1998,
Eksperyment 3

•

uczestnicy badania – studenci

•

najpierw manipulacja zmienną niezależną: aktywizacja reprezentacji

(3 poziomy: pseudo-kibica przez 9 min vs pseudo-kibica przez 2 min

vs bez aktywizacji – grupa kontrolna)

aktywizacja danej reprezentacji poprzez wyobrażenie sobie

i wypisanie typowych zachowań, stylu życia, cech

•

następnie pomiar zmiennej zależnej: zadanie intelektualne – test
jednokrotnego wyboru składający się z 60 pytań z wiedzy ogólnej; do
każdego pytania załączone były cztery ewentualne odpowiedzi

np: Kto namalował La Guernica? a) Dali, b) Miro, c) Picasso, d) Velasquez
Co jest stolicą Bangladeszu? a) Dhaka, b) Hanoi, c) Yangon, d)

Bangkok

•

zmienna kontrolowana: kolejność pytania – czy wpływ aktywizacji
reprezentacji

będzie malał wraz z kolejnym pytaniem?

12

Dijksterhuis i van Knippenberg, 1998,

Eksperyment 3: średni procent

poprawnych odpowiedzi

•

osoby, u których przez 9
min zaktywizowano
reprezentację pseudo-
kibica udzieliły mniej
poprawnych odpowiedzi od
pozostałych osób –
zarówno od tych, u których
przez 2 min aktywizowano
reprezentację pseudo-
kibica, jak i od tych,
których nie poddano
manipulacji reprezentacją

•

w/w wzór różnic w liczbie
poprawnych odpowiedzi
nie zmieniał się wraz z
kolejnym pytaniem

13

aktywizacja reprezentacji skina a poglądy

społeczne

(f) Kawakami, Dovidio i Dijksterhuis, 2003,

Eksperyment 4

•

uczestnicy badania – studenci

•

najpierw manipulacja zmienną niezależną: aktywizacja
reprezentacji (2 poziomy: skina vs bez aktywizacji –
grupa kontrolna)

aktywizacja danej reprezentacji poprzez opisanie osoby, której

zdjęcie się otrzymało (skina)

•

następnie pomiar zmiennej zależnej – kwestionariusz poglądów:
należało ustosunkować się do 14 stwierdzeń:



z których 3 dotyczyły kwestii, które kojarzone są ze skinem (np.
Uważam, że mniejszości posuwają się za daleko w swych
żądaniach równych praw)



reszta dotyczyła różnych kwestii, poza relacjami
międzygrupowymi (np. Uważam że najlepsza rodzina, to taka, gdy
są dwoje rodzice, Uważam, że powinno się uczynić jeżdżenie
samochodem mniej opłacalne)

14

(f) Kawakami, Dovidio i Dijksterhuis, 2003,

Eksperyment 4

średni stopień podzielania poglądów

9-stopniowa skala odpowiedzi: 1 – zdecydowanie się nie zgadzam; 9 –

zdecydowanie się zgadzam

im wyższa średnia tym silniejsze podzielanie poglądu

•

osoby, u których
zaktywizowano
reprezentację skina w
istotnie większym
stopniu zgadzały się z
poglądami
kojarzonymi ze skinem
niż osoby bez
aktywizacji

15

podsumowanie 1

•

zaktywizowanie reprezentacji obcej kategorii może wpływać
na własne myśli (sprawność myślenia; treść – poglądy)

•

pod warunkiem oczywiście, że reprezentacja zawiera
charakterystykę sprawności umysłowej (por. brak wpływu
aktywizacja reprezentacji Białego – w porównaniu do grupy
kontrolnej – na odpowiadanie w teście z wiedzy ogólnej)

•

wpływ zaktywizowanej reprezentacji obcej kategorii na
własną sprawność umysłową utrzymuje się w czasie

•

możliwe, że dopóki nie zostanie zaktywizowana
reprezentacji innej kategorii społecznej...

•

wpływ zaktywizowanej reprezentacji obcej kategorii na
własne myśli jest specyficzny – zmianie ulegają wyłącznie te
myśli, które kojarzy się z kategorią (a nie cały strumień
myśli)

16

Czy aktywizacja reprezentacji

sekretarki wpłynie na

poziom wykonania testu z wiedzy

ogólnej?

