Nauki społeczne -

materiały

dr Artur Frąckiewicz

Materiały przeznaczone są dla studentów uczestniczących w

zajęciach z przedmiotu ‘Nauki społeczne’ /Wyższa Szkoła Bankowa w

Poznaniu, Wydział Ekonomiczny w Szczecinie/.

Szerokie (tzw. antropologiczne) rozumienie kultury

„(…) obejmuje wszystkie dziedziny ludzkiego życia (pod warunkiem, że spełniają wymogi

definicyjne, czyli mają rodowód społeczny, a więc nie są dziedziczone w sensie
biologicznym, że są przyjęte przez jakieś zbiorowości, w jakimś stopniu obowiązują, są
przekazywane itd.)„ (Marian Golka, Socjologia kultury, Scholar, Warszawa 2007)

Dziedziny kultury  religia, sztuka, prawo, polityka, technika, medycyna, transport,

rolnictwo itd.

Definicja antropologiczna kultury wg Antoniny Kłoskowskiej /Kultura masowa, PWN,

Warszawa 2006/:

„Kultura jest to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi przebiegające

według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswajanych
w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań.”

Wąskie rozumienie kultury

„W wąskim ujęciu kultury podkreśla się sferę symbolicznego komunikowania

(niezależnie od form, sposobów i przejawów – np. poprzez dźwięki mowy,
pismo, muzykę, obrazy, filmy, ale też ubiór czy, szerzej, wygląd zewnętrzny).”
(Marian Golka)

Od zachowań do organizacji  wg Piotr Sztompka

(‘Socjologia’, ZNAK, Kraków 2002)

1.

Od zachowań do działań społecznych

a. Zachowanie – zewnętrznie obserwowalna aktywność fizyczna

‘machanie ręką’ – jako przedmiot interpretacji jest wieloznaczne, np.

pozdrowienie, groźba, ćwiczenie fizyczne

‘bieg’ – jako przedmiot interpretacji jest wieloznaczny, np. rekreacja,

ucieczka, pogoń

b. Działanie – zachowanie które ma znaczenie motywacyjne (‘zachowuję się

w sposób X ponieważ’) i kulturowe (‘on/ona zachowuje się w sposób X
ponieważ’)

- podświadome
- świadome

c. Czynności społeczne – działanie celowe skierowane na innych ludzi

-

np. czynności wychowawcze, zabawowe, prośby, groźby itd. (Florian
Znaniecki – Teoria czynności społecznych)

d. Działania społeczne – działanie podejmując które uwzględnia się

rzeczywiste lub spodziewane reakcje partnera, modyfikowane pod
wpływem jego reakcji. (Max Weber)

-

druga jednostka jest tutaj partnerem (przynajmniej potencjalnym), a nie
biernym adresatem

-

podejmujemy działanie aby skłonić drugą osobę do przyjęcia oczekiwanej
przez nas postawy

-

skuteczność działania społecznego zależy m.in. od ‘trafnego wskazania
sobie innego’ (George Herbert Mead)

Klasyfikacja działań społecznych wg Maxa Webera

I. Działania racjonalne  oparte na kalkulacji zysków i strat

-

np. transakcje ekonomiczne  jednak pojawia się problem racjonalności

subiektywnej

-

czy kupowanie najdroższych produktów, zwłaszcza o cechach użytkowych
nieodróżnialnych od dużo tańszych jest racjonalne ?  Thorstein Veblen –

‘konsumpcja pokazowa’.

-

problem racjonalności partnera interakcji  o ile partner /partnerzy/

odwołują się do takich samych wzorców racjonalności, o tyle są
przewidywalni  subkultury więzienne i ich osłabienie (przykład Pawła

Moczydłowskiego)

-

racjonalność instrumentalna (oparta na kalkulacji zysków i strat) vs
racjonalność autoteliczna (zorientowana na cel – bez uwzględniania
kosztów)

Działania tradycjonalne (rutynowe)  dlaczego X zachowuje się w sposób Z

? ‘bo tak jest przyjęte’

II. Działania tradycjonalne (rutynowe)  dlaczego X zachowuje się w

sposób Z ? ‘bo tak jest przyjęte’.

- np. spożywanie posiłku przy użyciu noża i widelca

-

‘przeżytki kulturowe’ /Bronisław Malinowski/  np. przejażdżka po

mieście dorożką

-

Wg wielu badaczy społecznych mamy do czynienia z dziejowym
odchodzeniem od tradycji w stronę racjonalności, świadomego
podejmowania działań

a. występuje zróżnicowane nasycenie dz.t. w różnych obszarach życia

społecznego – np. życie religijne, rodzinne, studenckie itd.

b. występuje zróżnicowane nasycenie dz.t. w zależności od kontekstu

historycznego (dziejowego) i przestrzennego

III. Działania afektywne (emocjonalne).

-

Kultury gorące vs kultury zimne

-

działania afektywne – instrumentalne

2. Od kontaktów społecznych do interakcji

a. Kontakt społeczny  para wzajemnie zorientowanych działań

społecznych o charakterze incydentalnym (jednorazowym, przelotnym)

‘Grzeczna nieuwaga’ – zasada kulturowa unikania dłuższego przyglądania się

innym ludziom (zwłaszcza nieznajomym)

b. Interakcja  dynamiczna, zmienna sekwencja wzajemnie zorientowanych

partnerów, którzy modyfikują swoje działania w zależności od tego, co robi
‘ten drugi’.

Np.: dyskusja, mecz piłkarski, randka itd..

Teorie interakcji

a. Teoria behawioralna – interakcja to sekwencja bodźców i reakcji  interesują

tutaj badaczy tylko sekwencje obserwowalnych zachowań, abstrahuje się od
znaczenia zachowań dla uczestników interakcji

b. Teoria wymiany (a także teoria racjonalnego wyboru) – wzajemna wymiana

dóbr, czy też wartości między partnerami. Partnerzy interakcji ‘(…) starają
się uzyskać pewną nadwyżkę korzyści nad kosztami’ (Piotr Sztompka).
Przedmiotem wymiany nie muszą być dobra materialne i niekoniecznie
muszą z wymianą być związane korzyści materialne.