Dijksterhuis i van Knippenberg, 1998,

Eksperyment 1

•

uczestnicy badania – studenci

•

najpierw manipulacja zmienną niezależną: aktywizacja
reprezentacji (3 poziomy: sekretarki vs profesora vs brak
aktywizacji – grupa kontrolna)

aktywizacja danej reprezentacji poprzez wyobrażenie sobie i

wypisanie typowych zachowań, stylu życia, cech

•

następnie pomiar zmiennej zależnej: zadanie intelektualne – test
jednokrotnego wyboru składający się z 42 pytań z wiedzy ogólnej;
do każdego pytania załączone były cztery ewentualne
odpowiedzi np: Kto namalował La Guernica? a) Dali, b)
Miro, c) Picasso, d) Velasquez
Co jest stolicą Bangladeszu? a) Dhaka, b)
Hanoi, c) Yangon, d) Bangkok

•

zmienna kontrolowana: kolejność pytania – czy wpływ aktywizacji
reprezentacji będzie malał wraz z kolejnym pytaniem?

17

Dijksterhuis i van Knippenberg, 1998,

Eksperyment 1: średni procent

poprawnych odpowiedzi

osoby, u których

zaktywizowano

reprezentację sekretarki:

•

nie różniły się liczbą

poprawnych odpowiedzi

od osób, które nie

poddano manipulacji

(grupa kontrolna)

•

udzieliły istotnie mniej

poprawnych odpowiedzi

od osób, u których

zaktywizowano

reprezentację profesora

•

w/w wzór różnic w liczbie

poprawnych odpowiedzi

nie zmieniał się istotnie

wraz z kolejnym pytaniem

18

Czy aktywizacja reprezentacji starszego

człowieka osłabi poziom odtwarzania informacji

niepowiązanych z reprezentacją?

Dijksterhuis, Aarts, Bargh i van Knippenberg,

2000, Eksperyment 1

•

uczestnicy badania: studenci

•

najpierw pomiar zmiennej niezależnej1 – niemanipulowanej:
częstość kontaktu z ludźmi starszymi (duża vs mała)

osiem pytań o kontakty z różnymi grupami społecznymi;

piąte pytanie diagnostyczne – na 9-stopniowej skali należało
podać ile czasu spędza się wśród ludzi starszych: od bardzo
mało czasu (1) do bardzo dużo czasu (9)

•

po pomiarze zmiennej niezależnej1 – prezentacja 30
literowych zbitek, stanowiących w połowie sensowne słowo
(np. rower) a w połowie bezsensowny ciąg (np. gtwws)

19

Czy aktywizacja reprezentacji starszego

człowieka osłabi poziom odtwarzania informacji

niepowiązanych z reprezentacją?

Dijksterhuis, Aarts, Bargh i van Knippenberg,

2000,

cd. Eksperyment 1

•

prezentacja literowych zbitek w warunkach podprogowej
manipulacji zmienną niezależną 2: aktywizacja reprezentacji
starszego człowieka (2 poziomy: starszego człowieka
vs brak aktywizacji – grupa kontrolna)

podprogowa aktywizacja: każda literowa zbitka

poprzedzona słowem powiązanym
z reprezentacją, ale nie
odnoszących się do
kwestii pamięci

(np. stary, siwy, bingo, Floryda)

•

pomiar zmiennej zależnej: niezapowiadane odtwarzanie
(free recall) zbitek słownych stanowiących sensowne słowo