Przykład 1: uniwersalna zasada kulturowa stojąca u podstaw wymiany – zasada

wzajemności

Przykład 2:

‘krąg Kula’ (Polinezja – badania Bronisława Malinowskiego)
Mieszkańcy wyspy A przygotowują i przekazują podarki mieszkańcom wyspy B. Ci

ostatni z kolei przygotowują i przekazują podarki mieszkańcom wyspy C. Z
kolei mieszkańcy wyspy C przekazują podarki mieszkańcom wyspy A.
Podarki mają zbliżoną wartość, przekazywaniu ich towarzyszą rytualne
tańce, uroczystości.

Funkcja rytuału: integracyjna, pielęgnacja wzajemnego zaufania itp.

c. Symboliczny interakcjonizm - /Charles H. Cooley, George H. Mead/ -

istotą interakcji jest komunikacja, czyli przekazywanie idei, znaczeń, czy
też symboli. Interakcja, to tutaj proces przede wszystkim myślowy.

Etap I  uświadomienie obecności partnera – ‘wskazanie sobie’,

‘rozpoznanie’ spośród innych osób

Etap II  identyfikacja istotności partnera interakcji ze względu na

zamierzone cele

Etap III  definicja sytuacji – rozpoznanie sytuacji w której podejmujemy

interakcję

Etap IV  interpretacja gestów, słów, mimiki, fizjonomii, ubioru

Etap V  postawienie się w roli innego – próba spojrzenia na sytuację, na

siebie oczami innego; odtworzenie motywów, celów innego.  ważna tutaj

jest samoocena, autodefinicja aktora społecznego. Niska lub wysoka
samoocena ułatwia lub utrudnia interakcję.

d. Teoria dramaturgiczna  Erving Goffman  interakcja to manipulowanie

wrażeniami

-

Metafora teatralna – aktorzy społeczni, sceny społeczne, role społeczne

-

fronton (jaźń publiczna) vs kulisy (jaźń cynicznego manipulatora)

- Istotą interakcji jest dążenie do wywarcia pozytywnego wrażenia na partnerach

lub audytoriach.

-

Kontrolowanie wrażeń – aktor społeczny stara się wysyłać sygnały, które
kształtują pozytywny odbiór jego osoby, a zwłaszcza pozytywną ocenę sposobu
odgrywania przez niego ról społecznych.

-

Kluczowe znaczenie ma m.in. wygląd zewnętrzny, gesty – powierzchowność.

- Jaźń odzwierciedlona - /Charles H. Cooley/ - ‘samoocena jednostki
kształtowana przez interpretację reakcji innych w stosunku do jej osoby’ (Piotr
Sztompka) Nasze wyobrażenia o tym jak wyobrażają nas sobie inni. Wizję
samego siebie ludzie kształtują w dużej mierze poprzez odwoływanie się do
opinii o nich innych ludzi – jeżeli chwalą  jestem ‘dobry’, jeżeli ganią lub

szydzą  jestem ‘zły’.
-Istotni inni – osoby lub audytoria na których ocenie zależy nam najbardziej 

np. najczęściej bardziej zależy nam na opinii członków rodziny lub przyjaciół
niż znajomych z pracy.

Interakcje proste a sieci interakcji

Badanie interakcji – Georg Simmel
-

Interakcja między dwiema osobami  diada

-

Interakcja między trzema osobami  triada  pojawiają się nowe

możliwości form społecznych np. koalicje, ‘dzielenie i rządzenie’,
mediacja, podejmowanie decyzji poprzez głosowanie itp.

-

Działania łączne /George H. Mead/ lub zgromadzenie /Erving Goffman/ 

wg współczesnego nazewnictwa: sieci interakcyjne.

-

Sieć interakcyjna  występuje pewna liczba skupionych w przestrzeni i

czasie osób, w tej samej sytuacji społecznej, podejmujących interakcję z
wieloma partnerami, różnie ukierunkowane.

-

Sieci zogniskowane i niezogniskowane  sieci zogniskowane – z

wyróżnionym liderem (np. zebranie pracowników firmy z dyrektorem);
sieci niezogniskowane – bez wyróżnionego lidera (np. spotkanie
towarszyskie przy ognisku).

3. Od stosunków społecznych do organizacji

Interakcja powtarzalna  ma charakter okazjonalny – np. spotkanie z sąsiadem na

ulicy i krótka wymiana opinii o pogodzie, czy też bieżących zdarzeniach politycznych

- brak wejścia w interakcję (np. miesięczna przerwa) nie rodzi żadnych konsekwencji

Interakcja regularna  jak sama nazwa wskazuje zachodzą regularnie – np. regularnie

kupuję gazetę w kiosku X (np. zawsze w poniedziałek) lub bułki w sklepie S
(codziennie).

-

brak wejścia w interakcję może budzić zdziwienie, ale nie naraża mnie na sankcje
negatywne

Interakcja regulowana  interakcje powtarzalne, regularne, a także regulowane

normatywnie

- z interakcjami regulowanymi związane są pewne oczekiwania, powinności, obowiązki
-

np. prowadzenie zajęć na uczelni przez wykładowcę, obecność w firmie o godzinie
9.00, wykonanie zadania domowego

-

brak interakcji w określonym miejscu i czasie prowadzi do negatywnych konsekwencji
społecznych (sankcje negatywne)

INTERAKCJE REGULOWANE = STOSUNKI SPOŁECZNE

Stosunki społeczne

np. wykładowca – student, mąż – żona, lekarz - pacjent, przyjaciel - przyjaciel,

szef - podwładny, pracownik – pracownik itd.

Przykład stosunku społecznego – małżeństwo

a.

Wielość interakcji – w ramach stosunku społecznego nazywanego
małżeństwem, małżonkowie wchodzą w interakcje związane z
wychowaniem dzieci, wzajemną opieką, remontem mieszkania,
zarządzaniem zasobami finansowymi, interakcjami intymnymi itd.

b.

Zaangażowanie całej osobowości  Wspólnoty  współżycie małżeńskie,

zaangażowanie całej osobowości
stowarzyszenia zaangażowanie części osobowości – interakcje

wyspecjalizowane, jednowymiarowe

c.

Trwałość stosunku społecznego

d.

Normatywna regulacja  żona i mąż wchodzą w interakcje według

określonych wzorów społecznych. Zarówno w wymiarze prawnym jak i
obyczajowym mąż i żona posiadają pewne prawa i obowiązki. Stosunek
społeczny może być tutaj symetryczny (zrównoważony) lub niesymetryczny
(niezrównoważony).
Stosunek eksploatatorski lub roszczeniowy – jedna ze stron posiada tylko
obowiązki a druga tylko prawa lub jedna ze stron próbuje osłabić
zobowiązania wobec siebie, a wzmocnić zobowiązania drugiej strony.

e. Występują np. w analizowanym małżeństwie zobowiązania, które nie są

związane z cechami jednostkowymi aktorów społecznych, którzy
wchodzą w stosunek społeczny. Zobowiązania te nie są związane z Kowalskim
lub Nowakiem, ale z miejscem jakie zajmują w przestrzeni społecznej.

Wchodząc w związek małżeński, pan Kowalski zajmuje określoną pozycję

społeczną.

Pozycja społeczna (status społeczny) – wg Piotra Sztompki - wyróżnione i

nazwane w danej kulturze typowe miejsce w społeczeństwie, które zajmować
może wiele różnych osób (np. zawód).

Z zajmowaną pozycją, związane są pewne prawa i obowiązki – role społeczne.

Rola społeczna – wg Piotra Sztompki - zbiór praw i obowiązków wiążący

każdego, kto zajmuje daną pozycję społeczną, bez względu na cechy osobiste.

Znajomość pozycji społecznej jest kluczowa w interakcjach  dzięki znajomości

pozycji społecznej i związanych z nią ról społecznych łatwiej przewidzieć jego
zachowania, a także dostosować własne działania społeczne. Przy czym należy
pamiętać, że ludzie w różnym stopniu realizują zobowiązania związane z
odgrywaniem ról (stąd np. zanim zlecimy komuś wykonanie remontu
mieszkania oczekujemy rekomendacji, opinii od innych osób), a także pozorują
je ( np. udają lekarzy, ekspertów, fachowców itd.).

Stosunek społeczny można zdefiniować jako relację między dwiema

pozycjami i związanymi z nimi rolami społecznymi.

Przykłady – typowych – ugruntowanych społecznie stosunków społecznych:

Mąż – żona, pracodawca – pracownik, dowódca – podkomendny, lekarz –

pacjent, reżyser – aktor, brat – siostra.

Stosunki społeczne przebiegają w oparciu o normatywne wzorce. Stanowią

one fakt swoisty fakt społeczny (Emile Durkheim).

Role społeczne:

a. Osiągane  nabywane w wyniku indywidualnych dążeń

-

w oparciu o kryteria uniwersalistyczne (‘równe szanse’, kryteria

merytoryczne)

-

w oparciu o kryteria partykularystyczne (nieobiektywny, nepotyzm) 
„mający na względzie korzyść własnego środowiska, regionu itp., a nie

ogółu” (sjn.pwn.pl)

-

w oparciu o kryteria ideologiczne (np. przyznawanie dodatkowych

punktów przy rekrutacji na uczelnie dzieciom pochodzącym z rodzin

chłopskich lub robotniczych; dodawanie punktów czarnoskórym

kandydatom na studia w USA)

b. Przypisane  nabywane niezależnie od naszej woli

Klasyfikacja stosunków społecznych

a.

Ze względu na realizowane cele:

-

stosunki instrumentalne  np. transakcje handlowe, wizyta u dentysty
 aktorzy społeczni wchodzą w interakcje dla osiągnięcia konkretnych
korzyści, samo uczestnictwo w stosunku nie musi dostarczać satysfakcji

 np. stosunki zdepersonalizowane

-

stosunki autoteliczne  aktorzy społeczni wchodzą w nie ze względu na
samo uczestnictwo i związane z nim emocje – np. spotkanie

przyjacielskie, spotkanie rodzinne, randka, zabawy itp.

wspólnota a stowarzyszenie

  

Ferdynand Tönnies (1855 – 1936). Niemiecki socjolog i filozof. Autor
klasyfikacji zbiorowości społecznych  dzieło: ‘

Gemeinschaft und

Gesellschaft’

Wspólnota  ‘wola naturalna’  wysokie nasycenie emocjonalne,

silne więzi  np. grupy oparte na więzi pokrewieństwa, grupy

sąsiedzkie, grupy przyjacielskie

Stowarzyszenia  ‘wola racjonalna’  grupy oparte na uczestnictwie

instrumentalnym, np. grupy pracownicze, spółki biznesowe itp..

‘Pseudo-gemeinschaft’  pojęcie wprowadzone przez amerykańskiego

socjologa Roberta K. Mertona  pozorowanie więzi emocjonalnych.

b. Ze względu na charakter normatywnej regulacji:

-

formalne  regulowane w oparciu o mniej lub bardziej precyzyjne, skodyfikowane przepisy

-

nieformalne  spontaniczne

…inne podziały:

-

rozproszone (wielowątkowe – np. mąż – żona) vs zogniskowane (jednowątkowe – np. terapeuta – pacjent)

-

ciągłe (np. mąż – żona) vs terminowe (np. lekarz specjalista – pacjent)

-

egalitarne (równościowe - np. przyjaciel – przyjaciel, robotnik – robotnik) vs nieegalitarne

(nierównościowe – np. matka – dziecko, szef – podwładny)

-

homogamiczne (stosunki w jakie wchodzą aktorzy społeczni o podobnych profilach społecznych np. o

takim samym wykształceniu, aspiracjach, uczestnictwie w kulturze) vs heterogamiczne (aktorzy

społeczni i zróżnicowanych profilach społecznych – np. różnice płciowe, w wykształceniu, w aspiracjach,

w pozycji społecznej itd.)