20

Dijksterhuis, Aarts, Bargh i van Knippenberg,

2000, Eksperyment 1: średnia

liczba poprawnie odtworzonych słów

•

w warunku aktywizacji

reprezentacji starszego

człowieka – mniej odtworzonych

słów przez osoby mające częsty

niż rzadki kontakt ze starszymi

ludźmi

•

wśród osób mających częsty

kontakt ze starszymi ludźmi –

mniej odtworzonych słów przez

osoby u których wzbudzany

była reprezentacja starszego

człowieka

•

brak różnic u osób, u których

nie aktywizowano reprezentację

starszego człowieka oraz u osób

mających rzadki kontakt z

ludźmi starszymi

21

podsumowanie 2

•

zaktywizowanie reprezentacji obcej
kategorii może wpływać na treść i
sprawność własnych myśli zarówno



gdy reprezentacja wzbudzana jest
podprogowo,



jak gdy na poziomie świadomości

•

pod warunkiem oczywiście, że
reprezentacja zawiera charakterystykę
treści i sprawności myśli

22

Czy aktywizacja reprezentacji modelki

pogorszy poziom wykonania testu z

wiedzy ogólnej?

Dijksterhuis, Spears, Postmes, Stapel,

Koomen, Knippenberg i Scheepers,

1998, Eksperyment 1

•

uczestnicy badania – studenci

•

najpierw manipulacja zmienną niezależną: aktywizacja
reprezentacji

1) topmodelki – typową topmodelką
2) topmodelki – „ekstremalną” reprezentantką: Claudią Schiffer
3) profesora – typowym profesorem
4) profesora – reprezentantem: Albertem Einsteinem
aktywizacja danej reprezentacji poprzez wyobrażenie

sobie i wypisanie typowych zachowań,
stylu życia, cech

•

następnie pomiar zmiennej zależnej: test jednokrotnego
wyboru składający się z 20 pytań z wiedzy ogólnej
(por. slajd 4)

23

Dijksterhuis, Spears, Postmes, Stapel,

Koomen, Knippenberg i Scheepers,

1998,

Eksperyment 1: procent poprawnych

odpowiedzi

•

w warunku aktywizacji reprezentacji

typowym reprezentantem kategorii

– efekt asymilacji: osoby, u których

zaktywizowano reprezentację

topmodelki odpowiedziały

poprawnie na mniej pytań niż

osoby, u których zaktywizowano

reprezentację profesora

•

w warunku aktywizacji reprezentacji

„ekstremalnym” reprezentantem

kategorii – efekt kontrastu: osoby ze

zaktywizowaną reprezentacją

topmodelki odpowiedziały

poprawnie na więcej pytań niż

osoby ze zaktywizowaną

reprezentacją profesora

24

od wzbudzenia reprezentacji obcej

kategorii społecznej

do własnych zachowań i sprawności

umysłowej:

możliwe efekty

efekt asymilacji

własne zachowanie

i/lub
treść
i sprawność własnych myśli

zgodne

z atrybutami

przypisywanymi obcej

kategorii społecznej

efekt kontrastu

własne zachowanie

i/lub

treść i
sprawność własnych myśli

przeciwstawne

do atrybutów

przypisywanych

obcej kategorii społecznej

25

dlaczego

aktywizowanie reprezentacji kategorii

•

typowym reprezentantem (np. Murzyn)

skutkuje asymilacyjnym wpływem,

•

zaś ekstremalnym reprezentantem kategorii

(np. Michael Jordan; Mike Tyson)

kontrastowym wpływem

?

26

od wzbudzenia reprezentacji obcej kategorii

społecznej

do własnych zachowań oraz treści i

sprawności myśli:

przypuszczalne mechanizmy

mechanizm ideomotoryczny

gdy aktywizacja

reprezentacji jej typowym
reprezentantem –
następuje asymilacja
(„przejęcie”) zachowania
oraz treści i sprawności myśli
zgodnych z zaktywizowanymi

(„modelowanie zachowań i

myśli”)

mechanizm motywacyjny

gdy aktywizacja reprezentacji jej

„ekstremalnym” reprezentantem
– następuje porównywanie siebie z
nim

a to skutkuje pojawieniem się motywacji

do zachowań oraz treści i
sprawności myśli
przeciwstawnych wobec
zbudzonych („nie jestem w stanie tak
jak on/ona”, nie chcę tak jak on/ona”)

•

aktywizacja reprezentacji określonej kategorii pociąga za sobą
aktywizację reprezentacji cech przypisywanych kategorii

•

a w efekcie aktywizację (kojarzonych z cechami) reprezentacji
zarówno zachowań, jak i treści oraz sprawności myśli

27

cd. podsumowania

•

zaktywizowana reprezentacja obcej kategorii może wpływać na własną
sprawność umysłową:

albo asymilacyjnie – jeśli aktywizacja dokonana była:
typowym reprezentantem kategorii kategorii
albo kontrastowo – jeśli aktywizacja dokonana była:
„ekstremalnym” reprezentantem kategorii

•

wnioski metodologiczne:

nie jest obojętne dla uzyskiwanych wyników jakim bodźcem

aktywizowana jest reprezentacja (typowym reprezentantem,
„ekstremalnym” reprezentantem)

aby zbadać kontrastowy wpływ reprezentacji wzbudzanej

reprezentantem kategorii należy dobrać takiego reprezentanta, który
jest „ekstremalny” w zakresie właściwości danej kategorii, a
jednocześnie nie jest reprezentantem innej kategorii (np. Matka Teresa
jako reprezentant kategorii „starszy człowiek”...)

28

!

asymilacyjny vs kontrastowy wpływ

zaktywizowanej reprezentacji obcej kategorii na
własną sprawność umysłową nie oznacza, że
nagle nastąpił przyrost („zmądrzenie”) lub regres
poznawczy („zgłupienie”) – czyli zmiana
ilościowa, lecz, że zostały zastosowane
efektywne lub nieefektywne strategie poznawcze
– czyli zmiana jakościowa:

np. zwiększenie koncentracji na zadaniu,

zwiększenie motywacji do myślenia o zadaniu,
negatywny wybór właściwej odpowiedzi (poprzez
eliminowanie najmniej prawdopodobnych)

29

literatura

Aronson, E. i Wieczorkowska, G. (2001). Kontrola naszych myśli i uczuć. Warszawa: Jacek Santorski

i CO Wydawnictwo. [tylko s.55-58: od „badanie Uprzejmość” do „badanie Starzy Ludzie”]

Bargh, J.A., Chen, M. i Burrows, L. (1996). Automaticity of social behavior: Direct effects of trait

construct and stereotype activation on action. Journal of Personality and Social Psychology, 71,
230-244.

Chen, M. i Bargh, J.A.. (1997/1998). Nieświadome potwierdzanie zachowaniem automatycznie

aktywizowanych stereotypów. Czasopismo Psychologiczne, 4, 2, 89-104. [tylko s. 92-94: Model
zjawiska nieświadomego behawioralnego potwierdzania stereotypów]

Dijksterhuis, A., Aarts, H., Bargh, J.A. i van Knippenberg, A. (2000 ). On the relation between

Associative strength and automatic behavior. Journal of Experimental Social Psychology, 36,
531-544.

Dijksterhuis, A. i van Knippenberg, A. (1998). The relation between perception and behavior, or

how to win a game of Trivial Pursuit. Journal of Personality and Social Psychology, 74, 865-877.

Dijksterhuis, A., Spears, R., Postmes, T., Stapel, D.A., Koomen, W., van Knippenberg, A. i Scheepers,

D. (1998). Seeing one thing and doing another: Contrast effects in automatic behavior. Journal
of Personality and Social Psychology, 75, 862-871.

Piber-Dąbrowska, K. (2005). Rykoszet deprecjonowania intelektu obcej kategorii

społecznej: upośledzenie własnego myślenia. W: K. Piber-Dąbrowska i A. Brzezicka-
Rotkiewicz (red.), Zawieszony umysł. Pozaosobowościowe dystraktory sprawności
umysłowej (s. 34-52). Warszawa: Wydawnictwo SWPS ACADEMICA.

Macrae, C.N., Bodenhausen, G.V., Milne, A.B., Castelli, L.,Schloescheidt, A.M. i Greco, S. (1998). On

activating exemplars. Journal of Experimental Social Psychology, 34, 330-354.

Wheeler, S.C., Jarvis, W.B.G. i Petty, R.E. (2001). Think unto others: The self-destructive impact of

negative racial stereotypes. Journal of Experimental Social Psychology, 37, 173-180.