-

intymne vs oficjalne

-

zimne (niewielki lub zerowy poziom nasycenia emocjonalnego – np. kultury ‘zimne’) vs ciepłe (wysoki

poziom nasycenia emocjonalnego – np. kultury ‘ciepłe’)

W zależności od typu stosunku społecznego mamy do czynienia z różnymi oczekiwaniami dotyczącymi

przebiegu stosunku, zachowań uczestniczących w nim aktorów społecznych.

Charles H. Cooley (1864 – 1929) – amerykański socjolog i psycholog
społeczny. Twórca teorii z zakresu mikrostruktur społecznych, twórca
pojęcia jaźni społecznej, klasyfikacji grup społecznych. Autor prac: Natura
ludzka i porządek społeczny; Organizacja społeczna.

Grupy pierwotne /primary groups/ – ‘pierwsze’ – oparte na stosunkach
nieformalnych, osobistych, intymnych, bezpośrednich, spontanicznych.
Występuje w nich wysoki poziom identyfikacji z grupą, prezentacja pełnej
osobowości. Np. rodzina, grupa sąsiedzka, grupa rówieśnicza, grupa
przyjacielska.

Grupy

wtórne

/secondary

groups/

-

oparte

na

stosunkach

sformalizowanych,

oficjalnych,

instrumentalnych,

wysoko

wyspecjalizowanych. Występuje niższy poziom identyfikacji z grupą –
przynależność warunkowa. Cząstkowa prezentacja osobowości. Np. grupa
pracownicza.

Ruch

fizyczny

Znaczenie

Kierunek

ku innym

Orientacja
na reakcję

innych

Wzajemne

sporadyczne

reakcje

Sekwencja

wzajemnyc

h reakcji

Przypadko

-we

epizody

interakcji

Rytmiczn

e

epizody

interakcj

i

Przebieg

normatywn

ie

wyznaczon

y

Schemat

interakcji

między

rolami

(pozycjam

i)

Zachowan
ie

X

Działanie

X

X

Czynność
społeczna

X

X

X

Działanie
społeczne

X

X

X

X

Kontakt
społeczny

X

X

X

X

X

Interakcja

X

X

X

X

X

X

Interakcja
powtarzal
na

X

X

X

X

X

X

X

Interakcja
regularna

X

X

X

X

X

X

X

X

Interakcja
regulowan
a

X

X

X

X

X

X

X

X

X

Stosunek
społeczny

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

INSTYTUCJONALIZACJA STOSUNKU SPOŁECZNEGO

ROZPAD STOSUNKU SPOŁECZNEGO

Na podstawie: Piotr Sztompka: Socjologia, Znak, Kraków 2002, s. 107

Od stosunków społecznych do organizacji /P. Sztompka, Socjologia, ZNAK/

1. Pierwsza forma konfiguracji pozycji społecznych

Środowisko społeczne  jednorodny zbiór takich samych lub przynajmniej istotnie

podobnych pozycji i ról. (np. środowisko lekarzy, prawników, bankowców, menedżerów,
górników itd.)

Zjawisko charakterystyczne dla środowiska społecznego:

Solidarność środowiskowa SŚ  więź społeczna, poczucie tożsamości zbiorowej ‘my’,

pomiędzy ludźmi o podobnej pozycji społecznej.

SŚ jest rezultatem:

-

podobieństwa zachowań związanych z odgrywanymi rolami

-

mentalności środowiskowej (specyficzne przekonania)

-

interesów środowiskowych (związanych z prestiżem, oczekiwaniami dot. poziomu życia)

W efekcie istnienia SŚ występuje szereg zjawisk:

-

zaufanie a priori  wyższy poziom zaufania wobec ‘swoich’

-

lojalność wobec swojego środowiska  unikanie działań naruszających interesy środowiska

(‘zły to ptak, co własne gniazdo kala’) – np. zawodowe / branżowe/ kodeksy etyczne

2. Druga forma konfiguracji pozycji społecznych

Krąg społeczny  zestaw typowych innych pozycji, z którymi dana pozycja jest

powiązana, wyznaczający typowe kierunki interakcji i selekcjonujący typowych
partnerów, z którymi nawiązuje kontakt każdy, kto pozycję tę zajmuje.

W ramach kręgu występują tzw. pozycje ‘perymetryczne’ /Piotr

Sztompka/ (w polu widzenia – perymetr przyrząd do pomiaru pola
widzenia.

Z pozycją x są związane inne pozycje np. y i z. Ze strony y i z mogą być

formułowane inne oczekiwania – sprzeczne  Konflikt w ramach

pozycji społecznej

Przykład:

Menedżer  oczekiwania ze strony przedstawicieli zarządu i oczekiwania

ze strony podwładnych.

Profesor uczelni wyższej  władze uczelni vs studenci vs podwładni

3. Trzecia forma konfiguracji pozycji społecznych

Konglomerat pozycji  zbiór pozycji /pozycje cząstkowe/ zajmowanych

równocześnie przez tą samą osobę.

X – jest studentem, synem, bratem, obywatelem, wiernym Kościoła, sąsiadem,

chłopakiem, pasażerem, kierowcą, klientem, pracownikiem, wnukiem,
przyjacielem, kolegą itd.

Kryteria ustalania ważności pozycji:

a.

kulturowe  pozycja najważniejsza – naczelna / pozycje drugorzędne –

podrzędne

 np. rola ojca jest ważniejsza niż rola pracownika

b.

subiektywne będące rezultatem internalizacji treści kulturowych lub/i

osobistych doświadczeń  pozycja najważniejsza – centralna / pozycje

drugorzędne – peryferyczne

Hierarchia kulturowa pozycji może pokrywać się z subiektywną.

KONFLIKTY ZWIĄZANE Z ZAJMOWANIEM POZYCJI (ODGRYWANIEM RÓL)

1.

Konflikt ról – oczekiwań normatywnych – np. matka - menedżer

2.

Konflikt poglądów – np. posiadam poglądy lewicowe, a w moim kręgu
społecznym, osoby zajmujące nadrzędne pozycje posiadają poglądy
prawicowe

3.

Konflikt interesów – np. sędzia – brat oskarżonego

4. Czwarta forma konfiguracji pozycji społecznych

Sekwencja pozycji  zbiór pozycji zajmowanych kolejno, typowo

następujących po sobie

Np. typowy dla przedstawicieli danej klasy społecznej model życiorysu (w tym

kariery zawodowej)

pozycje widoczne vs pozycje utajone

Pozycje widoczne – te które są manifestowane, ‘widoczne’ w danym

kontekście społecznym

Pozycje utajone – pozycje niewidoczne w danym kontekście społecznym

Przykład:

Nauczyciel w szkole podstawowej – w sytuacji szkolnej / dydaktycznej / nie

manifestuje, a wręcz ukrywa przynależność do klubu transwestytów.

Lekarz - podczas wykonywania obowiązków w szpitalu eksponuje atrybuty

podkreślające jego aktualnie najistotniejszą rolę społeczną (fartuch,
identyfikator itd.), nie jest w tym kontekście istotne, że jest także ojcem,
bratem, synem, modelarzem, wiernym kościoła katolickiego itd.

5. Piąta forma konfiguracji pozycji społecznych

 Forma polegająca na powiązaniu w system społeczny różnych pozycji

zajmowanych przez różne osoby

Organizacja /ujęcie przedmiotowe/ (Tadeusz Kotarbińśki) – „(…) pewien

rodzaj całości ze względu na stosunek do niej jej własnych elementów,

mianowicie taka całość, której wszystkie składniki współprzyczyniają się

do powodzenia całości.”

Organizacja /ujęcie atrybutowe/ (Tadeusz Pszczołowski, ‘Mała

encyklopedia prakseologii i teorii organizacji’) – „(…) cecha

przedmiotów złożonych nazywana zorganizowaniem.” Z kolei

zorganizowanie, to cecha systemu „(…) stopniowalna ze względu na

ilość i jakość relacji oraz ze względu na przyczynianie się do powodzenia

całości, które może być ujęte stopniem realizacji zadań (celów).”

Organizacja społeczna (Piotr Sztompka) – „(…) zintegrowany zbiór

pozycji społecznych i sieć wiążących je stosunków społecznych,

realizujący wspólnie jakieś istotne społecznie funkcje.”

Przykłady: szpital, firma handlowa, uczelnia, kościół, partia polityczna,

zespół muzyczny, rozgłośnia radiowa, armia itd.

Przeobrażenia organizacji wg Maxa Webera

społeczeństwo tradycyjne

  

społeczeństwo nowoczesne

Model działalności rutynowej, tradycyjnej, skostniałej

  

model działalności

nowoczesnej, minimalizującej koszty, podnoszącej efektywność i poziom

racjonalności

Biurokracja  wg Piotra Sztompki  „(…) forma organizacji, mająca realizować

najpełniej

postulaty

instrumentalnej

racjonalności,

efektywności,

bezosobowości (…)”.

Cechy nowoczesnej formy organizacji nazywanej biurokracją:

-

Hierarchiczność  instytucje wyższego szczebla są nadrzędne w wymiarze

decyzyjnym nad instytucjami niższego szczebla

-

Podział funkcji i kompetencji – np. prezydent RP nie może zwolnić z pracy
kierownika sklepu osiedlowego sieci X

-

Depersonalizacja

-

Rekrutacja oparta na kryteriach uniwersalistycznych

-

Rejestracja w postaci zobiektywizowanej (np. papierowej) interakcji w jakie
wchodzą funkcjonariusze i interesanci

Struktura społeczna

Struktura społeczna  wg Piotra Sztompki  forma wielokierunkowych

stosunków społecznych bez względu na to między kim występują i czego
dotyczą  sieć relacji między zajmowanymi przez jednostki pozycjami i

odgrywanymi rolami

…inne znaczenia:

- rozkład cech społecznych w populacji ( np. struktura wieku, struktura

wykształcenia)

-

hierarchiczne umiejscowienie całości społecznych (np. struktura klasowa,
struktura warstwowa)

MIKROSTRUKTURY SPOŁECZNE  małe struktury społeczne  sieć

powiązań między elementarnymi (z założenia niepodzielnymi)
składnikami życia społecznego (np. między jednostkami, rolami
społecznymi – np. w rodzinie, grupie rówieśniczej, firmie)

Np. w małych grupach  struktura pokrewieństwa, struktura komunikacyjna,

struktura socjometryczna (układ sympatii i antypatii)

MAKROSTRUKTURY SPOŁECZNE  wielkie struktury społeczne  sieć

powiązań między złożonymi (posiadającymi własną strukturę)
elementami rzeczywistości społecznej (np. struktura gospodarcza 

firmy – banki – ministerstwa itp.)

Np. w systemach gospodarczych  struktura komunikacyjna, struktura

zależnościowa

Aspekty struktury

(wg Piotra Sztompki)

Struktura normatywna  forma relacji w jakie wchodzą normy społeczne

regulujące zachowania jednostek lub grup społecznych (organizacji)  np.

harmonijna (spójna) struktura normatywna wttg występuje zgodność reguł
przestrzeganych przez członków grupy; chaotyczna – zróżnicowanie reguł
(norm) regulujących zachowania jednostek

Struktura idealna  forma relacji w jakie wchodzą przekonania których

nosicielami są jednostki (ewentualnie grupy społeczne, organizacje)  np.

kościół X – struktura homogeniczna, jednorodna; parlament – zróżnicowanie
poglądów – struktura heterogeniczna.

Struktura interesów  forma relacji między interesami jednostkowymi lub

grupowymi  zróżnicowanie interesów  np. parlament lub zbieżność

interesów  np. rodzina / w skali makrostrukturalnej np. konflikt klas (K. Marks)

Struktura interakcyjna  forma relacji komunikacyjnych między jednostkami

lub grupami  struktura otwarta – każdy członek grupy może bezpośrednio

wchodzić w interakcje z innymi członkami grupy np. rodzina; struktura
zamknięta – np. armia

INTEGRACJA – DEZINTEGRACJA SPOŁECZNA

/wg Jan Turowski ‘Socjologia – małe struktury społeczne’, wyd. KUL,

Lublin 2000/

Integracja  (integer /łac./ – cały)  „(…) scalanie elementów i tworzenie z

nich systemu organizacji” (‘Mała encyklopedia prakseologii i teorii
organizacji’)

Integracja społeczna  „ (…) stan zorganizowania, zespolenia i

zharmonizowania różnorodnych odnoszących się do sfery norm i wartości
działań oraz łączność pomiędzy jednostkami i grupami społecznymi”
(‘Socjologia – przewodnik encyklopedyczny’).

Integracja społeczna  „ (…) jednoczenie elementów i części składowych w

jedną całość” (Jan Turowski)  można to rozumieć jako wiązanie

przedmiotów poprzez sprowokowanie wejścia przez nie w określone relacje

Herbert S. Spencer (1820 – 1903)
– angielski filozof społeczny
– przedstawiciel organicyzmu i ewolucjonizmu
w naukach społecznych

Społeczeństwo pierwotne

- dezintegracja

- luźność

- jednorodność

Społeczeństwo industrialne

- integracja

- spójność

- różnorodność (m.in. podział pracy)

Werner S. Landecker  (1911 – 2002)

-

niemiecko-amerykański badacz społeczny

-

‘Typy integracji społecznej i jej pomiar’ (1951)

- integracja kulturalna
- integracja normatywna

- integracja komunikacyjna

- integracja funkcjonalna

INTEGRACJA KULTURALNA

-

stan

zgodności

między

standardami

i

wzorami

kulturowymi

występującymi w danym społeczeństwie czy grupie społecznej, a wzorami
kulturowymi alternatywnymi, uznawanymi przez pewne odłamy danego
społeczeństwa lub członków danej grupy.

-

np. sposoby spędzania wolnego czasu, modele konsumpcji, style życia

INTEGRACJA NORMATYWNA

-

stopień zgodności wartości i norm, którymi kierują się poszczególni
członkowie grupy z normami i wartościami akceptowanymi w danej grupie
lub społeczeństwie

-

na ile normy i wartości zostały w danym społeczeństwie zinternalizowane ?

-

wskaźnik przestępczości – jeden wskaźników integracji normatywnej:

INTEGRACJA KOMUNIKACYJNA

-

stopień intensywności stosunków i kontaktów społecznych między
członkami danej społeczności (społeczeństwa)

-

wskaźnik negatywny – zjawisko izolacji społecznej i jego rozmiary

INTEGRACJA FUNKCJONALNA

-

stopień rozwiniętej zależności między jednostkami w zakresie
wzajemnej wymiany świadczeń i usług, wynikającej z podziału pracy

-

społeczeństwa industrialne i postindustrialne  wąskie specjalizacje

-

zależność społeczna  A jest zależny od B jeżeli B posiada przedmioty,

których nie posiada A, a które A potrzebne są do realizacji celów

Czynniki dezintegracji normatywnej:

1.

zaburzenia komunikacyjne

 brak sprawnego przepływu informacji

między członkami grupy lub społeczeństwa

2. ruchliwość społeczna

Robert C. Angell  USA - 1951 rok - ‘Integracja moralna w miastach

amerykańskich’

‘Im wyższy poziom ruchliwości społecznej tym wyższy poziom dezintegracji

normatywnej’

Problem kontroli społecznej  w miejscowościach które charakteryzowała

większa zmienność składu mieszkańców wyższe wartości przyjmowały
wskaźniki przestępczości, rozwodów itd.

3. heterogeniczność – złożoność grupy

Wg Roberta C. Angella  ‘im bardziej wzrasta heterogeniczność

(niejednorodność grupy) członków danej grupy oraz im bardziej wzrasta jej
złożoność, tym bardziej wzrasta dezintegracja normatywna’

 Im wyższe zróżnicowanie rasowe, etniczne, wyznaniowe; tym większe

prawdopodobieństwo

wzrostu

wskaźnika

przestępstw,

rozwodów,

samobójstw itd.

4. Konflikt ról

Sposoby wzmacniania integracji normatywnej:

-

Interioryzacja (indoktrynacja)  nauczanie, propaganda, wychowanie

-

Symbolizacja wartości i norm grupowych  rozpowszechnianie w postaci

symbolicznej (pomniki, tablice, ulotki, banery itp.) prezentujące określone
treści  kształtowanie przekonania o powszechności występowania

pewnych norm i wartości  kreowanie faktów społecznych – presji

społecznej

-

Implementacja  ułatwianie i umożliwianie członkom grupy, społeczności,

społeczeństwa praktykowania pożądanych wzorów zachowań (np.
sygnalizacja świetlna, pojemniki z workami na psie odchody w parku itd.)

-

Kontrola społeczna  stosowanie nagród i kar

Stan integracji systemu społecznego - /wg Roberta Mertona/ 

‘System jest zintegrowany gdy cele wyznaczone przez daną kulturę są w pełni

akceptowane przez jednostki oraz realizowane za pomocą społecznie
uznanych, zinstytucjonalizowanych środków.’

WIĘŹ SPOŁECZNA – ogół połączeń i zależności skupiających jednostki w

zbiorowości ludzkie. Składnikami więzi są czynniki obiektywno-formalne
oraz spontaniczno subiektywne.

(źródło: Jan Szczepański Elementarne pojęcia socjologii oraz Socjologia. Przewodnik encyklopedyczny)

Grupy odniesienia /teoria grup odniesienia/

 Herbert H. Hyman (1942), Theodor M. Newcomb, Samuel A. Stouffer

 Grupy odniesienia porównawczego – grupy z których przedstawicielami

porównujemy się w celu oceny własnego położenia społecznego

 Grupy odniesienia normatywnego – grupy z których czerpiemy normy,

wartości, opinie itd.

 Grupy aspiracyjne – grupy do których chcemy być zaliczani
Np. szczęśliwi posiadacze domu, wypoczywający na plaży w ciepłym kraju

 Grupy dysocjacyjne [dissociatio /łac./ - rozdzielenie]

– grupy do których nie

chcemy przynależeć

Np. osoby chore na raka, osoby na liście KRUKa,
dorośli mieszkający z rodzicami
 Badania:
-

S. A. Stouffer („Żołnierz amerykański” - 1949),

-

W.E.B. Du Bois („Murzyni filadelfijscy” – 1899),

 Mechanizmy wyróżnione w teorii odniesienia
– można je pobudzać wskazując aktorowi
społecznemu odpowiedni układ odniesienia:
 mechanizm względnego upośledzenia
 mechanizm względnego uprzywilejowania

 W świetle badań Donalda W. Hendona:

a. grupy odniesienia mogą mieć wpływ na wybór produktu i marki

(np. w przypadku samochodów i telewizorów)

b. grupy odniesienia mogą mieć wpływ na wybór marki (np. meble,

odzież)

c. grupy odniesienia mogą mieć wpływ na wybór produktu (np. piwo,

papierosy)

 Wpływ grup odniesienia na wybór marki lub produktu w zależności

od etapu życia produktu:

- Faza narodzin  wpływ wywierany jest przede wszystkim na

wybór produktu

- Faza wzrostu  duży wpływ otoczenia zarówno na wybór marki jak

i produktu

- Faza dojrzałości  duży wpływ otoczenia widoczny jest przede

wszystkim przy wyborze marki

- Faza spadku  brak znaczącego wpływu ze strony otoczenia

PROBLEMATYKA ZMIANY

SPOŁECZNEJ

Zmiana – zdarzenie w którym stan końcowy jest różny od stanu początkowego

zmiana (zmienna czasowa) # różnica

starożytność  Zenon z Elei (490-430 p.n.e.) – paradoksy związane z ruchem,

Heraklit (540 – 480 p.n.e.) – „wszystko płynie, nic nie stoi w miejscu, jest w
ciągłym ruchu„ / Platon (427 – 347 p.n.e.)

Karl Raimund Popper /1902-1994/ austriacki i brytyjski filozof – filozofia

nauki, epistemologia, filozofia społeczna  Nędza historycyzmu (1944-1945,

wydanie książkowe 1957), Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie (1945)

-

krytyka historycyzmu (G.W.F. Hegel, K. Marks, F. Fukuyama)

-

historycyzm  przekonanie o istnieniu swoistej ‘logiki dziejów’, która

decyduje (przesądza) o przyszłości społeczeństw

zmiana społeczna /wg William F. Ogburn – 1922 r./  „proces strukturalnych

przekształceń systemu społecznego”

Czynniki zmiany społecznej

– czynniki wewnętrzne (endogamiczne)  np. postawy przedstawicieli systemu

wobec zmian (negatywne – pozytywne – obojętne)

-

czynniki zewnętrzne (egzogamiczne)  kontakty z rzeczywistością

pozasystemową – np. migracje, podboje, okupacja, mass media  np.

Indonezja – islam

ZMIANA SPOŁECZNA

1.

Postępowa  przybliża do społecznie akceptowanego ideału

2.

Stagnacyjna  ani nie przybliża ani nie oddala od społecznie pożądanego

ideału

3.

Regresywna  oddala od społecznie akceptowanego ideału

Ocena zmiany społecznej – obiektywna (np. PKB, wskaźnik scholaryzacji,

śmietelności niemowląt, długości życia) i subiektywna

Rozwój społeczny  proces komunikujący pojedyncze zmiany o charakterze

postępowym, które zachodzą w poszczególnych elementach systemu
społecznego (S. Ślaga, M. Szczepański: Zrozumieć rozwój, UŚ, Katowice 2005))

WYBRANE TEORIE WYSTĘPUJĄCE NA GRUNCIE

NAUK SPOŁECZNYCH

Źródło:

1.

Socjologia. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 2008

2.

J.H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, PWN, Warszawa 2004

FUNKCJONALIZM



m.in.. antropologia społeczna, etnologia, socjologia

Koncepcja teoretyczna i metodologiczna polegająca na:

1. uznawaniu, że systemy społeczne (kulturowe) stanowią zintegrowane

całości (ujęcie holistyczne) dążące do stanu równowagi,

2. funkcją każdej instytucji (organizacji) społecznej jest zaspokajanie potrzeb

aktorów społecznych i podtrzymywanie istnienia systemu społecznego,

3. każdy element kultury występującej w danym systemie społecznym

powinien być interpretowany w kontekście całego systemu społecznego.

Przedstawiciele: B. Malinowski, A. R. Radcliffe-Brown, T. Parsons

EWOLUCJONIZM



m.in. etnologia, antropologia społeczna, socjologia, filozofia społeczna



ewolucjonizm – jedna z teorii zmiany społecznej (dynamiczny rozwój –
koniec XIX wieku)

Główne tezy:

1.

zmiana jest wszechobecną cechą świata, w tym świata społecznego,

2.

zmiana ewolucyjna jest ciągła, powolna, nierównomierna i stopniowalna
(różne systemy społeczne, w różnych miejscach świata, znajdują się na
różnym poziomie rozwoju),

3.

ewolucja jest procesem jednokierunkowym (ewolucja często kojarzona jest
z postępem, rozwojem)

4.

postęp ewolucyjny rozumiany jest jako osiąganie przez system społeczny
coraz wyższych stadiów rozwoju społecznego (np. od niskiego do
wysokiego poziomu podziału pracy, od myślenia magicznego do myślenia
naukowego, od mniejszej do większej złożoności, dzikość – barbarzyństwo -
cywilizacja)

5.

zmiana ewolucyjna jest procesem kulturotwórczym.

Przedstawiciele: H. Spencer, E.B. Tylor, J.G. Frazer

TEORIE KONFLIKTU



politologia, socjologia, ekonomia polityczna, antropologia społeczna



Funkcjonalizm  jakie czynniki decydują o stabilności, równowadze systemu

społecznego ?  konflikt  stan patologiczny



Teoria konfliktu  jakie czynniki decydują o niestabilności, wytrącaniu systemu

społecznego ze stanu równowagi ? – konflikt  stan naturalny, leży w naturze

rzeczywistości społecznej



Konflikt społeczny  stosunek społeczny którego uczestnicy rywalizują o

najczęściej ograniczone dobra (występuje tutaj sprzeczność interesów)



Przedstawiciele: David Lockwood, Karol Marks, Lewis, A. Coser, Ralf Dahrendorf

Główne tezy (wg. K. Marksa i R. Dahrendorfa – za J.H. Turnerem):

1.

systemy społeczne są w stanie nieustannego konfliktu,

2.

konflikt jest konsekwencją zróżnicowanych, przeciwstawnych interesów
występujących w systemach społecznych (w tym problem ograniczonych
zasobów),

3.

przeciwstawne interesy są wynikiem różnic w dystrybucji władzy między
dominującymi i podporządkowanymi,

4.

najczęściej dochodzi do polaryzacji na dwie grupy konfliktowe,

5.

rozwiązanie konfliktu generuje kolejny konflikt – powstaje nowy układ
przeciwstawnych interesów.

TEORIA WYMIANY

 m.in. ekonomia, antropologia społeczna, socjologia, psychologia społeczna



przedstawiciele: G.C. Homans, P.M. Blau

Główne założenia teorii:

1.

stosunki społeczne można wyjaśniać jako stosunki wymiany nagród i kar
między uczestniczącymi w interakcji aktorami społecznymi (organizacjami);

2.

wszelkie stosunki społeczne stanowią akty wymiany pewnych przedmiotów,
m.in. dóbr materialnych, akceptacji, aprobaty, prestiżu;

3.

akty wymiany przyczyniają się do trwania systemów społecznych;

4.

aktorzy społeczni dążą do realizacji własnych celów, zaspokajaniu własnych
potrzeb - kierują się analizą zysków i strat;

5.

podstawowy problem: dlaczego aktor społeczny podejmuje, kontynuuje i
powiela pewne działania ?

Przykładowe twierdzenia:

Twierdzenie o sukcesie  ‘(…) jeśli jakieś działanie spośród innych podejmowanych przez jednostkę działań jest

częściej nagradzane, tym bardziej staje się prawdopodobne podjęcie prze nią tego samego działania’ (G.
C. Homans /za: J.H. Turner/)

Zasada 2  ‘Im częściej ludzie wymieniają wzajemnie nagrody, tym bardziej prawdopodobne, że pojawią się

obopólne obowiązki, które będą kierować dalszymi wymianami pomiędzy nimi’ (P. M. Blau /za: J.H.
Turner/)

INTERAKCJONIZM – TEORIE INTERAKCJONISTYCZNE



m.in. socjologia, psychologia społeczna



Przedstawiciele: G.H. Mead, J. Dewey, C.H. Cooley, H. Blumer



Teorie: interakcjonizm symboliczny, teoria dramaturgiczna

Główne tezy i założenia:

1.

interakcja społeczna to przede wszystkim wymiana symbolicznych
znaczeń zachodząca między świadomymi, stale definiującymi sytuację
aktorami społecznymi,

2.

na przebieg interakcji ma z jednej strony wpływ jaźń aktora społecznego,
która jednocześnie pod wpływem interakcji jest modyfikowana,

3.

jedną z najważniejszych zdolności aktorów społecznych jest umiejętność
tworzenia, przekształcania i stosowania symboli,

4.

ludzie używają symboli do wzajemnego komunikowania się,

5.

naturą komunikacji jest umiejętne odczytywanie wzajemnie wysyłanych
symboli – komunikatów (‘gestów słownych’; ‘gestów ciała’).

STRUKTURALIZM

 m.in. antropologia społeczna, socjologia, literaturoznawstwo,

językoznawstwo

 Przedstawiciele: C. Levi-Strauss, A. Giddens, K. Marks, E. Leach

Istota strukturalizmu:

- perspektywa teoretyczna polegająca na rozpatrywaniu przedmiotów i zjawisk

nie ze względu na ich genezę lub funkcje, ale ze względu na ich strukturę.

TEORIA KRYTYCZNE

m.in.  socjologia, politologia, filozofia społeczna, antropologia społeczna

Przedstawiciele: M. Horkheimer, J. Habermas, T.W. Adorno

Istota teorii krytycznych:

1.

Podstawowym zadaniem analiz z zakresu nauk społecznych jest
poddawanie krytyce, demaskowanie treści kulturowych w kontekście
spełniania przez kulturę funkcji panowania społecznego i kształtowania
aktorów społecznych zgodnie z wymogami społeczeństwa
kapitalistycznego.

2.

Szczególnie ważną jest analiza i krytyka tzw. kultury masowej
(przemysłu kulturowego).

 Jednym z najnowocześniejszych trendów w naukach społecznych jest

analiza płci kulturowej (m.in. socjologia feministyczna) rozumiana jako
rozpoznawanie (demaskowanie) uwarunkowań społecznych w jakich
znajduje się aktor społeczny ze względu na posiadaną płeć biologiczną